River Habitat Survey Marzec 2015 numer 8 RHS w Polsce W tym numerze: Najczęstsze błędy w stosowaniu metody Wpływ zrzutu wód kopalnianych z odkrywek węgla brunatnego na hydromorfologię koryt Stan hydromorfologiczny na obszarze rolniczej Ocena hydromorfologiczna rzeki Bóbr na odcinku km 22+517 22+385 Metoda RHS szansą dla studentów Kursy River Habitat Survey 2014 1 5 7 12 16 18 Najczęstsze błędy w stosowaniu metody RHS Szymon Jusik 1, Łukasz Bryl 2, Marcin Przesmycki 3 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska 2 Bio-Inwent Pracownia Ekspertyz Środowiskowych 3 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu, Delegatura w Wałbrzychu W kilku nowszych publikacjach podawane są błędne granice klas stanu hydromorfologicznego w odniesieniu do wskaźnika HQA. Przyjęcie nieprawidłowych granic prowadzi w konsekwencji do nieprawidłowej klasyfikacji stanu hydromorfologicznego poprzez zaniżenie oceny o 1 lub niekiedy nawet 2 klasy. Błędne granice klas wynikają prawdopodobnie z niepoprawnego zastosowanie procedury Walkera i in. (2002) do określenia granic klas na podstawie wskaźnika naturalności. Otóż Walker i in. (2002) proponują przyjąć jako wartości graniczne pomiędzy klasami I-II 80 percentyl wartości HQA, pomiędzy klasami II-III - 60 percentyl, III-IV - 40 percentyl oraz IV-V - 20 percentyl wartości HQA. Autorzy Ważne tematy: Najczęstsze błędy w stosowaniu metody RHS Wpływ zrzutu wód kopalnianych z odkrywek węgla brunatnego na hydromorfologię koryt rzecznych Stan hydromorfologiczny na obszarze rolniczej zlewni OSN zaznaczają jednak, że percentyle te powinny odnosić się do dużej bazy danych realnie przebadanych rzek (liczącej co najmniej kilkaset stanowisk), a nie do teoretycznego zakresu zmienności wskaźnika HQA, wynoszącego 0-135. Wynika to z faktu, iż w realnie istniejących rzekach wartości wskaźnika HQA nigdy nie przekraczają 90 na najbardziej naturalnych odcinkach referencyjnych (Grzybowski i in. 2007, Szoszkiewicz i in. 2010, Bielak 2013, Lewin i in. 2013, Jusik i in. 2015). Zwykle jednak na takich stanowiskach wskaźnik HQA przyjmuje wartości około 60-75. Niektóre naturalne elementy morfologiczne wzajemnie się wykluczają i nigdy nie występują razem, powodując, że teoretyczna maksymalna wartość HQA=135 jest nieosiągalna w realnie istniejących ciekach. Grani-
Kategorie wartości wskaźnika HMS S t r. 2 RHS w Polsce M a rzec 2015 ce klas stanu hydromorfologicznego opracowane na podstawie dużej bazy danych z obszaru Polski podano w tabeli (Szoszkiewicz i in. 2012). Wielu autorów błędnie utożsamia stan hydromorfologiczny ze stanem ekologicznym cieków. Podstawowymi elementami służącymi do oceny stanu ekologicznego pozostają niezmiennie cztery grupy organizmów wodnych (fitoplankton, makrofity i fitobentos, makrobezkręgowce bentosowe oraz ryby). Parametry hydromorfologiczne są jedynie elementami wspomagającymi i to stosowanymi jedynie w nielicznych przypadkach, np. przy określaniu warunków referencyjnych lub odróżnianiu odcinków cieków naturalnych od silnie zmienionych antropogenicznie. Fot. Krzysztof Achtenberg Tabela. 1. Pięć klas stanu hydromorfologicznego na podstawie wartości wskaźników HQA i HMS (Szoszkiewicz i in. 2012). Kategorie wartości wskaźnika HQA bardzo naturalny (HQA 57) naturalny (HQA = 50-56) umiarkowanie naturalny (HQA = 37-49) słabo naturalny (HQA = 30-36) mało naturalny (HQA < 30) naturalny (HMS = 0-2) I II II III III słabo zmodyfikowany (HMS = 3-8) umiarkowanie zmodyfikowany (HMS = 9-20) znacząco zmodyfikowany (HMS = 21-44) silnie zmodyfikowany (HMS 45) II II III III IV III III III IV IV III IV IV IV V IV IV V V V Nie zmienia to jednak faktu, że metoda RHS jest często i chętnie wykorzystywana w badaniach jako uzupełnienie metod biologicznych. Występowanie różnych grup organizmów wodnych jest silnie determinowane przez stan hydromorfologiczny cieków. Przekształcenia morfologii cieków wpływają na występowanie i zróżnicowanie jakościowe i ilościowe roślinności wodnej, makrobezkręgowców bentosowych, fitobentosu okrzemkowego i ryb. Naturalne, nieprzekształcone antropogenicznie, odcinki cieków charakteryzują się większą różnorodnością mikrosiedlisk, zapewniającą większe zróżnicowanie nisz ekologicznych dla organizmów wodnych. Wiele badań na obszarze Polski do-tyczyło wy-
S t r. 3 korzystania metody RHS jako uzupełnienia badań biologicznych, w odniesieniu do makrofitów (Zbierska i in. 2002, Staniszewski i in. 2004, 2006, Jusik i Szoszkiewicz 2009, Gebler 2011, Sawa i Popek 2011, Gebler i Jusik 2012, Staniszewski i in. 2012, Jusik i in. 2015), makrobezkręgowców bentosowych (Szoszkiewicz i in. 2006, Sawa i Popek 2011, Kłonowska-Olejnik i in. 2012, Lewin i in. 2013, Błachuta i in. 2014] i fitobentosu okrzemkowego (Schneider i in. 2012). Zebranie dokładnych danych hydromorfologicznych może być przydatne przy interpretacji wyników klasyfikacji elementów biologicznych w trakcie oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód. Badania potwierdziły, że syntetyczne wskaźniki hydromorfologiczne w metodzie RHS mogą być stosowane jako parametry wspierające ocenę stanu ekologicznego rzek. Fot. Krzysztof Achtenberg Literatura: Bielak S.R. (2013): Zastosowanie metody River Habitat Survey w ocenie stanu hydromorfologicznego rzek i potoków, cz. I, Aura, 1/13: 7-9. Błachuta J., Szoszkiewicz K., Gebler D., Susanne C., Schneider S.C. (2014): How do environmental parameters relate to macroinvertebrate metrics - prospects for river water quality assessment, Polish Journal of Ecology, 62 (1): 125-136. Gebler D. (2011): Występowanie naturalnych elementów morfologicznych w rzekach o różnym stopniu przekształcenia, Episteme, 12 (1): 33-38. Gebler D., Jusik S. (2012): Syntetyczne wskaźniki hydromorfologiczne w metodzie RHS jako element wspierający ocenę stanu ekologicznego rzek wyżynnych i górskich, Prz. Nauk. Inż. i Kszt. Środ., 56: 3-11. Grzybowski M., Endler Z., Juśliewicz-Swaczyna B., Dariusz J (2007):, Waloryzacja przyrodnicza i hydromorfologiczna rzeki Lisi Parów w obszarze krawędziowym Wysoczyzny Elbląskiej, W: Kostrzewski A., Szpikowski J. (red.) Funkcjonowanie geoekosystemów zlewni rzecznych, Wydawnictwo UAM, Poznań, 287-299. Jusik S., Szoszkiewicz K. (2009): Różnorodność biologiczna roślin wodnych w warunkach zróżnicowanych przekształceń morfologicznych rzek nizinnych Polski Zachodniej, Nauka Przyroda Technologie, 3 (3), #84: 1-11. Jusik S., Szoszkiewicz K., Kupiec J.M., Lewin I., Samecka-Cymerman A. (2015): Development of comprehensive river typology based on macrophytes in the mountain-lowland gradient of different Central European ecoregions, Hydrobiologia, 745: 241-262. Kłonowska-Olejnik M., Stoch T., Skalski T. (2012): Zgrupowania jętek (Ephemeroptera) w górnej części zlewni Koniny w Gorczańskim Parku Narodowym (Karpaty Zachodnie), Ochrona Beskidów Zachodnich, 4: 57-68. Lewin I., Czerniawska-Kusza I., Szoszkiewicz K., Ławniczak A.E., Jusik S. (2013): Biological indices applied to the benthic macroinvertebrates at reference conditions of mountain streams in two ecoregions (Poland, the Slovak Republic), Hydrobiologia, 709: 183-200. Fot. Krzysztof Szoszkiewicz
S t r. 4 RHS w Polsce M a rzec 2015 Fot. Krzysztof Szoszkiewicz Sawa K., Popek Z. (2011): Analysis of the connections between hydromorphological conditions and biocenotic diversity on the example of the Zwoleńka River, Ann. Warsaw Univ. of Life Sci. - SGGW, Land Reclam., 43 (2): 173-184. Schneider S.C., Ławniczak A.E., Picinska-Faltynowicz J., Szoszkiewicz K. (2012): Do macrophytes, diatoms and non-diatom benthic algae give redundant information? Results from a case study in Poland, Limnologica, 42 (3): 204-211. Staniszewski R., Murat-Błażejewska S., Zbierska J., Szoszkiewicz K. (2004): Wpływ hydromorfologii koryt rzecznych oraz typów przepływu na charakter roślinności wodnej, Zeszyty Naukowe AR Kraków, Seria Inżynieria Środowiska, 25: 301-310. Staniszewski R., Szoszkiewicz K., Zbierska J., Leśny J., Jusik S., Clark R. (2006): Assessment of sources of uncertainty in macrophyte surveys and the consequences for river classification, Hydrobiologia, 566: 235-246. Staniszewski R., Jusik S., Kupiec J. (2012): Variability of taxonomic structure of aquatic macrophytes according to major modifications of lowland and upland rivers with different water trophy, Nauka Przyroda Technologie, 6 (2), #22, 1-16. Szoszkiewicz K., Lewin I., Jusik S., Zgoła T. (2006): Porównanie biologicznych parametrów wód płynących na przykładzie rzek południowej Polski, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. H. Kołłątaja w Krakowie, 433 (27): 49-66. Szoszkiewicz K., Ławniczak A.E., Jusik S., Zgoła T. (2010): Macrophyte development in unimpacted lowland rivers, Hydrobiologia, 656: 117-131. Szoszkiewicz K., Zgoła T., Jusik S., Hryc-Jusik B., Dawson F.H., Raven P. (2012): Hydromorfologiczna ocena wód płynących. Podręcznik do badań terenowych według metody River Habitat Survey w warunkach Polski, Wyd. 7 (zmienione), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Warrington, 1-164. Walker J., Diamond M., Naura M. (2002): The development of physical quality objectives for rivers in England and Wales. Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, 12: 381-390. Zbierska J., Szoszkiewicz K., Ławniczak A. (2002): Możliwości wykorzystania metody Mean Trophic Rank do bioindykacji rzek na przykładzie zlewni Samicy Stęszewskiej, Rocz. AR Pozn. 342, Melior. Inż. Środ., 23: 559-570.
S t r. 5 Na podstawie badań rzeki Noteć, Kanału Grójeckiego oraz rowów odprowadzających wody z odwodnienia odkrywek Lubstów, Tomisławice i Drzewce stwierdzono nieznaczny wpływ zrzutów wód kopalnianych na przekształcenia cieków (Fot. 1). Notowano lokalne zmiany niektórych cech uwzględnionych w formularzu RHS, co jak w przypadku Noteci nie wpływało na wynik wskaźnika HMS. Wpływ zrzutu wód kopalnianych z odkrywek węgla brunatnego na hydromorfologię koryt rzecznych Ryszard Staniszewski Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska Fot. 1. Dopływ wód kopalnianych do Noteci (fot. R. Staniszewski) Zjawiskiem, które zaobserwowano w rowach odbierających wody drenażowe z odkrywek węgla brunatnego były uszkodzenia kamiennych umocnień brzegów w bezpośredniej bliskości zrzutów (Fot. 2). Uszkodzenia takie są na bieżąco naprawiane przez kopalnie, a problem ten nie występuje w kanałach betonowych. Innym zjawiskiem, występującym na odcinku rzek poniżej zrzutu wód kopalnianych jest zmiana w strukturze materiału dennego rzek, polegająca na wymyciu drobnej frakcji przez zwiększony przepływ wody.
S t r. 6 RHS w Polsce M a rzec 2015 W przypadku zwiększonej mętności wód kopalnianych może dojść do zmian w strukturze gatunkowej, a mianowicie ograniczenia liczebności lub wypadnięcia makrofitów z grupy roślin zanurzonych, z uwagi na ograniczenie dopływu światła. Sytuacja ta zazwyczaj normalizuje się poniżej miejsca pełnego wymieszania wód. W przeprowadzonych badaniach tego nie stwierdzono ale można założyć zaistnienie sytuacji, w której zwiększenie wielkości przepływu poniżej zrzutu wpłynie na zmianę typu przepływu. Fot. Krzysztof Szoszkiewicz Fot. 2. Lokalne uszkodzenie umocnienia rowu odprowadzającego wody kopalniane (fot. R. Staniszewski)
S t r. 7 RHS w Polsce M a rzec 2015 Stan hydromorfologiczny na obszarze rolniczej zlewni OSN Jerzy Mirosław Kupiec Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska Do badań wybrano zlewnię rzeki Orli, zlokalizowaną administracyjnie na obszarze dwóch województw wielkopolskiego i dolnośląskiego (Fot. 1-5). Wody zlewni rzeki Orli zostały wyznaczone jako wrażliwe na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych na całej jej długości (88,0 km), czyli od źródeł do ujścia do Baryczy. Fot. 1. Orla w miejscowości Koźminiec odcinek źródłowy (fot. J. Kupiec) Zlewnia Orli została zakwalifikowana do obszarów szczególnie narażonych (OSN) na podstawie Dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. oraz rozporządzeń Dyrektora RZGW we Wrocławiu z dnia 10 grudnia 2003 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 2 z dn. 7 stycznia 2004 r. ze zm), 7 kwietnia 2008 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 108 z dn. 16 kwietnia 2008 r.), i z dnia 5 lipca 2012 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z dn. 17 września 2012 r., poz. 3157). Powierzchnia zlewni wynosi 1546,5 km 2. Rzeka ma swoje źródła na wschód od Koźmina Wlkp. i jest lewobrzeżnym dopływem Baryczy, do której
S t r. 8 Fot. Marta Szostak uchodzi w km 34,6 w miejscowości Wąsosz. Rzeka Orla posiada kilka dużych dopływów: Borownica, Żydowski Potok, Radęca, Szpatnica, Dąbrocznia i Masłówka. Na obszarze woj. wielkopolskiego obejmuje tereny w granicach powiatu krotoszyńskiego, gostyńskiego, leszczyńskiego, rawickiego oraz pleszewskiego, na obszarze 17 gmin. Obszar województwa dolnośląskiego obejmuje 5 gmin. Długość rzeki na obszarze województwa dolnośląskiego wynosi 18 km i rzeka przepływa przez powiaty milicki i górowski. W zlewni brak jest naturalnych jezior, a nieliczne zbiorniki są zbiornikami sztucznymi. W zlewni dominują głównie grunty orne (65%). Obszarów zalesionych występuje bardzo niewiele, głównie w postaci luźno rozrzuconych borów sosnowych (21,7%). Na przeważającej powierzchni OSN dominują gleby klasy III i IV. Na terenie zlewni znajduje się kilka obszarów naturowych: Dolina Baryczy (PLB020001), Dąbrowy Krotoszyńskie (PLB300007), Ostoja nad Baryczą (PLH020041), Dąbrowy Krotoszyńskie (PLH300002), Chłodnia w Cieszkowie (PLH020001), Park Krajobrazowy Dolina Baryczy, Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Baryczy oraz kilka rezerwatów. Rys. 1. Zlewnia rzeki Orla z naniesioną granicą OSN Do inwentaryzacji wybrano 17 punktów kontrolnych (Rys. 1). Na podstawie wykonanych badań metodą RHS wynika, iż rzeka charakteryzuje się dużym przekształceniem i małą naturalnością, na co wskazują obliczone indeksy HMS i HQA (tab. 1). Praktycznie od źródła do ujścia, ciek główny, ale także dopływy, są uregulowane. Na przeważającej długości rzeki, występują obwałowania i liczne budowle piętrzące. W wielu miejscach rzeka została wyprostowana.
S t r. 9 RHS w Polsce M a rzec 2015 Nr punktu Rzeka / dopływ Nazwa punktu Klasa naturalności HQA Klasa przekształcenia HMS Stan hydromorfologiczny 1 Orla Koźminiec V II IV 2 Orla Wyki V III IV 3 Orla Staniew III I II 4 Orla Skałów III I II 5 Orla Unisław III II III 6 Orla Kuklinów I IV III 7 Radęca Wyganów III II III 8 Radęca Kobylin V IV V 9 Żydowski Potok Tabela. 1. Ocena stanu hydromorfologicznego rzeki Orli Baszków V III IV 10 Orla Baszków V III IV 11 Orla Sowy V III IV 12 Szpatnica Dębionka V I III 13 Dąbrocznia Stwolno V IV V 14 Masłówka Żylice V V V 15 Stara Pijawka Żylice V IV V 16 Orla Laskowo IV I III 17 Łącznik Unisławice IV III IV Jedynie odcinkami na terenach niedostępnych bądź leśnych rzeka zachowała swój naturalnych charakter (Fot. 2 i 3). Fot. 2. Orla w miejscowości Skałów (fot. J. Kupiec)
S t r. 10 Fot. 3. Orla w miejscowości Kuklinów (fot. J. Kupiec) Cechą charakterystyczną jest również intensywne użytkowanie rolnicze gruntów występujących wzdłuż rzeki, co znacznie obniża wartość wskaźników. Na podstawie kombinacji wskaźników HQA i HMS określono stan hydromorfologiczny w poszczególnych punktach badawczych. Fot. 4. Orla w miejscowości Dubin (fot. J. Kupiec)
S t r. 11 RHS w Polsce M a rzec 2015 Wskazuje on jednoznacznie na zły stan hydromorfologiczny, wynikający ze słabego zróżnicowania hydromorfologicznego, występujących modyfikacji oraz małej naturalności rzeki i jej głównych dopływów. Fot. 5. Orla w miejscowości Sowy (fot. J. Kupiec) Fot. 6. Orla w miejscowości Wąsosz odcinek ujściowy (fot. J. Kupiec)
S t r. 12 Ocena hydromorfologiczna rzeki Bóbr na odcinku km 222+517 227+385 Karol Pietruczuk BIOLEKO Badania i dokumentacja środowiskowa Fot. Krzysztof Szoszkiewicz Badania na rzece Bóbr, przeprowadzono w dniu 27.09.2014 roku, na odcinku od km 222+517 do km 227+385 (Rys. 1). Badania objęły waloryzację hydromorfologiczną cieku metodą River Habitat Survey (RHS), wykorzystując polską adaptację systemu. Ryc. 1. Mapa sytuacyjna z zaznaczoną lokalizacją odcinków badawczych Badania wykonano na czterech odcinkach, każdy o długości 500 m. Celem badań, była ocena zagrożeń cennych siedlisk z roślinnością włosienicznikową (Fot. 1), których rozwój silnie zależy od czynników hydromorfologicznych. Fot. 1.Włosienicznik rzeczny (Batrachium fluitans) w rzece Bóbr
S t r. 13 Wykonane badania hydromorfologiczne w 2014 r. na czterech stanowiskach badawczych wykazały zróżnicowane siedliska abiotycznego poszczególnych odcinków rzeki (Tab. 1). Najbardziej naturalnym odcinkiem był odcinek IV w miejscowości Bobrów (HQA=62). Na odcinku tym odnotowano szereg atrybutów naturalnego ekosystemu fluwialnego. Na brzegach widoczne były ślady erozji oraz akumulacji rumowiska w formie odsypów brzegowych i meandrowych (Fot. 2). Silnie rozwinięte zadrzewienia przybrzeżne wydatnie urozmaicały siedlisko rzeczne odnotowano zwisające konary, odkryte korzenie drzew czy rumosz drzewny. Na odcinku IV odnotowano duże zróżnicowanie przepływów i różnorodność materiału dennego. Dominowały dwa turbulentne typy przepływu: rwący i wartki. Ponadto odnotowano przepływ przelewowy, wznoszący oraz gładki. W podłożu odnotowano miejsca kamieniste, żwirowe oraz w niewielkiej ilości piaszczyste. Tabela. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych oraz wyniki badań z 27.09.2014 r. Nazwa stanowiska Odcinek I - Wojanów Odcinek II - Wojanów Odcinek III - Wojanów Odcinek IV - Bobrów Szerokość geograficzna (N) Długość geograficzna (E) N 50 52 44,46 N 50 52 10,35 N 50 52 23,39 N 50 52 57,63 E 15 48 30,69 E 15 49 10,20 E 15 50 07,36 E 15 51 19,96 HQA 34 42 18 62 Klasa HQA IV III V I HMS 31 57 91 0 Klasa HMS IV V V I Klasa stanu hydromorfologicznego IV V V I A B Fot. 2. Ślady erozji: odsyp meandrowy nieutrwalony roślinnością (A), stabilne podcięcie brzegu z podstawą (B)
S t r. 14 W przypadku odcinków I, II i III zlokalizowanych w pobliżu miejscowości Wojanów, stwierdzono we wszystkich przypadkach niską naturalność. Powodem takiego stanu rzeczy były przeprowadzone prace regulacyjne w korycie, po wykonaniu których naturalność cieku wg kryteriów RHS, znacznie zmniejszyła się. W przypadku przekształceń hydromofologicznych, zauważono wyraźną różnicę pomiędzy stanowiskami w Wojanowie i w Bobrowie (Tab. 1). W Bobrowie nie stwierdzono funkcjonujących przekształceń hydromorfologicznych (HMS = 0). Natomiast na wszystkich stanowiskach w Wojanowie odnotowano profilowanie i umocnienia podstawy brzegów narzutem kamiennym, które były wykonane w ramach prowadzonych prac związanych z odbudową cieku (Fot. 3-5). Fot. 3. Profilowanie i umocnienie rzeki na odcinku I Modyfikacje obejmowały zarówno koryto jak i brzegi rzeki oraz strefę nadbrzeżną. Na przedmiotowym odcinku Bóbr zaklasyfikowany został do typu abiotycznego nr 8 (mała rzeka wyżynna krzemianowa zachodnia) charakteryzuje się dużą energią kinetyczną przepływu i znaczną zmiennością przepływów w ciągu roku, w związku z czym jej zdolność erozyjna jest duża. Wykorzystany do umoc- Fot. 4. Profilowanie i umocnienie rzeki na odcinku II
S t r. 15 nień narzut kamienny jest stosunkowo korzystnym rozwiązaniem, gdyż materiał ten jest zbliżony do naturalnie występującego w ciekach tego typu, jednocześnie stanowiąc dobrą ochronę przed erozją boczną i denną. Kamienie tworzące umocnienie są niezespolone, dzięki czemu mogą w ograniczonym zakresie ulegać przemieszczaniu. Ponadto umocnienie zastosowano tylko do podstawy skarp brzegowych, pozostawiając szczyty brzegów nieumocnione. Spośród możliwych do zastosowania rozwiązań technicznych (gabion, bruk, okładziny, płyty betonowe) narzut kamienny jest najlepszym możliwym rozwiązaniem, uwzględniającym również potrzeby pewnych grup organizmów wodnych. Fot. 5. Profilowanie i umocnienie rzeki na odcinku III Na odcinku III wykonano dwa sztuczne bystrotoki będące rozwiązaniem w umiarkowany sposób oddziałującym na środowisko. Każdy z nich ma długość około 50 m. Zostały one zbudowane z materiału naturalnego (kamienie o odpowiednio dobranej średnicy), a spadek podłużny koryta jest w ich obrębie niewielki (> 1:20). W związku z powyższym nie stanowią one bariery dla migracji organizmów, w tym przede wszystkim ryb. Sumaryczna ocena jakości hydromorfologicznej (wypadkowa HQA i HMS) wykazała, zróżnicowanie pomiędzy stanowiskami w Wojanowie i w Bobrowie (Tab. 1). Odcinek Bobrowie (IV) charakteryzował się najwyższym (najlepszym) stanem hydromorfologicznym (I klasa) nie stwierdzono funkcjonujących przekształceń hydromorfologicznych (HMS = 0). Na stanowiskach w Wojanowie (odcinki I, II, III) odnotowano profilowanie i umocnienia brzegów (Fot. 3-5) co w decydujący sposób rzutowało na ogólny stan hydromorfologiczny rzeki Bóbr na tych stanowiskach (V klasa - stan zły). Fot. Krzysztof Achtenberg
RHS w Polsce Marzec 2015 Str. 16 Metoda RHS szansą dla studentów Marek Tarnawski Koordynator Kierunku Inżynieria Środowiska w projekcie Era inżyniera pewna lokata na przyszłość Wśród wielu propozycji poszerzenia efektów wiedzy i umiejętności kierowanych do studentów Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie znalazła się oferta kursu Oceny hydromorfologicznej rzek w oparciu o metodę River Habitat Survey (RHS) realizowanego przez Katedrę Ekologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. System ten należy do najbardziej rozpowszechnionych systemów oceny hydromorfologicznej rzek, jako element wspomagający parametry biologiczne, podczas klasyfikacji ekologicznej cieków, wymaganej w czasie wdrażania i realizacji założeń Ramowej Dyrektywy Wodnej. Fot. 1. Uczestnicy kursu podczas badań terenowych (fot. K. Achtenberg) Świadomość studentów z korzyści dla swojego wykształcenia oraz szans na przyszłym rynku pracy związanych z pozyskaniem powyższych uprawnień m.in. poprzez otrzymanie akredytację RHS Competent Surveyor (Poland), zaskoczył realizatorów Projektu. W wersji podstawowej przewidziano finansowanie kursu w sumie dla 20 studentów z kierunków Inżynieria Środowiska i Inżynieria i
S t r. 17 Gospodarka Wodna. W procesie rekrutacji zgłosiło się 70 osób z obydwu kierunków. Ostatecznie, za zgodą Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, zrealizowano dwie tury kursu, w których finalnie wzięło udział 57 studentów. Kurs prowadzony jest w sposób przyjazny pozyskiwaniu wiedzy i cennych umiejętności. Studenci zwrócili szczególną uwagę na bardzo dobrą organizację kursu. Informacje przekazywane w salach Uniwersytetu są realizowane w praktyce, podczas zajęć terenowych. Zajęcia praktyczne pozwalają w znacznie szerszym spektrum zaadoptować pozyskaną wiedzę do różnych warunków cieków wodnych, występujących w środowisku naturalnym. Ze względu na napięty program kursu, często prowadzącym brakowało czasu by dokładniej omówić przedstawiane zagadnienia, a słuchaczom w pełni przyswoić przekazywane informacje. Jednak wszelkie wątpliwości można było zawsze rozwiązać podczas bezpośrednich rozmów z organizatorami kursu. Fot. Krzysztof Achtenberg W imieniu studentów Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, biorących udział w kursie, składam podziękowania wykładowcom, instruktorom i organizatorom kursu. Udział studentów w kursie zrealizowano w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IV Szkolnictwo wyższe i nauka, Działanie 4.4 Wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie liczby absolwentów kierunków okluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy, Poddziałanie 4.1.2 Zwiększenie liczby absolwentów kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy, projekt skierowany do studentów studiów I stopnia. Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie już po raz drugi realizuje taki projekt, a obecny Era inżyniera pewna lokata na przyszłość obejmuje studentów kierunków: Inżynieria Środowiska, Inżynieria i Gospodarka Wodna oraz Biotechnologia. Projekt zarządzany jest przez Biuro Projektów Europejskich a Kierownikiem Projektu jest mgr Anna Liberek http://www.kierunkizamawiane.ur.krakow.pl/index.php.
S t r. 18 Rok 2014 był rokiem bardzo owocnym w wydarzenia związane z oceną hydromorfologiczną rzek w oparciu o metodę River Habitat Survey. W tym okresie odbyło się wiele kursów upowszechniających te metodę, a sama metoda od roku początku 2015 została włączona do Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego. Oznacza to, że metoda ta zdobywa coraz większe rzesze entuzjastów. River Habitat Survey - podsumowanie 2014 roku Krzysztof Achtenberg Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska Funkcją Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Fot. Krzysztof Achtenberg (ZMŚP) jest zebranie, jak największej ilości informacji o stanie środowiska przyrodniczego. W odróżnieniu od monitoringu specjalistycznego obserwacje te zbierane są stacjonarnie, dzięki czemu możliwe jest prognozowanie przemian otaczającego nas przyrody w różnych skalach czasowych. Za pomocą tego programu możliwe jest sprawniejsze określenie kierunków zagrożeń i taktyki ich rozwiązania. Metoda RHS na trwałe wpisała się w ZMŚP, ponieważ podstawową powierzchnia badawczą są zlewni rzeczne, gdzie zlokalizowane są testowe powierzchnie badawcze. W ramach programu w obrębie każdej Stacji Bazowej zostaną przebadane trzy odcinki rzeki, a badania te będą powtarzane co trzy lata. W tym roku w murach Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, a dokładniej Katedrze Ekologii i Ochrony Środowiska udało się zorganizować aż dwa kursy podstawowe. Pierwszy odbył się w terminie 9-11 lipca. W wydarzeniu tym wzięli udział specjaliści z Wielkiej Brytanii dr. Paul Raven (Freshwater Biological Association) oraz Peter Scarlett (Center for Ecology and Hydrology). Znawcy ci wspierali kursantów, swoją wiedzą i doświadczeniem, zarówno poprzez prowadzenie wykładów oraz pomoc w wykonywaniu badań w terenie. Drugi kurs odbył się 17-19 września. Oba kursy realizowane były miały podobny przebieg. Przez pierwsze dwa dni kursu uczestnicy zdobywali wiedzę teoretyczną w salach wykładowych Uniwersytetu Przyrodniczego, a w godzinach popołudniowych ćwiczyli technikę oceny hydromorfologicznej rzek nad pobliskimi ciekami Bogdanka oraz Kończak. Trzeciego dnia odbył się egzamin, który polegał na samodzielnym wykonaniu badania nad rzeką Główną oraz testu sprawdzającego wiedzę teoretyczną.
S t r. 19 Kursanci, którzy pozytywnie zaliczyły obie części otrzymały akredytację RHS Competent Surveyor (Poland) potwierdzoną przez Environment Agency z Wielkiej Brytanii. Łącznie w obu kursach przeszkolone zostały 92 osoby. Głównymi uczestnikami kursów byli pracownicy i studenci z różnych Uczelni, służby ochrony środowiska (RDOŚ, RZGW, WIOŚ i in.), specjaliści zatrudnieni w prywatnych firmach, a nawet goście zagraniczni. Oprócz kursów przeprowadzonych na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu. Pracownicy Katedry Ekologii prowadzili szkolenie RHS podczas kursu naukowo-szkoleniowego pt. Dyrektywy środowiskowe Unii Europejskiej w ochronie dolin rzecznych, który odbył się w Szymbarku na Kaszubach w dniach 7-10 lipca. Odbiorcami tego szkolenia byli pracownicy Pomorskiego Zespołu Parków Krajobrazowych. Kolejny kurs podstawowy RHS przeprowadzony został w Spale, w terminie 19-21 listopada. Uczestniczyła w nim duża grupa pracowników Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Łodzi. Pomimo nietypowej pory roku, jak na badania RHS, udało się zrealizować pełen program terenowy, a wszyscy uczestnicy potwierdzili swoje kompetencje na egzaminie końcowym. Fot. 1. Uczestnicy kursu podczas badań terenowych (fot. K. Achtenberg)
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska ul. Piątkowska 94c 60-637 Poznań tel. 061 846 65 10 Redakcja biuletynu: Marta Lisiak Krzysztof Szoszkiewicz Fotografie: Krzysztof Achtenberg Jerzy Kupiec Ryszard Staniszewski Marta Szostak Krzysztof Szoszkiewicz Jesteśmy w sieci: www.up.poznan.pl/keios/ Fot. Krzysztof Achtenberg Fot. Krzysztof Achtenberg Nasza oferta: Organizacja szkoleń: Kursy szkoleniowe w zakresie Makrofitowej Metody Oceny Rzek Kursy szkoleniowe w zakresie metody River Habitat Survey (RHS) Szkolenia przygotowujące do inwentaryzacji przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Ekspertyzy: Ocena rzek zgodna z Ramową Dyrektywą Wodną (RDW) (badania elementów biologicznych, hydromorfologicznych i fizyko-chemicznych) Opracowania i ekspertyzy dotyczące inwestycji hydrotechnicznych na cele ochrony wód w rozumieniu zapisów RDW Oceny oddziaływań przedsięwzięć na środowisko Inwentaryzacje przyrodnicze i plany ochrony obszarów chronionych Zapraszamy na kursy i warsztaty 2015 Ze względu na duże zainteresowanie, w 2015 roku planowane są następujące kursy naukowo-szkoleniowe oraz warsztaty: Zastosowanie makrofitów w ocenie stanu ekologicznego wód płynących (1-3 lipca, Poznań), Warsztaty hydromorfologiczne (13-14 lipca, Wolin), Ocena hydromorfologiczna rzek w oparciu o River Habitat Survey (15-17 lipca, Poznań). Kursy i warsztaty realizowane są w ramach Letniej Szkoły Ekologii obejmujących cykl szkoleń z zakresu ekologii stosowanej. Zajęcia wzorem lat ubiegłych prowadzone będą przez wykładowców z Wielkiej Brytanii oraz przez pracowników Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. W programie przewiduje się wykłady, warsztaty kameralne i zajęcia w terenie. Po ukończeniu kursu istnieje możliwość przystąpienia do egzaminu akredytacyjnego. Szczegóły na stronie: http://www.up.poznan.pl/keios/ Zgłoszenia prosimy przesyłać na adres: dgebler@up.poznan.pl