R E C E N Z J E. ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LX, numer 3 2012

R E C E N Z J E ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LX, numer 3 2012 Alicja P i e t r a s, W stron ontologii. Nicolaia Hartmanna i Martina Heideggera postneokantowskie projekty filozofii, Kraków: Universitas 2012, ss. 277. ISBN: 97883-242-1689-5. Ksi ka dr Alicji Pietras, b d ca publikacj jej rozprawy doktorskiej, porusza ywo dzi dyskutowane zagadnienie recepcji filozofii Kanta na pocz tku XX wieku. Oprócz centralnej interpretacji dwóch tytu owych my licieli, silnie wyeksponowany jest nurt neokantyzmu oraz jego wyp yw na Hartmanna i Heideggera. Wreszcie ich skonfrontowane ze sob pogl dy ujawniaj wspóln problematyk, lecz najcz ciej inny sposób jej podejmowania, a w dalszej kolejno ci równie zupe nie odmienne rezultaty. Praca ta wype nia luk w polskich opracowaniach dotycz cych kantowskich i neokantowskich róde wspó czesnej filozofii niemieckiej poprzez zestawienie ze sob dwóch rzadko wspólnie prezentowanych my licieli. Jest ona te przyczynkiem do ponownego przemy lenia miejsca filozofii Heideggera we wspó czesnych debatach filozoficznych oraz wyrazem renesansu zainteresowania dorobkiem Hartmanna nie tylko w polskim rodowisku filozoficznym. Dr Alicja Pietras jest pracownikiem Katedry Filozofii na Akademii Pomorskiej w S upsku, specjalistk w dziedzinie nowo ytnej i wspó czesnej filozofii niemieckiej. Zajmuje si filozofi Kanta i Hegla, neokantyzmem, filozofi N. Hartmanna, M. Heideggera i K. Jaspera, relacj mi dzy filozofi a naukami szczegó owymi oraz, z racji swojego drugiego fakultetu, socjologi wiedzy i socjologi kultury. Oprócz recenzowanej tutaj pracy A. Pietras jest tak e redaktorem ksi ki pt. Spory o (bez)za o eniowo filozofii (S upsk 2011), autork jedenastu artyku ów filozoficznych oraz dwóch t umacze. Tytu y magistra (2006) i doktora (2008) filozofii oraz magistra socjologii (2004) zdoby a po studiach na Uniwersytecie l skim w Katowicach. Warto doda, e obydwie prace filozoficzne napisa a pod kierunkiem prof. dr hab. A. Norasa znawcy neokantyzmu i filozofii niemieckiej, twórcy projektu filozofii kontekstowej oraz terminu postneokantyzm. Zgodnie z deklaracj we Wst pie, A. Pietras stara si utrzyma swoj prac w tzw. uj ciu kontekstowym d c do uchwycenia zawarto ci problemowej czyjego filozofowania, musimy stara si uchwyci je w m o l i w i e n a j s z e r s z y m k o n t e k c i e [wyró nienia w cytatach A.P.] (s. 9). Jednocze nie przyznaje, e nie ma na celu ukazania wszystkich, niezliczonych kontekstów filozofii Hartmanna i Heideg-

128 RECENZJE gera, wiadomie pomijaj c na przyk ad znany w tek fenomenologiczny w ich stanowiskach filozoficznych (s. 11). Skupia si jedynie na nurcie (neo)kantowskim. Uj cie takie jest jasnym stanowiskiem w kwestii (bez)za o eniowo ci bada filozoficznych; stanowiskiem, w którym na pierwszym planie pojawia si potrzeba gruntownych analiz historycznofilozoficznych. Poprzez umiej tne wydobywanie problemów filozoficznych z uwarunkowa historycznych (np. ukazuj c zakorzenienie filozofii Kanta w XVIIIwiecznym pytaniu o metod nowo ytnego, newtonowskiego przyrodoznawstwa, s. 18-27), A. Pietras skutecznie broni tezy, e uprawianie historii filozofii jest integraln cz ci analiz filozoficznych. Autorka pisze: [K]a de m y l e n i e, a ju w szczególno ci m y l e n i e f i l o z o f i c z n e, jest m y l e n i e m k o n t e k s t o w y m. Co takiego jak czyste my lenie jest zwyk abstrakcj i w rzeczywisto ci nigdy nie ma miejsca (s. 163). W innym miejscu z kolei: Filozofia zawsze pozostaje nierozerwalnie zwi zana ze swoj histori. Nie mo na by filozofem, nie znaj c historii filozofii (s. 84). Jakkolwiek deklarowany we wprowadzeniu projekt filozofii kontekstowej nie jest w pracy specjalnie rozwini ty, tak teza o historycznych uwarunkowaniach ka dej filozofii wyznacza jedn z podstawowych cech ksi ki. Warto te wspomnie o innym, cz sto u ywanym przez autork terminie, jakim jest projekt. S owo to wyst puje w tytule ksi ki oraz w tytu ach czterech z pi ciu rozdzia ów i nazywa sposób czy te rezultat omawianych bada filozoficznych i ontologicznych u Kanta, Hartmanna oraz Heideggera. Samo jednak wyra enie projekt filozofii sugeruje niezupe no, szkicowo i raczej zaplanowanie realizacji projektowanych postulatów filozoficznych ni ich ostateczne uko czenie. Czy jest to zabieg celowy? Czy dzie a trzech omawianych my licieli nale y traktowa jedynie jako projekty, kieruj ce nas w stron ontologii nowej ontologii, która ma dopiero si wy- oni? Wydaje si, e w ten sposób Pietras sugeruje w a nie takie uj cie, w którym docelowa ontologia jest wci in statu fieri. Jeszcze jednym rysem charakterystycznym omawianej pracy jest tytu owy termin postneokantyzm, niezb dny do zidentyfikowania jej zaplecza historycznego i problemowego. Jak pisze A. Pietras: Termin postneokantyzm wskazuje na fakt, e interesuj cy mnie tutaj my liciele filozofuj p o K a n c i e, ale i p o n e o k a n t y z m i e, co ma istotne znaczenie dla podejmowanej przez nich problematyki (s. 12). Do my licieli tych zaliczani s przed wszystkim Hartmann i Heidegger, ale tak e K. Jaspers, H. Heimsoeth oraz R. Hönigswald (s. 11). Wszyscy oni byli, na pocz tku swojej drogi filozoficznej, zwi zani z neokantyzmem, aby w swojej dojrza ej twórczo ci przezwyci y jego ograniczenia. Zdaniem autorki g ówn cech tego nurtu jest tzw. zwrot ontologiczny (s. 77), czyli próba odzyskania zapoznanej przez neokantystów, a istotnej dla samego Kanta, problematyki ontologicznej (s. 12). Otwarte pozostaje pytanie, czy wymienionych filozofów, prezentuj cych tak ró ne rozwi zania filozoficzne, nale y jednoczy pod wspólnym szyldem postneokantyzmu tylko przez wzgl d na wspólne korzenie my lenia. Analizy podj te w pracy próbuj odpowiedzie na to pytanie, chocia sama autorka istnienie takiego nurtu przyjmuje za aksjomat.

RECENZJE 129 Jakie cele stawia przed sob A. Pietras? Zgodnie z deklaracj autorki s one trzy (s. 12-13). Cele pierwszy i trzeci s bezpo rednio zwi zane z mo liwo ci dwojakiego rozumienia tytu owego W stron ontologii. Z jednej strony jest to powrót w stron (zapomnianej) ontologii Kanta, która zosta a pomini ta przez szereg jego kontynuatorów od pierwszych uczniów my liciela z Królewca po epistemologicznie i aksjologicznie zorientowany neokantyzm marburski i bade ski. Wydobycie ontologicznej interpretacji Kanta u Hartmanna i Heideggera autorka poczytuje sobie za pierwszy cel swojej pracy (s. 12). Z drugiej strony natomiast jest to d enie w stron (nowej) ontologii, wy aniaj cej si z dwóch omawianych projektów filozofii. Jak pisze A. Pietras: Ontologia, o któr im chodzi, ma by now ontologi, i jako taka ma unika b dów dawnej ontologii (s. 165). W a ciwe odczytanie istoty Kantowskiego nauczania ma umo liwi stworzenie nowego, opartego na my leniu krytycznym, schematu ontologicznego, w którym uda si unikn pu apek dawnego my lenia spekulatywnego. Przedstawienie Hartmanna i Heideggera projektów nowej ontologii oraz odpowied na pytanie o ró nic mi dzy interpretacj Kanta a ich w asn filozofi stanowi trzeci cel, jaki chce osi gn Pietras (s. 13). Najbardziej interesuj ce tre ci wydaje si zawiera drugi cel postawiony przez autork. Chce ona ukaza, e ró nice w ontologicznych interpretacjach Hartmanna i Heideggera wynikaj z dwuznaczno ci poj cia rzecz sama w sobie w filozofii Kanta. Autorka stawia hipotez, której przekonuj co broni w ca ej swojej rozprawie, e dla zrozumienia ró norodno ci interpretacji my li Kanta, a wi c tak e ró norodno ci interpretacji Hartmanna i Heideggera, wa na jest dwuznaczno zawarta w Kantowskim poj ciu rzecz sama w sobie (s. 12). A. Pietras twierdzi, e Kant u ywa tego terminu w dwóch znaczeniach: epistemologicznym i ontologicznym (s. 49-50). Owa dwuznaczno ma nie tylko umo liwia przej cie od transcendentalizmu do filozofii krytycznej u samego Kanta, ale równie ma dowodzi nast puj cej tezy: Nie ma pytania o poznanie bez pytania o byt, lecz nie ma te pytania o byt bez pytania o poznanie (s. 52). Zdaniem autorki wydobycie lub zatracenie dwuznaczno ci rzeczy samej w sobie ma kolosalne znaczenie dla interpretacji Hartmanna i Heideggera. rodkiem do realizacji wy ej przedstawionych celów jest pi rozdzia ów, które wraz ze wst pem, zako czeniem, bibliografi i indeksem nazwisk sk adaj si na ca o ksi ki. Kolejne cz ci dotycz : (rozdz. 1) filozofii Kanta, jej interpretacji przez (rozdz. 2) Hartmanna i (rozdz. 3) Heideggera oraz (rozdz. 4 i 5) ich w asnych projektów filozoficznych. Wszystkie maj podobn obj to (ok. 40-50 stronic) oraz zawieraj du liczb przypisów (razem 444, rednio prawie 89 na rozdzia, co wraz z tymi, które zamieszczone s we wst pie, daje 447 przypisów w ca ej ksi ce). wiadczy to zarówno o dobrym podziale omawianego materia u, jak i o ogromnej pracy historycznej i edytorskiej autorki. Bibliografia obejmuje dzie a Kanta, Hartmanna i Heideggera (w polskich t umaczeniach lub niemieckich orygina ach) oraz polsk i niemieck literatur pomocnicz. R o z d z i a p i e r w s z y po wi cony jest trzem aspektom filozofii Kanta: jej ród- om, rzeczy samej w sobie oraz poj ciu metafizyki. G ówne tezy s tutaj dwie. Pierwsza

130 RECENZJE dotyczy wspomnianej dwuznaczno ci terminu rzecz sama w sobie. A. Pietras ukazuje, w jaki sposób Kant pos uguje si tym poj ciem, poprzez zestawienie go z innymi, nierzadko bezkrytycznie uto samianymi z nim poj ciami: przedmiot transcendentalny X oraz noumenon. Rzecz sama w sobie w znaczeniu epistemologicznym, rzecz, o ile n i e j e s t d l a n a s, o ile nam si nie jawi (s. 49), mo e by uto samiona z przedmiotem X, czyli za o eniem intelektu o rzeczy, b d cej podstaw danej grupy zjawisk. Z kolei rzecz sama w sobie w znaczeniu ontologicznym, byt ( ) taki, jakim jest w swej ca o ci (s. 49), bliska jest poj ciu noumenon, lecz Kant okresu Krytyki nie rozstrzyga, czy jest z nim to sama. Zdaniem A. Pietras zatracenie tej dwuznaczno ci mimo e Kanta terminologia cz sto utrudnia zrozumienie jego intuicji (s. 35) prowadzi do b dnego odczytania jego nauczania. Druga teza tego rozdzia u dotyczy Kanta stosunku do metafizyki. A. Pietras sprzeciwia si interpretacjom neguj cym metafizyk w pokrytycznym okresie jego filozofii. Jednocze nie te nie twierdzi, jakoby Kant wraca do krytykowanej przez siebie metafizyki spekulatywnej. Poszukuj c trzeciej drogi pomi dzy sceptycyzmem a dogmatyzmem, dochodzi on do projektu metafizyki krytycznej (s. 70-71), któr autorka za A. Norasem i J. Rolewskim nazywa równie metafizyk do wiadczenia (s. 55-56, 118). Nie jest jednak do ko ca klarowne, jak nada jej posta, poniewa problem rozumienia metafizyki w kontek cie filozofii Kanta jest trudny ju cho by ze wzgl du na to, i sam Kant nie daje nam ostatecznych odpowiedzi w tej sprawie (s. 63). Autorka przyznaje, e nie jest to metafizyka, na któr sk ada by si pewien dobrze okre lony system twierdze, lecz raczej droga do metafizyki, która w marzeniach Kanta mia aby si wy oni po krytyce i oczyszczeniu naszego rozumu. A. Pietras ponownie ujawnia swoj tendencj do czenia w tków epistemologicznych i ontologicznych, gdy pisze, e Kant [ ] cz c ze sob problem metafizyki i problem do wiadczenia, wprowadzi filozofi na now drog (s. 66) na drog, która z konieczno ci jest ju metafizyczna i z pewno ci dotyka problemów metafizycznych (s. 63). Na pocz tku d r u g i e g o r o z d z i a u, który po wi cony jest Hartmanna interpretacji Kantowskiego projektu filozofii, dowiadujemy si wi cej o przyczynach zestawienia ze sob Hartmanna i Heideggera. Pocz tek tego rozdzia u po wi cony jest metafizycznym (w szerszym sensie) interpretacjom Kanta, które autorka ukazuje jako przezwyci enie teoriopoznawczego monopolu interpretacyjnego neokantystów. A. Pietras odwo uje si w szczególno ci do pracy Ch. Baertschiego Die deutsche metaphysische Kantinterpretation der 1920-er Jahre (2004), gdzie autor wyró nia metafizyczne (w w szym sensie) i ontologiczne interpretacje Kanta w filozofii niemieckiej lat dwudziestych XX wieku (s. 79-80). Pierwsze maj si zwraca do tych wypowiedzi Kanta, w których mówi on o wiecie, duszy i Bogu. Interpretacje takie podejmowali: F. Paulsen, K. Oesterreich, M. Wundt, E. Adickens, H. Heimsoeth. Drugie poszukuj u Kanta szczególnych pyta ontologicznych (s. 80). Okazuje si, e w ród ontologicznych interpretacji Baertschi wymienia opracowania tylko dwóch filozofów: Hartmanna i Heideggera. W kontek cie takiej rozmaito ci metafizycznych interpretacji Kanta A. Pietras s usznie zwraca

RECENZJE 131 uwag, e w polskiej literaturze filozoficznej wci jeszcze przecenia si rol Heideggera oraz jego pracy Kant i problem metafizyki w prze amaniu neokantowskiej teoriopoznawczej interpretacji Kanta (s. 78). W pozosta ej cz ci rozdzia u omówiona jest specyfika interpretacji Hartmanna. W uj ciu A. Pietras najwa niejsze wydaj si trzy jej cechy charakterystyczne: a) akceptacja Kantowskiej dwuznaczno ci rzeczy samej w sobie, b) prezentacja problemu poznania jako problemu metafizycznego oraz c) uznanie Kantowskiej filozofii za propedeutyk nowej, krytycznej ontologii. Hartmann postrzega dwuznaczno rzeczy samej w sobie jako problem metafizyczny (my lenie systematyczne), który wykracza poza ramy systemu filozofii Kanta i niejako rozsadza go od rodka (my lenie systemowe) (s. 85). Nie neguje on tutaj epistemologicznego znaczenia rzeczy samej w sobie jako poj cia granicznego, które podkre lane by o przez jego nauczycieli z Marburga, lecz jedynie uzupe nia je o zapomniane znaczenie ontologiczne (s. 89). Prowadzi to do mo liwo ci metafizycznego uj cia problemu poznania. A. Pietras pisze, e zdaniem Hartmanna, nie istnieje teoria poznania bez ontologii (90), co oznacza, e rozwa ania na temat poznania musz by zakorzenione w analizach ontologicznych. Hartmann postuluje zatem stworzenie metafizyki poznania (s. 91), która umo liwi aby wypracowanie nowej, krytycznej ontologii: To w a nie dzi ki Kantowskiej krytyce czystego rozumu ontologia mo e wkroczy na «nowe drogi» (s. 107). Nowa ontologia jawi si Hartmannowi jako szczegó owa analiza kategorii odpowiadaj cych poszczególnym warstwom bytu realnego i idealnego (s. 107). Jej naczelnym has em ma by : m i n i m u m za o e, m a k s i m u m danych, realizowane przez wykorzystanie wszystkich dost pnych cz owiekowi róde poznania (s. 109). T r z e c i r o z d z i a prezentuje Heideggera interpretacj filozofii Kanta. Autorka wskazuje na te rysy my li Heideggera, które zakorzenione s w nurcie (neo)kantowskim. Centralna teza wskazuje na jednoaspektow interpretacj Kantowskiego poj cia rzeczy samej w sobie przez Heideggera oraz konsekwencje takiego uj cia. A. Pietras wprost nazywa to stanowisko monizmem (s. 130) oraz nieustannie i w wielu wariantach stylistycznych powtarza zdanie: Heidegger, podobnie jak neokanty ci, szuka w filozofii Kanta przede wszystkim jedno ci (s. 123, 129, 134, 136, 156, a w kolejnych rozdzia ach s. 173, 185, 198, 221, 244, 246). Zatracenie dwuznaczno ci rzeczy samej w sobie i zrównanie jej z przedmiotem transcendentalnym X stanowi, zdaniem autorki, istot Heideggerowskiej interpretacji Kanta (s. 156). Autorka twierdzi, e w rezultacie Heidegger przyznaje prymat naoczno ci (zmys owo ci) przed my leniem (intelektem) (s. 124, 148, 154-155), a dalej nieprawomocnie odrzuca ca dotychczasow metafizyk (s. 158-159). A. Pietras nawi zuje do swoistego j zyka Heideggera, gdy pisze o jego rozumieniu ontologii: Je li poznanie ontyczne (metafizyka) oznacza poznanie b y t u, to poznanie ontologiczne (metafizyka metafizyki) oznacza poznanie b y c i a b y t u (s. 123). Dynamiczne bycie bytu, które najpe niej przejawia si w b d cym tu i teraz Dasein, ma by w a ciwym przedmiotem filozofii Heideggera, a utworzona przez niego ontologia fundamentalna analityk Dasein (s. 126-129). W tym miejscu znów A. Pietras dostrzega kontynuacj neokantowskich intuicji, pisz c: Ontologia fundamentalna Heideggera oka-

132 RECENZJE zuje si wi c pog bieniem neokantowskich bada koncentruj cych si na podmiocie (s. 128). Nakre laj c ci g my lowy: Kant Fichte neokantyzm bade ski Heidegger (s. 132), autorka kwestionuje oryginalno niektórych tez Heideggera, a pod koniec rozdzia u nazywa go wprost my licielem spekulatywnym (w sensie spekulatywnej metafizyki, któr krytykuje Kant) (s. 159-160). Zgodnie z deklaracj autorki r o z d z i a y c z w a r t y i p i t y stanowi integraln ca o, gdy dotycz filozoficznych konsekwencji zaprezentowanych interpretacji filozofii Kanta wyra onych w Hartmanna i Heideggera projektach nowej ontologii (s. 161). A. Pietras przyjmuje w nich perspektyw problemow (s. 162), gdzie poszczególne zagadnienia wzajemnie si przenikaj, a ich rozwi zania (a cz sto jedynie propozycje ich uj cia) pozostaj od siebie wzajemnie zale ne (s. 164). Od razu pojawia si w tpliwo, czy zatem dwie cz ci nie powinny stanowi jednego, d u szego rozdzia u; tym bardziej, e wiele wcze niejszych tez zostaje tutaj powtórzonych (szczególnie w rozdziale czwartym). Autorka prezentuje pogl dy omawianych filozofów dotycz ce nast puj cych kwestii: (rozdz. 4) ontologia, metafizyka, metoda filozofii, filozofia a nauka oraz (rozdz. 5) poznanie, prawda, cz owiek i wiat, wiat a tajemnica. Schemat ich omawiania jest jasny od naszkicowania problemu, przez pogl dy Hartmanna i Heideggera, po wyliczenie (najcz ciej wielu) ró nic oraz znalezienie (najcz ciej niewielu i bardzo odleg ych) podobie stw mi dzy nimi (np. s. 176). Nale y si spodziewa, e w opracowaniu A. Pietras ró nice wynikaj z odmiennej interpretacji Kanta, natomiast podobie stwa pomimo sprzyjaj cej temu postneokantowkiej perspektywy s z trudem dostrzegalne. Zwró my uwag tylko na dwie najistotniejsze ró nice mi dzy Hartmannem a Heideggerem, nazwijmy je metodologiczn i merytoryczn. Pierwsza z nich dotyczy wiadomo ci metodologicznej i transparentno ci za o e przyjmowanych w ich stanowiskach filozoficznych. Dyskutuj c te kwestie, A. Pietras pisze, e Hartmann dba o wszystkie powy sze sprawy du o bardziej ni Heidegger, a w konsekwencji o wiele atwiej «zrozumie», co w ogóle próbowa nam powiedzie (s. 193). Autorka umiej tnie wyja nia, e postulat Heideggera o bezza o eniowej filozofii jest tylko jego deklaracj, jednocze nie wskazuj c na neokantowskie tezy tkwi ce u róde jego analiz. Inaczej jest u Hartmanna, który akceptuj c niemo liwo czystego my lenia (s. 164), du o czasu po wi ci na prezentacj za o e w asnej filozofii oraz zestawienie b dów wcze niejszych systemów filozoficznych (s. 94-105). Koresponduje to z has ami ich filozofii: zero metafizyki (s. 188) u Heideggera, rozumiane jako zero za o e, oraz minimum metafizyki (s. 188) u Hartmanna, rozumiane jako wspomniane wcze niej m i n i m u m za o e, m a k s i m u m danych (s. 109). Z kolei ró nic merytoryczn, która zdaniem A. Pietras zasadza si na zachowaniu (Hartmann, s. 250) lub odrzuceniu (Heidegger, s. 251) dwuznaczno ci Kantowskiej rzeczy samej w sobie, najlepiej obrazuje dychotomia monizm-pluralizm. Heideggerowskie d enie do jedno ci, tak cz sto podkre lane przez autork pracy, prowadzi do pewnego typu redukcjonizmu w zagadnieniach cz owieka i wiata, gdzie ca a ta ró norodno zostaje

RECENZJE 133 wyja niona poprzez wskazanie na czasowo i zwi zan z ni sko czono istoty ludzkiej (s. 240). Owa monistyczna postawa przejawia si, zarówno gdy Heidegger negatywnie ustosunkowuje si do rezultatów nauki (w liczbie pojedynczej, s. 198), jak i gdy pisze o prawdzie bycia oraz o a b s o l u t n e j, r a d y k a l n e j i w konsekwencji nieprzekraczalnej (s. 220) ró nicy ontologicznej mi dzy bytem a przedmiotem poznania. Z kolei Hartmann, kre l c wizj warstwowej struktury wiata realnego (s. 200-202, 236-238), chce odwo ywa si do mo liwie najwi kszej ilo ci danych, aby zachowa ró norodno kryj cych si za nimi problemów. St d te A. Pietras podkre la jego akceptacj dla pluralizmu nauk szczegó owych i wyników ich bada (s. 202) oraz klasyczne uj cie poznawania jako stosunku bytowego (s. 190, 216) i zwi zanej z tym ontologii relacji (s. 217). Autorka podsumowuje swoje analizy zgrabnym stwierdzeniem: O ile wi c Heidegger szuka takiego j e d n e g o u j c i a problemów filozoficznych, które jednoczy oby wszystkie dotychczasowe r ó n o r o d n e u j c i a, o tyle Hartmann szuka j e d n o c i p r o b l e m ó w po ród r ó n o r o d n o c i sposobów ich u j c i a (s. 249). Niew tpliw zalet ksi ki W stron ontologii jest pomys owe zestawienie dwóch rzadko z sob wi zanych filozofów na wspólnej p aszczy nie postneokantowskiej. Zestawienie to jest nieprzypadkowe, bo niejako odwraca popularne spojrzenie na ich dorobek. Heidegger ukazany jest jako my liciel spekulatywny i kontynuator wielu tendencji neokantowskich (g ównie bade skich), a Hartmann jako prawdziwie oryginalny filozof, ujmuj cy wieloaspektowo filozofii Kanta i twórczo j rozwijaj cy. Ju od pierwszego rozdzia u wida wyra n sympati autorki dla analiz tego drugiego, gdy interpretuje ona filozofi Kanta, pos uguj c si poj ciami i komentarzami pochodz cymi od Hartmanna (s. 28, 34-35, 51-53). Równie w dalszych cz ciach pracy to w propozycjach Hartmanna A. Pietras doszukuje si wi kszego ni u Heideggera potencja u eksplanacyjnego i pozytywnie je warto ciuje. Do innych zalet pracy nale jasny j zyk wypowiedzi oraz cierpliwe i uporz dkowane prowadzenie my li, przez co nawet zawi e zagadnienia filozoficzne czy techniczna terminologia staj si zrozumia e dla wi kszo ci czytelników. Inna sprawa, e nie zawsze udaje si autorce unikn powtórze cytatów lub niemal identycznych wypowiedzi (np. s. 59 i 64, 52 i 89-90, 88 i 110, 109 i 168). Pewien mankament ksi ki wi e si z deklarowanym przez A. Pietras uj ciem kontekstowym, w którym dla uchwycenia pe nej zawarto ci problemowej danej filozofii musimy przedstawi j w mo liwie najszerszym kontek cie. Autorka jednak decyduje si po wi ci ksi k kontekstowi (neo)kantowskiemu, jednocze nie pomijaj c wszystkie inne. Rzecz w tym, e w tpliwe jest, aby w ten sposób uda o si wyczerpuj co przedstawi obszerne zagadnienia z rozdzia ów czwartego i pi tego. Kwestie prawdy, cz owieka, wiata i tajemnicy wymagaj zdecydowanie bardziej holistycznego uj cia filozofii Hartmanna i Heideggera, pozostaj c tylko cz ciowo czytelne po zaw eniu ich do jednego kontekstu. I rzeczywi cie nie mo na oprze si wra eniu, e przynajmniej niektóre

134 RECENZJE fragmenty ostatnich rozdzia ów ulegaj problemowemu rozsadzeniu i s sztucznie uzupe niane innymi kontekstami filozofii K. Jaspera (s. 241) i E. Cassirera (s. 245). Wniosek jawi si nast puj cy: nie jest mo liwe uzyskanie odpowiedzi na wszystkie pytania filozofii Hartmanna i Heideggera po osadzeniu ich wy cznie w kontek cie neokantowskich róde. Ostatnia trudno nie zmniejsza jednak merytorycznej warto ci ksi ki A. Pietras, lecz jedynie wskazuje na potrzeby dalszych, pog bionych opracowa na temat postneokantyzmu i jego ontologów. Omawiana praca stanowi bardzo dobr prób z zakresu przedmiotowej historii filozofii i jest godna polecenia nie tylko specjalistom od wspó czesnej filozofii niemieckiej. Ka dy, kogo interesuj podstawowe pytania ontologii i teorii poznania oraz ich wzajemne relacje, powinien si gn po t ksi k. Jakub Dziadkowiec Katedra Relacji Mi dzy Nauk a Wiar KUL