Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2017-2022 Aktualizacja Tomaszów Lubelski, maj 2017 r. ZLECENIODAWCA WYKONAWCA Gmina Tomaszów Lubelski ul 29-go Listopada 9 22-600 Tomaszów Lubelski tel. 84 664 30 85 fax. 84 664 38 73 sekretariat@tomaszowlubelski.pl www.tomaszowlubelski.pl Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. ul. Prymasa S. Wyszyńskiego 4 22-400 Zamość tel./fax 84 627 37 05, 512 138 998 kontakt@doradztwoireklama.pl www.doradztwoireklama.pl
SPIS TREŚCI Wstęp... 3 1. Metodyka pracy nad strategią... 4 2. Podstawy merytoryczne i prawne Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów... 7 3. Charakterystyka Gminy... 17 3.1. Położenie Gminy... 17 3.2. Demografia... 20 3.3. Zasoby mieszkaniowe... 25 3.4. Edukacja... 27 3.5. Kultura... 31 3.6. Rynek pracy i bezrobocie... 33 3.7. Dochody i wydatki Gminy Tomaszów Lubelski... 39 3.8. Pomoc społeczna... 41 3.9. Świadczenia z pomocy społecznej... 57 3.10. Instytucje społeczne działające na terenie Gminy... 63 4. Główne problemy społeczne Gminy... 66 4.1. Charakterystyka występujących problemów społecznych... 66 5. Analiza SWOT... 71 6. Wizja, cel główny i cele strategiczne... 77 7. Sposoby realizacji Strategii oraz źródła finansowania zadań strategicznych. 81 8. Wskaźniki realizacji celów strategicznych... 82 9. Monitoring, ewaluacja Strategii... 86 SPIS TABEL... 87 SPIS RYSUNKÓW... 88 SPIS WYKRESÓW... 88-2 -
Wstęp Najistotniejszymi, a zarazem najczęściej występującymi problemami społecznymi XXI wieku bez względu na pochodzenie, miejsce zamieszkania czy też wiek są: bezrobocie, skrajna bieda, przemoc i agresja, alkoholizm i używanie środków psychoaktywnych oraz dysfunkcyjność rodzin. Problemy społeczne są zjawiskiem o dużym zasięgu, niekorzystnym dla społeczności, w której występują, odbieranym jako niebezpieczne czy też zagrażające. W związku z powyższym przed jednostkami samorządu terytorialnego i państwem stoi konieczność strategicznego rozwiązywania problemów społecznych, podstawą których powinno być polepszenie warunków życia, prawo do zatrudnienia i kształcenia, stworzenie systemu zabezpieczenia społecznego. Realizacja zadań postawionych przed pomocą społeczną wymaga profesjonalnego i systemowego diagnozowania problemów społecznych w skali gminy. Diagnoza rzeczywistych potrzeb społeczności lokalnej oraz określenie planu działań w dłuższej perspektywie są niezbędnymi warunkami efektywnej realizacji polityki społecznej w jednostce samorządu terytorialnego. Natomiast określenie misji oraz wyznaczenie celów strategicznych i działań, powinno w znaczny sposób przyczynić się do rozwiązania wielu problemów społecznych i zminimalizować społeczne skutki kwestii społecznych. Dokument stanowi, zatem podstawę do realizacji stosunkowo trwałych wzorów interwencji społecznych, które mają przyczynić się do poprawy warunków życia mieszkańców, w szczególności tych, którzy są zagrożeni marginalizacją i wykluczeniem społecznym, i doprowadzić do integracji społecznej. Niniejszy dokument umożliwi spełnienie powyższych warunków. - 3 -
1. Metodyka pracy nad strategią Lubelski na lata 2017-2022 jest dokumentem o charakterze planistycznym, wskazującym kierunki działania i sposób rozwiązywania problemów społecznych, zidentyfikowanych na terytorium gminy w fazie diagnozy społecznej. Bazą do opracowania diagnozy społecznej zawartej w strategii były materiały i analizy statystyczne gromadzone przez instytucje takie, jak: Urząd Gminy Tomaszów Lubelski, baza danych regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego www.stat.gov.pl, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim, sprawozdania MPiPS-03 z lat 2012-2016, Sprawozdanie MPiPS-03 jest dokumentem statystyki publicznej, obrazującym stan problemów społecznych przez pryzmat świadczeń pieniężnych w naturze i usługach, udzielanych przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej osobom kwalifikującym się do tych świadczeń po spełnieniu kryteriów ustalonych w ustawie z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 930, 1583, 1948, 2174), Powiatowy Urząd Pracy w Tomaszowie Lubelskim, Komenda Powiatowa Policji w Tomaszowie Lubelskim, placówki oświatowe, instytucje i organizacje współpracujące z GOPS. Wykorzystano również wyniki przeprowadzonych na potrzeby opracowania Strategii anonimowych ankiet na temat występujących w gminie problemów i oczekiwań. Na potrzeby diagnozy społecznej porównano dane za okres ostatnich pięciu lat, zakładając, że jest to minimalny okres do analizy przeobrażeń społecznoekonomicznych odzwierciedlający poziom życia mieszkańców oraz mający wpływ na pojawienie się problemów społecznych. Poziom życia badano za pomocą wskaźnika kwalifikacji do świadczeń pomocy społecznej, zakładając, że osoby, które skorzystały - 4 -
z pomocy Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie dotknięte są różnymi problemami społecznymi, stanowią więc obiektywnie wybraną próbę reprezentatywną. Lubelski na lata 2017-2022 jest aktualizacją Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2011-2020. Realizacja Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów obejmuje na okres najbliższych 6 lat - od 1 stycznia 2017 roku do 31 grudnia 2022 roku. Wskazanie sześcioletniego okresu realizacji celów strategicznych jest zasadne ze względu na sytuację demograficzną, zachodzące zmiany społeczne, stan gospodarki i rozwój społeczno-ekonomiczny. Jest to optymalny okres, na jaki można zaplanować realizację celów strategicznych oraz wprowadzić trwałe i zauważalne zmiany w życiu mieszkańców gminy. Zintegrowane podejście do rozwiązywania problemów sfery społecznej zaprezentowane w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów pozwala na przyjęcie nowych rozwiązań, w celu ograniczenia niekorzystnych zjawisk i pobudzania aktywności społecznej. Potrzeba opracowania strategii wynika z konieczności skoordynowania działań, które w określonej przestrzeni, czasie i sytuacji społeczno-gospodarczej, przy uwzględnieniu środków, jakie będą do dyspozycji, a także możliwych do uruchomienia gminnych zasobów, wywołają oczekiwane efekty. Wychodząc naprzeciw współczesnym wyzwaniom, działania strategiczne poprzez rozwiązywanie problemów społecznych mogą przyczynić się do poprawy warunków życia i bezpieczeństwa mieszkańców. Strategia powinna umożliwić optymalne wykorzystanie lokalnego potencjału oraz szans na intensyfikację postępu społecznego. Lubelski na lata 2017-2022 jest integralną częścią Strategii Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2015-2020. Stanowi długofalowy plan działań, wyłącznie w obszarze rozwiązywania problemów społecznych, wyznaczając cele strategiczne i najważniejsze kierunki działania gminy w tym obszarze. Stanowi podstawę do efektywnego zarządzania instrumentami z zakresu polityki społecznej na poziomie samorządu, wskazując cele oraz ich rozwinięcie w stopniu stanowiącym podstawę do formułowania - 5 -
programów realizowanych na terenie gminy. Samorząd może stworzyć nowoczesne formy rozwiązywania problemów społecznych oraz wspierać zintegrowane przedsięwzięcia instytucji, organizacji pozarządowych, stowarzyszeń i osób fizycznych. Taka systematyzacja rozwiązywania problemów społecznych ma za zadanie doprowadzić do integracji społecznej, kierując jednocześnie działania władz na rzecz rozwoju i postępu społecznego. Istotą strategii jest komplementarne podejście do problemów mieszkańców gminy, odpowiednie przygotowanie do planowania i zarządzania zasobami oraz partycypacja społeczna w podejmowaniu najważniejszych decyzji dotyczących mieszkańców gminy. 1 Lubelski na lata 2017-2022 jest dokumentem otwartym, co oznacza, że we właściwym dla jej uchwalenia trybie może być aktualizowana i zmieniana, szczególnie w zakresie diagnozy społecznej i wynikających się z niej celów szczegółowych (operacyjnych). 1 Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2011-2020 - 6 -
2. Podstawy merytoryczne i prawne Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów Podstawę prawną do realizacji Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Tomaszów stanowi zapis art. 17 ust. l. pkt. l) ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 930, 1583, 1948, 2174), zgodnie z którym opracowanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka należy do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym. Strategia w swojej treści i założeniach wpisuje się w treść Strategii Polityki Społecznej Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020, przyjętej Uchwałą XXXVIII/612/2013 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 20 grudnia 2013 r. Zgodnie z treścią art. 110 ust. 4 ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej koordynacja działań strategicznych jest zadaniem Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tomaszowie Lubelskim, reprezentowanego przez Kierownika Ośrodka. Kierownik może powierzyć nadzór nad realizacją działań wynikających ze Strategii pracownikowi (lub zespołowi pracowników) Ośrodka, wprowadzając takie zadanie do zakresu obowiązków pracowniczych. Koordynacja działań obejmuje współpracę ze wszystkimi podmiotami (organizacjami, instytucjami, osobami fizycznymi i prawnymi), które zostały lub zostaną włączone do działań mających na celu rozwiązywanie problemów społecznych Gminy. Ponadto podstawy prawne regulujące system pomocy społecznej w Polsce zawarte są w następujących aktach prawnych: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2.04.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr. 78, poz. 483 z późn. zm.). - 7 -
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej jest najważniejszym polskim aktem prawnym i podstawą ustroju państwa polskiego. Określa wartości priorytetowe dla polskiego społeczeństwa, które wprowadzone w życie decydują o harmonijnym funkcjonowaniu bytu państwowego. Gwarantuje poszanowanie wszystkich praw obywatelskich, wolności obywatelskich, w szerokim zakresie kształtuje obowiązki człowieka i obywatela (wolności i prawa osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne). Szczególną ochroną obejmuje dobro rodziny i prawa dziecka. Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2016 r. poz. 930, 1583, 1948, 2174), Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tj. Dz. U. z 2016 r. poz. 1518, 1579). Ustawa określa warunki nabywania prawa do świadczeń rodzinnych oraz zasady ustalania, przyznawania i wypłacania tych świadczeń. Świadczeniami rodzinnymi są: zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego, świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny, specjalny zasiłek opiekuńczy oraz świadczenie pielęgnacyjne, zapomoga wypłacana przez gminy, świadczenia wypłacane przez gminy, jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka, świadczenie rodzicielskie. Świadczenia rodzinne i koszty ich obsługi (3% z budżetu państwa), składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne są finansowane w formie dotacji celowej z budżetu państwa. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 575, 1583, 1860.), Ustawa określa: 1) zasady i formy wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych; 2) zasady i formy sprawowania pieczy zastępczej oraz pomocy w usamodzielnianiu jej pełnoletnich wychowanków; 3) zadania administracji publicznej w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; 4) zasady finansowania wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; - 8 -
5) zadania w zakresie postępowania adopcyjnego. Ustawa z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin Za życiem. Ustawa ta określa uprawnienia kobiet w ciąży i rodzin do wsparcia w zakresie dostępu do: 1) świadczeń opieki zdrowotnej; 2) instrumentów polityki na rzecz rodziny. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (Dz. U. z 2017 r., poz. 220 i 791). Ustawa określa zasady kształtowania polityki energetycznej państwa, zasady i warunki zaopatrzenia i użytkowania paliw i energii, w tym ciepła, oraz działalności przedsiębiorstw energetycznych, a także określa organy właściwe w sprawach gospodarki paliwami i energią. Ustawa z 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (tj. Dz.U. 2017 poz. 180). Ustawa reguluje zasady i tryb przyznawania, ustalania wysokości, finansowania i wypłacania dodatków mieszkaniowych oraz właściwość organów w tych sprawach. Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego. Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t.j. Dz. U. 2017 poz. 489] Ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentów zmieniła ustawę o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej. Pozwoliło to na lepszy dostęp osób uprawnionych do organu wypłacającego świadczenia. Po nowelizacji ustawa zakłada uproszczenie i zmniejszenie procedur administracyjnych związanych ze stosowaniem ustawy, bardziej racjonalne funkcjonowanie organów działających na jej podstawie oraz efektywne odzyskiwanie przez budżet państwa od dłużników alimentacyjnych należności Skarbu Państwa powstałych z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego, jednakże efektywność ta jest zbyt niska. Ustawa określa: zasady pomocy państwa osobom uprawnionym do alimentów na podstawie tytułu wykonawczego, w przypadku bezskuteczności egzekucji, warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych wypłacanych w przypadku bezskuteczności egzekucji - 9 -
alimentów, zwanych dalej świadczeniami z funduszu alimentacyjnego, zasady i tryb postępowania w sprawach przyznawania i wypłacania świadczeń z funduszu alimentacyjnego, zasady finansowania świadczeń z funduszu alimentacyjnego, działania podejmowane wobec dłużników alimentacyjnych. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. 2016 poz. 1828). Ustawa stwarza szansę na powrót do społeczeństwa osobom, które z różnych powodów znalazły się na marginesie życia społecznego. Ustawa ma zastosowanie przede wszystkim do osób, które nie posiadają własnych dochodów, a w szczególności osób bezdomnych w procesie wychodzenia z bezdomności, osób uzależnionych od alkoholu w procesie leczenia, osób uzależnionych od narkotyków w procesie leczenia, osób chorych psychicznie, długotrwale bezrobotnych, byłych więźniów oraz uchodźców, którzy podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. Drugą formą pomocy przewidzianą w ustawie jest wsparcie zatrudnienia osób, które uległy wykluczeniu społecznemu. Zadania określone w ustawie realizowane są poprzez zatrudnienie socjalne, przez co należy rozumieć zapewnianie osobom, o których mowa w ust. 2, możliwości uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej i zatrudnienia wspieranego, o którym mowa w art. 2 pkt 8. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 546, 960, 1245). Według ustawy ochronę zdrowia psychicznego zapewniają organy administracji rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego powołane. Ustawa przewiduje, że w działaniach z zakresu ochrony zdrowia psychicznego mogą uczestniczyć stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, fundacje, samorządy zawodowe, Kościoły i związki wyznaniowe oraz grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także inne osoby fizyczne i prawne. Ochrona zdrowia psychicznego obejmuje realizację zadań dotyczących w szczególności: promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom - 10 -
psychicznym, zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społeczny, kształtowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji. Gmina ma zadanie budować system oparcia społecznego dla osób zaburzonych psychicznie (Środowiskowy Dom Samopomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze, programy skierowane do osób zaburzonych). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o pożytku publicznym i wolontariacie (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 1817, 1948, z 2017 r. poz. 60). Ustawa jest aktem prawnym, wprowadzającym kompleksowe rozwiązania dotyczące podstawowych dziedzin działalności organizacji pozarządowych w Polsce. Obszary, które reguluje ustawa to: prowadzenie działalności pożytku publicznego (działalność odpłatna i nieodpłatna pożytku publicznego), uzyskiwanie przez organizacje pozarządowe statusu organizacji pożytku publicznego oraz konsekwencje z tym związane (warunki uzyskania statusu organizacji pożytku publicznego), nadzór nad prowadzeniem działalności pożytku publicznego, wolontariat. Gmina Tomaszów Lubelski posiada Program współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego na 2017 rok. Celem głównym programu współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego na 2017 rok jest efektywne wykorzystywanie społecznej aktywności w zaspokajaniu zbiorowych potrzeb mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski. Cel główny jest realizowany poprzez następujące cele szczegółowe: 1) określenie priorytetowych kierunków współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego, 2) zapewnienie udziału organizacji pozarządowych i innych podmiotów prowadzących działalność pożytku publicznego w realizacji zadań publicznych, - 11 -
3) wykorzystanie potencjału oraz możliwości organizacji pozarządowych i innych podmiotów prowadzących działalność pożytku publicznego, 4) zwiększenie ilości świadczonych usług publicznych oraz podniesienie ich standardu, 5) obniżenie kosztów realizacji zadań publicznych w wyniku wykorzystania bezpłatnej pracy wolontariuszy. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1286, 1893, 1916). Rozwiązywanie problemów alkoholowych zakłada, że większość kompetencji i środków finansowych jest zlokalizowana na poziomie samorządów gmin, które na mocy ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi uzyskały kompetencje do rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych. Ustawodawca w art. 4 ust 1 stanowi: prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracja społeczna osób uzależnionych od alkoholu należy do zadań gminy". Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 645, 691, 868, 1265, 1579, 1860, 1940, 1948, 1984, 2138, 2260, z 2017 r. poz. 38, 60). Ustawa określa zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej są realizowane przez instytucje rynku pracy działające w celu: pełnego i produktywnego zatrudnienia; rozwoju zasobów ludzkich; osiągnięcia wysokiej jakości pracy; wzmacniania integracji oraz solidarności społecznej. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 963, 1247, 1579, 1807, 1810, 1921, 1948, 2255). Ubezpieczenia społeczne obejmują: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane dalej ubezpieczeniem chorobowym, ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane dalej ubezpieczeniem wypadkowym. - 12 -
Ustawa określa: zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym, zasady ustalania składek na ubezpieczenia społeczne oraz podstaw ich wymiaru, zasady, tryb i terminy - zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, prowadzenia ewidencji ubezpieczonych i płatników składek, rozliczania składek na ubezpieczenia społeczne oraz zasiłków z ubezpieczeń chorobowego i wypadkowego, opłacania składek na ubezpieczenia społeczne; zasady prowadzenia kont ubezpieczonych oraz kont płatników składek, zasady działania Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, organizację, zasady działania i finansowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zasady działania Funduszu Rezerwy Demograficznej, oraz zasady zarządzania tym funduszem, zasady kontroli wykonywania zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tj. Dz.U. 2016 poz. 1943). Reguluje wszystkie kwestie związane z oświatą, funkcjonowaniem szkół i placówek, ich finansowaniem, zagadnieniami dotyczącymi pomocy stypendialnej, czy też treści związanych z samymi zasadami oceniania. Ponadto ustawa reguluje kwestię wsparcia finansowego dla potrzebujących uczniów. Realizacja Strategii jest spójna z dokumentami państwowymi takimi jak: Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020 Nowy Wymiar Integracji - Program ten jest dokumentem o charakterze operacyjnowdrożeniowym, utworzonym w celu realizacji średniookresowej strategii rozwoju kraju oraz innych strategii rozwoju zwłaszcza Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego. Uwzględnia również politykę państwa obejmującą walkę z ubóstwem oraz wykluczeniem społecznym w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem głównym programu jest trwałe zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym o 1,5 mln oraz wzrost spójności społecznej. Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej 2020 - określa kierunki interwencji publicznej mające służyć kształtowaniu jak najlepszych warunków dla rozwoju ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych w oparciu o diagnozę sektora ekonomii społecznej uwzględniając aktualny kontekst polityczny, społeczny i gospodarczy w Polsce i w Unii Europejskiej. - 13 -
Rządowy Program Aktywności Osób Starszych na lata 2014-2020 - Program zakłada włączenie sektora organizacji pozarządowych do działań służących zaangażowaniu seniorów w aktywność społeczną. Program Operacyjny Wiedza, Edukacja, Rozwój 2014-2020, POWER 2014-2020 Jest jednym z 6 programów krajowych realizowanych w okresie 2014-2020. Program finansowany jest z Europejskiego Funduszu Społecznego, a jego celem są reformy w obszarach zatrudnienia, włączenia społecznego, edukacji, szkolnictwa wyższego, zdrowia i dobrego rządzenia. Wieloletni Program Wspierania Finansowego gmin w zakresie dożywiania Pomoc państwa w zakresie dożywiania na lata 2014-2020 - Celem programu jest ograniczenie zjawiska niedożywienia dzieci i młodzieży z rodzin o niskich dochodach lub znajdujących się w trudnej sytuacji. Program Operacyjny Pomoc Żywnościowa 2014-2020 (PO PŻ) - jest krajowym programem operacyjnym współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Najbardziej Potrzebującym, który realizowany jest w oparciu o rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 223/2014 z dnia 11 marca 2014 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym (Dz. Urz. UE L 72 z 12.03.2014 r., str. 1) (rozp. FEAD). PO PŻ przyczyniać się będzie do ograniczania ubóstwa poprzez zwiększenie bezpieczeństwa żywnościowego osób najbardziej potrzebujących i realizację działań na rzecz włączenia społecznego. Pomoc w ramach PO PŻ kierowana jest do tych osób i rodzin, które z powodu niskich dochodów nie mogą zapewnić sobie/rodzinie odpowiednich produktów żywnościowych (posiłków) i dlatego też trafiać będzie do ograniczonej liczby osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji (określonej przesłankami z art. 7 ustawy o pomocy społecznej oraz poziomem dochodów odniesionych do procentowej wartości odpowiedniego kryterium dochodowego określonego w tej ustawie), stanowiąc systematyczne wsparcie. Pomoc udzielana będzie w postaci artykułów spożywczych lub posiłków, które będą przekazywane bezpłatnie osobom najbardziej potrzebującym. Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2014-2020 ma na celu zwiększyć m.in. skuteczność oddziaływań wobec osób stosujących przemoc - 14 -
w rodzinie, skuteczność przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz zmniejszenia skali tego zjawiska w Polsce, a także zwiększyć poziom kompetencji przedstawicieli instytucji i podmiotów realizujących zadania z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie w celu podniesienia jakości i dostępności świadczonych usług. Narodowy Program Zdrowia (NPZ) - to podstawowy dokument polityki zdrowia publicznego, który wyznacza: cele strategiczne, cele operacyjne, najważniejsze zadania do realizacji na rzecz poprawy zdrowia i związanej z nim jakości życia społeczeństwa. NPZ powstaje na co najmniej 5 lat. Zgodnie z ustawą o zdrowiu publicznym jest ustanawiany w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Celem programu jest, aby Polacy prowadzili zdrowszy tryb życia (i dokonywali prozdrowotnych wyborów) i mogli jak najdłużej cieszyć się zdrowiem i pełnym uczestnictwem w pracy, życiu społecznym i rodzinnym. Program Rodzina 500 plus to nieopodatkowane 500 zł miesięcznie na każde drugie i kolejne dziecko, bez dodatkowych warunków. Rodziny o niskich dochodach otrzymają wsparcie także na pierwsze lub jedyne dziecko. To nawet 6.000 zł netto rocznego wsparcia dla dziecka. Świadczenie wychowawcze to wsparcie długofalowe. Program Rodzina 500 plus to systemowe wsparcie polskich rodzin. Karta Dużej Rodziny - to system zniżek i dodatkowych uprawnień dla rodzin 3+ zarówno w instytucjach publicznych, jak i w firmach prywatnych. Jej posiadacze mają możliwość tańszego korzystania z oferty instytucji kultury, ośrodków rekreacyjnych czy księgarni na terenie całego kraju. Posiadanie Karty ułatwia więc dużym rodzinom dostęp do rekreacji oraz obniża koszty codziennego życia. Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych przyjęta została przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 roku, rząd Polski podpisał ją 20 marca 2007 roku, natomiast ratyfikacja Konwencji przez Polskę miała miejsce 6 września 2012 r. Celem Konwencji jest ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby z niepełnosprawnościami na równi ze wszystkimi innymi obywatelami. Polska - 15 -
zobowiązana jest do wprowadzenia w życie zawartych w Konwencji standardów postępowania w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami realizacji ich praw. Strategia Polityki Społecznej Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 - Stanowi ona jeden z najważniejszych Dokumentów wyznaczających główne kierunki rozwoju i wdrażania polityki społecznej w regionie. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie tomaszowskim na lata 2015-2020 dokument prezentujący sytuację społeczną wraz z problemami społecznymi, które dominują w powiecie oraz działaniami rozwiązującymi poszczególne problemy. Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2015-2020 przedmiotowa Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych jest spójna z celem strategicznym IV: Generowanie pożądanych zjawisk społecznych oraz umożliwienie mieszkańcom gminy wszechstronnego rozwoju. Jest jednocześnie istotnym uzupełnieniem Strategii Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2015-2020, gdyż znacznie szerzej diagnozuje problemy społeczne. - 16 -
3. Charakterystyka Gminy 3.1. Położenie Gminy Gmina Tomaszów Lubelski jest gminą wiejską, wchodzącą w skład powiatu tomaszowskiego. Powiat tomaszowski położony jest w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego, sąsiaduje z powiatami biłgorajskim, hrubieszowskim, zamojskim (województwo lubelskie), a także z powiatem lubaczowskim (województwo podkarpackie). Rysunek 1. Położenie Gminy Tomaszów Lubelski na tle województwa lubelskiego Źródło: pl.wikipedia.org Ważną cechą położenia powiatu jest jego bezpośrednie sąsiedztwo z Ukrainą i usytuowanie na jego terenie przejścia granicznego w miejscowości Hrebenne. Przez obszar powiatu tomaszowskiego przebiega droga krajowa Nr 17, stanowiąca jego główną arterię komunikacyjną i podstawowy szlak drogowy. Droga - 17 -
krajowa Nr 17 jest trasą o znaczeniu międzynarodowym, łączy Warszawę z Lwowem. Zapewnia także bezpośrednie połączenie powiatu z Lublinem i Zamościem. Gmina Tomaszów Lubelski jest jedną z 13 gmin wchodzących w skład powiatu tomaszowskiego. Sąsiaduje z gminami Bełżec, Jarczów, Krasnobród, Lubycza Królewska, Narol, Rachanie, Susiec, Tarnawatka oraz z miastem Tomaszów Lubelski. Gmina Tomaszów Lubelski posiada powierzchnię 17 089 ha, co stanowi 11,5% powierzchni powiatu. Pod względem wielkości powierzchni Gmina Tomaszów Lubelski jest trzecią gminą w powiecie. W skład Gminy Tomaszów Lubelski wchodzi 29 sołectw: Chorążanka, Dąbrowa Tomaszowska, Górno, Jeziernia, Justynówka, Klekacz, Łaszczówka, Łaszczówka-Kolonia, Majdan Górny I, Majdan Górny II, Majdanek, Nowa Wieś, Pasieki, Podhorce, Przecinka, Przeorsk, Rabinówka, Rogóźno I, Rogóźno II, Rogóźno III, Rogóźno-Kolonia, Ruda Wołoska, Ruda Żelazna, Sabaudia, Szarowola, Typin, Ulów, Wieprzowe Jezioro, Zamiany. Tabela 1. Liczba mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski wg stanu na 31.12.2016 r. Lp. Sołectwo Liczba mieszkańców 1. Chorążanka 130 2. Dąbrowa Tomaszowska 220 3. Górno 154 4. Jeziernia 855 5. Justynówka 238 6. Klekacz 49 7. Łaszczówka-Kolonia 247 8. Łaszczówka 1041 9. Majdan Górny I 479 10. Majdan Górny II 569 11. Majdanek 216 12. Nowa Wieś 126 13. Pasieki 645 14. Podhorce 418 15. Przecinka 186 16. Przeorsk 460 17. Rabinówka 435 18. Rogóźno I 649 19. Rogóźno II 757 20. Rogóźno III 644 21. Rogóźno - Kolonia 364-18 -
22. Ruda Wołoska 495 23. Ruda Żelazna 70 24. Sabaudia 551 25. Szarowola 609 26. Typin 411 27. Ulów 314 28. Wieprzowe Jezioro 123 29. Zamiany 114 Razem 11 569 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie danych z Urzędu Gminy Tomaszów Lubelski Wszystkie miejscowości Gminy Tomaszów Lubelski cechują się typową, wiejską zabudową. Są to wsie położone wzdłuż jednego lub kilku ciągów komunikacyjnych, o nieregularnym kształcie, z nierównomiernym układem pól i dużym rozbiciem własności na liczne działki. Brakuje w nich funkcjonalnych centrów i wyodrębnionych lub odpowiednio zagospodarowanych przestrzeni publicznych, rolę te pełnią przestrzenie usytuowane wzdłuż dróg przebiegających przez miejscowości. Powoduje to duże uciążliwości w korzystaniu z dostępnej przestrzeni w poszczególnych sołectwach gminy, brak wyodrębnionych miejsc koncentracji życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego, niedostateczne wykorzystanie przestrzeni publicznej i jej niską funkcjonalność. Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski znajduje się wiele budynków reprezentujących typ zabudowy tradycyjnej, jednak niekorzystne przekształcenia zabudowy mieszkaniowej wsi sprawiają, iż charakterystyczne dla miejscowej przestrzeni cechy architektoniczne zanikają. Nowa zabudowa cechuje się przemieszaniem różnych jej typów i brakiem wzorców budownictwa mieszkaniowego o formie architektonicznej nawiązującej do cech zabudowy tradycyjnej. Skutkuje to zanikaniem unikalnych dla obszaru gminy cech przestrzeni oraz zaburzeniami harmonii i ładu przestrzennego. Ponadto, wiele istniejących obiektów zabudowy tradycyjnej o cechach zabytkowych posiada niską wartość techniczną lub użytkową, przez co mogą one ulec degradacji. Sąsiedztwo miasta powiatowego umożliwia mieszkańcom Gminy Tomaszów Lubelski dostęp do służb i instytucji publicznych takich jak sąd, prokuratura, urząd - 19 -
skarbowy i inne ważne instytucje publiczne oraz usług takich jak handel, służba zdrowia, oświata, kultura, promocja zatrudnienia i inne. 3.2. Demografia Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2015 roku w Gminie Tomaszów Lubelski mieszkało 11 367 osób. W ciągu ostatnich 10 lat liczba mieszkańców gminy wykazywała tendencję wzrostową z niewielkimi wahaniami. W latach 2006-2015 liczba ludności wzrosła o 502 osoby. Wykres 1. Liczba mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2006-2015 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Gmina Tomaszów Lubelski cechuje się stosunkowo wysoką gęstością zaludnienia, wyższą od średniej dla powiatu tomaszowskiego. Pod względem gęstości zaludnienia zajmuje trzecie miejsce w powiecie, ustępując miastu Tomaszów Lubelski oraz Gminie Bełżec. Średnia gęstość zaludnienia województwa lubelskiego to 85 osób/km 2. Zarówno Gmina Tomaszów Lubelski, jak i obszar całego powiatu cechują się gęstością niższą, niż średnia wojewódzka. Poza miejscowościami bezpośrednio sąsiadującymi z miastem Tomaszów Lubelski, gmina cechuje się relatywnie dużym rozproszeniem zabudowy, - 20 -
zdecydowaną przewagą budownictwa jednorodzinnego oraz dużym udziałem gruntów rolnych w strukturze przestrzennej miejscowości, co ma wpływ na kształtowanie się wskaźnika gęstości zaludnienia. Zgodnie z danymi statystycznymi w Gminie Tomaszów Lubelski gęstość zaludnienia wzrasta, jeden kilometr kwadratowy zamieszkuje średnio 64 mieszkańców. Czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie się liczby mieszkańców gminy jest przyrost naturalny. Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski w badanym okresie wskaźnik przyrostu naturalnego przyjmował zarówno wartości ujemne, jak i dodatnie. Tabela 2. Gęstość zaludnienia oraz przyrost naturalny w Gminie Tomaszów Lubelski w latach 2006-2015 Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ludność na 1 km2 (gęstość zaludnienia) 62 64 64 64 65 65 66 66 66 67 kobiety na 100 mężczyzn 100 100 101 102 102 102 102 103 103 103 urodzenia żywe 98 114 118 104 128 117 108 88 115 91 urodzenia żywe na 1000 ludności 8,8 10,3 10,6 9,3 11,5 10,5 9,7 7,8 10,2 8,0 zgony 134 112 120 131 116 114 123 100 92 133 zgony na 1000 ludności 12,09 10,10 10,78 11,71 10,45 10,25 11,04 8,86 8,13 11,71 przyrost naturalny -36 2-2 -27 12 3-15 -12 23-42 przyrost naturalny na 1000 ludności -3,2 0,2-0,2-2,4 1,1 0,3-1,3-1,1 2,0-3,7 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Jednakowo od lat kształtuje się proporcja kobiet i mężczyzn, będących mieszkańcami gminy, przy czym tak jak w większości gmin na terenach wschodniej Polski jest to proporcja wskazująca nieznaczną przewagę w grupie kobiet. W badanym okresie w gminie Tomaszów Lubelski na zbliżonym poziomie pozostaje liczba zgonów i liczba urodzeń. Negatywny aspekt zmian demograficznych można dostrzec w liczbie zawieranych małżeństw, która pokazuje tendencję zniżkową i w naturalny sposób może w przyszłości przyczynić się do spadku liczby urodzeń. Tabela 3. Małżeństwa zawarte w latach 2006-2015 Gmina Tomaszów Lubelski Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 małżeństwa 68 99 72 74 100 72 53 55 64 53 małżeństwa na 1000 ludności 6,1 8,9 6,5 6,6 9,0 6,5 4,8 4,9 5,7 4,7 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS - 21 -
Na kształtowanie się liczby ludności gminy wpływa także saldo migracji. W badanym okresie wskaźnik ten przyjmował wartości dodatnie. Tabela 4. Saldo migracji w Gminie Tomaszów Lubelski w latach 2006-2014 Jednostka miary 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 saldo migracji ogółem osoba 5 53 19 53 39 20 14 77 57 saldo migracji na 1000 osób ogółem osoba 0,5 4,9 1,7 4,8 3,5 1,8 1,3 6,8 5,0 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Na korzystnie kształtowanie się wskaźnika migracji ma wpływ przede wszystkim położenie gminy. Najgęściej zaludnione i najchętniej wybierane przez nowych mieszkańców są miejscowości bezpośrednio sąsiadujące z miastem Tomaszów Lubelski lub położone w niedalekiej jego odległości. Z tego względu gmina jest w dużym stopniu celem migracji mieszkańców miasta, dla których staje się ona atrakcyjnym miejscem zamieszkania, dobrze skomunikowanym z ośrodkiem miejskim. Szczególnie korzystne trendy demograficzne zaczęły charakteryzować obszar gminy wraz z pojawieniem się zjawiska przenoszenia się ludności z miast do ich stref podmiejskich (suburbanizacja). Wielu mieszkańców Tomaszowa Lubelskiego zdecydowało się na zamieszkanie na terenie sąsiadującej z miastem gminy, przy czym Tomaszów Lubelski pozostał dla nich miejscem pracy, nauki, prowadzenia działalności. Często spotykanym zjawiskiem na terenie Gminy Tomaszów Lubelski są migracje zarobkowe za granicę. W większości przypadków mają one charakter nieoficjalny wiele osób pracujących za granicą pozostaje zameldowanych na terenie gminy, dlatego nie są one ujęte w statystykach dotyczących migracji. Często migracje tego typu mają charakter krótkookresowy osoby pracujące przebywają poza granicami kraju krócej, niż 12 miesięcy, po czym na pewien czas wracają do domu i rodziny, by znów powrócić do pracy za granicą. Migracje krótkookresowe mieszkańców gminy cechują się więc sezonowością i cyrkulacyjnością są to wielokrotne wyjazdy i przyjazdy w ciągu jednego roku. Stan ten może utrzymywać się przez kilka lub kilkanaście lat. Zjawisko to ma pozytywne strony osoby, które nie wyjeżdżają na stałe za granicę, utrzymują posiadane na terenie gminy domy i mieszkające tu rodziny, zarobione pieniądze są - 22 -
przekazywane do kraju, nierzadko zagraniczna praca jednego z członków rodziny jest jedynym źródłem utrzymania gospodarstwa domowego. Jednak w dłuższym okresie migracje tego typu wywołują także negatywne skutki, szczególnie w sferze społecznej. Prowadzą do osłabienia więzi rodzinnych, wpływają niekorzystnie na integrację lokalnej społeczności, przez konieczność ciągłych wyjazdów zmniejszają komfort życia, mogą powodować lub nasilać problemy osobiste i społeczne. Wyjazdy zarobkowe mają także negatywny wpływ na miejscową gospodarkę - lokalny rynek pracy traci w ten sposób pracowników z poszukiwanymi kwalifikacjami, co sprawia, że następuje deficyt fachowców w wielu branżach. Stosunkowo korzystnie przedstawia się podział mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski ze względu na ekonomiczne grupy wieku. Największy udział w liczbie mieszkańców gminy ogółem mają osoby w wieku produkcyjnym (63,30%). Drugą pod względem liczebności grupę stanowią osoby w wieku przedprodukcyjnym (19,32%). Tabela 5. Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w Gminie Tomaszów Lubelski w 2015 roku Ogółem W wieku przedprodukcyjnym W wieku produkcyjnym W wieku poprodukcyjnym Razem 11 363 2 196 7 195 1 976 Mężczyźni 5 593 1 117 3 859 616 Kobiety 5 770 1 079 3 336 1 360 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Przewaga liczby osób w wieku przedprodukcyjnym nad liczbą osób w wieku poprodukcyjnym jest pozytywną cechą struktury demograficznej gminy, minimalizuje ryzyko wystąpienia zjawiska starzenia się społeczności gminnej i powiązanych z nim trudności (ubytek pracowników na rynku pracy, zwiększone obciążenia socjalne, itp.). Analizując liczebność kobiet i mężczyzn w poszczególnych grupach wiekowych, można zauważyć, że kobiety przeważają w grupie osób w wieku poprodukcyjnym, w grupie osób w wieku produkcyjnym liczniejsi są mężczyźni, natomiast w grupie osób w wieku przedprodukcyjnym liczba osób obu płci jest porównywalna. Przewaga mężczyzn w liczbie osób w wieku poprodukcyjnym jest typowa dla obszarów o typowo rolniczym charakterze kobiety częściej kontynuują edukację na poziomie wyższym - 23 -
i częściej decydują się na życie w ośrodkach miejskich oraz pracę w zawodach pozarolniczych. Największa różnica została odnotowana pomiędzy liczbą kobiet a mężczyzn w wieku poprodukcyjnym i jest wynikiem występowania na terenie całej Polski ogólnoeuropejskiego trendu w krajach europejskich, a także w pozostałych wysoko rozwiniętych krajach na całym świecie, średnia długość życia kobiet jest dłuższa od średniej długości życia mężczyzn. Pomimo korzystnego kształtowania się podziału ludności ze względu na ekonomiczne grupy wieku, negatywnym zjawiskiem sfery demograficznej gminy jest obserwowany od kilku lat systematyczny spadek liczby mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym i wzrost liczby mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Różnica w liczebności obu grup systematycznie się zmniejsza i za kilka lat przewaga liczebna osób w wieku przedprodukcyjnym nad osobami w wieku poprodukcyjnym może zostać zniwelowana. Wykres 2. Liczba ludności wg ekonomicznych grup wieku w Gminie Tomaszów Lubelski w latach 2006-2015 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS W najbliższych latach przewidywane jest utrzymanie się tego trendu i dalszy wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym przy systematycznym spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. Trend ten został zdiagnozowany na całym obszarze powiatu tomaszowskiego. Zgodnie z prognozą Banku Danych Lokalnych GUS, w roku 2025 oraz 2030 udział liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz liczby osób - 24 -
w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności powiatu tomaszowskiego kształtował się będzie następująco: udział liczby osób w wieku przedprodukcyjnym: 18,4% w 2025, 16,0% w 2030; udział liczby osób w wieku poprodukcyjnym: 19,4% w 2025, 25,1% w 2030; wzrost udziału osób w podeszłym wieku w ogólnej liczbie osób. Coraz większy udział osób starszych w społeczeństwie powoduje wzrost kosztów ubezpieczeń społecznych oraz wzrost zapotrzebowania na świadczenia zdrowotne i socjalne. W Polsce także odnotowano występowanie zjawiska starzenia się społeczeństwa. W 2005 roku udział osób w wieku przedprodukcyjnym w ludności kraju ogółem wynosił 20,6%, w 2014 roku zmniejszył się do 18,0%. W tych samych latach udział osób w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 15,4% w 2005 roku do 19,0% w 2014 roku. W województwie lubelskim w analogicznym okresie udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym spadł z 21,6% do 18,1%, podczas gdy stosunek mieszkańców w wieku poprodukcyjnym do liczby mieszkańców ogółem wzrósł z 16,5% do 19,5%. (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS). Sporządzone prognozy wskazują na to, iż zjawisko starzenia się lokalnej społeczności na terenie Gminy Tomaszów Lubelski będzie się nasilać, co niesie za sobą określone konsekwencje. W gminie odnotowuje się ujemny przyrost naturalny. Wzrost liczby mieszkańców jest efektem przepływu osób z miasta Tomaszów Lubelski do Gminy Tomaszów Lubelski z uwagi na możliwość zakupu działek budowlanych. 3.3. Zasoby mieszkaniowe Na terenie gminy występuje budownictwo jednorodzinne i zagrodowe. Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2015 roku na terenie gminy Tomaszów Lubelski znajdowało się 3 515 mieszkań o łącznej powierzchni użytkowej 337 257 m 2, składających się z 14 686 izb. W zdecydowanej większości należały one do osób fizycznych. Na zasoby komunalne gminy składało się 1 mieszkanie komunalne - 25 -
o powierzchni użytkowej 52 m 2, 4 mieszkania socjalne o łącznej powierzchni 145 m 2. Ogółem, na terenie gminy znajdowało się 3 387 budynków mieszkalnych. Pod względem wyposażenia mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne, najwięcej lokali mieszkalnych wyposażonych jest w wodociąg (89,16 % ogółu mieszkań). Łazienka znajduje się w 74,71 % mieszkań, natomiast centralne ogrzewanie w 68,42 %. Najmniej mieszkań posiada wyposażenie w gaz sieciowy (13,63 %). Wyposażenie mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne w Gminie Tomaszów Lubelski należy uznać za stosunkowo dobre. Tabela 6. Mieszkania wyposażone w instalacje techniczno-sanitarne w Gminie Tomaszów Lubelski w 2015 roku Wyszczególnienie mieszkania % Liczba mieszkań ogółem 3 515 100,00 wodociąg 3 134 89,16 ustęp spłukiwany 2 710 77,10 łazienka 2 626 74,71 centralne ogrzewanie 2 405 68,42 gaz sieciowy 479 13,63 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Pod względem wskaźników dla zasobów mieszkaniowych, Gmina Tomaszów Lubelski cechuje się mniejszą liczbą mieszkań na 1000 mieszkańców niż powiat tomaszowski i województwo lubelskie. Większa w porównaniu do wskaźników powiatowych i wojewódzkich jest powierzchnia użytkowa 1 mieszkania oraz przeciętna powierzchnia mieszkania na 1 osobę. Większa jest również przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie i 1 izbę oraz przeciętna liczba izb w 1 mieszkaniu. Na terenie Gminy Tomaszów Lubelski brak jest mieszkań chronionych, o których mowa w ustawie o pomocy społecznej oraz istnieje deficyt mieszkań socjalnych. - 26 -
Tabela 7. Wskaźniki dla zasobów mieszkaniowych Gminy Tomaszów Lubelski, powiatu tomaszowskiego oraz województwa lubelskiego w 2015 roku Wyszczególnienie przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania (m 2 ) przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (m 2 ) Gmina Tomaszów Lubelski Powiat tomaszowski Województwo lubelskie 95,9 85,6 76,9 29,7 28,0 27,4 mieszkania na 1000 mieszkańców 309,2 327,2 355,9 przeciętna liczba izb w 1 mieszkaniu 4,18 4,00 3,84 przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie 3,23 3,06 2,81 przeciętna liczba osób na 1 izbę 0,77 0,76 0,73 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS 3.4. Edukacja Edukacja to jedna z kluczowych dziedzin, zarówno w wymiarze ogólnokrajowym jak i lokalnym. Im bardziej wykształcone społeczeństwo, tym szybciej i lepiej potrafi się przystosować do realiów dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej i społecznej. Niski poziom wykształcenia wynika z: niedostatku instytucji edukacyjnych na terenie gminy, migracji wykształconych mieszkańców wsi do aglomeracji miejskich, niskiej potrzeby dokształcania się osób młodych (brak motywacji z powodu braku miejsc pracy). Jednostki oświatowe na terenie gminy Tomaszów Lubelski: Szkoły Publiczne: 1. Zespół Szkół Publicznych w Łaszczówce. 2. Zespół Szkół Publicznych im Żołnierzy Września 1939 roku w Majdanie Górnym. 3. Zespól Szkół Publicznych im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Podhorcach. 4. Zespół Szkół Publicznych im. Ordynacji Zamoyskiej w Sabaudii. 5. Zespół Szkół Publicznych im. Papieża Jana Pawła II w Szarowoli. - 27 -
6. Szkoła Podstawowa w Pasiekach. 7. Szkoła Podstawowa w Rogoźnie. 8. Szkoła Podstawowa w Typinie. Szkoły Niepubliczne: 1. Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Jezierni prowadzona przez Fundację Wiedza, Edukacja, Rozwój w Jezierni. 2. Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Justynówce prowadzona przez Stowarzyszenie Rozwoju Justynówki i Okolic. 3. Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Przeorsku prowadzona przez Stowarzyszenie Czajnia. Tabela 8. Statystyczna liczba uczniów wykazanych w SIO wg stanu na 30.09.2016 r. w placówkach oświatowych (w szkołach podstawowych i oddziałach przedszkolnych), dla których organem prowadzącym jest Gmina Tomaszów Lubelski Lp. 1. 2. Rodzaj uczniów Liczba uczniów oddziału przedszkolnego zorganizowanego w szkole podstawowej Liczba uczniów w szkołach podstawowych Źródło: www.tomaszowlubelski.pl Suma wszystkich uczniów Uczniowie niepełnosprawni Uczniowie pełnosprawni 195 0 195 336 2 334 Tabela 9. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. szkoły podstawowe Lp. Miejscowość 1 Łaszczówka 2 Majdan Górny 3 Pasieki 4 Podhorce 5 Rogóźno 6 Sabaudia 7 Szarowola Nazwa szkoły, placówki Szkoła Podstawowa Szkoła Podstawowa w Majdanie Górnym Szkoła Podstawowa w Pasiekach Szkoła Podstawowa w Podhorcach Szkoła Podstawowa w Rogóźnie Szkoła Podstawowa w Sabaudii Szkoła Podstawowa Patron Żołnierze Września 1939 r. Marszałek Józef Piłsudski Ordynacja Zamoyska Papież Jan Paweł II Organ prowadzący Uczniowie, wychow., słuchacze w tym w Oddziały dziewczęta oddziałach przedszk. Nauczyciele Pełnozatrudnieni Niepełnozatrudnieni (stos. pracy) Niepełnozatrudnieni (w etatach) Gmina 92 44 29 8,00 0 0 0,00 Gmina 71 36 17 6,00 0 0 0,00 Gmina 62 27 13 6,00 6 7 3,27 Gmina 82 41 29 8,00 0 0 0,00 Gmina 32 18 11 3,00 3 3 1,11 Gmina 74 37 23 7,00 0 0 0,00 Gmina 60 28 17 5,00 0 0 0,00-28 -
8 Typin 9 Jeziernia 10 Justynówka 11 Przeorsk w Szarowoli Szkoła Podstawowa w Typinie Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Jezierni Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Justynówce Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Przeorsku Gmina 41 23 13 3,00 4 7 2,23 Ochotnicza Straż Pożarna w Jezierni Stowarzysz enie Rozwoju Justynówki i Okolic Stowarzysz enie Czajnia 56 21 22 7,00 7 14 3,27 40 21 14 6,00 0 12 4,38 51 22 25 6,00 4 9 3,05 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.cie.men.gov.pl (System Informacji Oświatowej) Tabela 10. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. gimnazja w tym Nauczyciele Uczniowie, Nazwa szkoły, Organ Lp. Miejscowość Patron wychow., w Oddziały Niepełnozatrudnientrudnieni Niepełnoza- placówki prowadzący Pełnozatrudnieni słuchacze dziewczęta oddziałach przedszk. (stos. pracy) (w etatach) 1 Łaszczówka Gimnazjum Gmina 49 24 0 3,00 0 0 0,00 2 Podhorce 3 Sabaudia 4 Szarowola 5 Majdan Górny Gimnazjum Publiczne w Podhorcach Gimnazjum Publiczne w Sabaudii Gimnazjum Publiczne w Szarowoli Publiczne Gimnazjum w Majdanie Górnym Marszałek Józef Piłsudski Ordynacja Zamoyska Papież Jan Paweł II Żołnierze Września 1939 r. Gmina 63 30 0 3,00 0 0 0,00 Gmina 36 17 0 3,00 0 0 0,00 Gmina 14 6 0 2,00 0 0 0,00 Gmina 22 13 0 3,00 0 0 0,00 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.cie.men.gov.pl (System Informacji Oświatowej) Tabela 11. Szkoły i placówki według danych SIO z 30 września 2015 r. zespoły szkół Lp. Miejscowość Nazwa szkoły, placówki Patron 1 Łaszczówka Zespół Szkół Publicznych w Łaszczówce 2 Majdan Górny Zespół Szkół Publicznych w Majdanie Górnym 3 Podhorce Zespół Szkół Publicznych w Podhorcach 4 Sabaudia Zespół Szkół Publicznych w Sabaudii 5 Szarowola Zespół Szkół Publicznych w Szarowoli Żołnierze Września 1939 r. Marszałek Józef Piłsudski Ordynacji Zamoyskiej Papież Jan Paweł II Organ prowadzący Nauczyciele Pełnozatrudnieni Niepełnozatrudnieni (stos. pracy) Niepełnozatrudnieni (w etatach) Gmina 15 9 4,00 Gmina 11 9 3,83 Gmina 14 7 3,87 Gmina 11 10 2,71 Gmina 8 9 3,50 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.cie.men.gov.pl (System Informacji Oświatowej) - 29 -
Szkoły funkcjonujące na terenie gminy są to szkoły wiejskie. Ich cechą charakterystyczną jest fakt, iż uczy się w nich mniej dzieci, niż w szkołach miejskich, co potwierdzają powyższe dane. Łączna liczba uczniów uczęszczających do szkół na terenie Gminy Tomaszów Lubelski jest dużo mniejsza niż w szkołach miejskich. Z jednej strony, jest to cecha pozytywna możliwe jest utworzenie mniejszych oddziałów, w których na jednego nauczyciela przypada mniej dzieci, dzięki czemu może on efektywniej pracować i lepiej dostosowywać pracę do potrzeb podopiecznych. Uczniowie są mniej anonimowi, społeczność szkolna jest niewielka i dobrze zintegrowana, a szkoła pełni ważną funkcję kulturową i społeczną na wsi. Jest to niezwykle istotne zwłaszcza w przypadku takich gmin jak Tomaszów Lubelski, gdzie nie ma jednej, centralnej miejscowości, siedziba leży poza jej granicami administracyjnymi i trudniej jest integrować lokalne społeczności. Jednak duża liczba małych szkół stanowi duże obciążenie finansowe dla gminy. Konieczne jest właściwe wyważenie potrzeb lokalnych społeczności oraz możliwości budżetowych gminy. Ponadto, cechą charakterystyczną dla funkcjonowania oświaty na terenie Gminy Tomaszów Lubelski jest fakt, iż wiele dzieci korzysta z usług edukacyjnych placówek położonych na terenie miasta Tomaszów Lubelski. Zjawisko to dotyka przede wszystkim miejscowości bezpośrednio sąsiadujące z miastem i położone w jego pobliżu, które są z nim dobrze skomunikowane, więc codzienne dojazdy są relatywnie mało uciążliwe i zajmują stosunkowo niewiele czasu. Z jednej strony bliskość Tomaszowa Lubelskiego jest więc korzystna, uzupełnia i dywersyfikuje lokalną ofertę edukacyjną. Z drugiej może powodować mniejsze zainteresowanie gminnymi szkołami i mniejszy popyt na ich usługi, co przekłada się na spadek liczby uczniów. Oznacza to nie tylko konieczność zapewnienia odpowiedniej bazy dydaktycznej placówkom lokalnym, lecz także obliguje do ciągłego poprawiania jakości kształcenia oraz atrakcyjności szkół gminnych, by były one konkurencyjne względem szkół miejskich i dorównywały im poziomem oferty edukacyjnej. Proces podnoszenia standardu lokalnych placówek oświatowych trwa od wielu lat, a jego efekty są już widoczne wiele placówek gminnych cieszy się podobnym prestiżem i uznaniem uczniów, co szkoły miejskie. Szczególną szansę na wzrost jakości kształcenia stanowi możliwość pozyskiwania zewnętrznych źródeł finansowania, które - 30 -
umożliwiają modernizację bazy materialnej, zakup odpowiedniego wyposażenia oraz wdrażanie różnorodnych, często innowacyjnych programów edukacyjnych. 3.5. Kultura Korzystanie z dóbr kultury wpływa na jakość życia ludności i świadczy o poziomie rozwoju społecznego. Kultura w Gminie Tomaszów Lubelski centralizuje się głównie wokół Gminnego Ośrodka Kultury w Tomaszowie Lubelskim z siedzibą w Podhorcach. W Wiejskim Domu Kultury w Majdanie Górnym znajduje się Biblioteka Komunalna, która jest centralą gminnej sieci bibliotek. W skład sieci bibliotecznej wchodzą również filie: Filia Biblioteczna w Łaszczówce - placówka mieści się w Zespole Szkół Publicznych w Łaszczówce, Filia Biblioteczna w Podhorcach - placówka mieści się w Gminnym Ośrodku Kultury w Podhorcach, Filia Biblioteczna w Szarowoli - placówka mieści się w Zespole Szkół Publicznych w Szarowoli. Gminny Ośrodek Kultury zapewnia atrakcje poprzez organizację następujących zajęć: KOŁO TEATRALNE - Zajęcia mają charakter pozalekcyjny i skupiają wszystkich chętnych uczniów z Podhorzec, Justynówki i Majdanu Górnego. Spotkania odbywają się w Gminnym Ośrodku Kultury w Podhorcach i w Wiejskim Domu Kultury w Majdanie Górnym. KOŁO SZACHOWE - Zajęcia odbywają się w Wiejskim Domu Kultury w Majdanie Górnym. ZABAWY KREATYWNE - Uczestnicy zajęć uczą się kreatywnie myśleć i rozwijać wyobraźnię. W ramach spotkań organizowanych jest wiele zajęć plastycznych, - 31 -
zręcznościowych, ruchowych i wiele innych. Zajęcia odbywają się w Wiejskim Domu Kultury w Majdanie Górnym. KLUB MŁODEGO DZIENNIKARZA - Zakres treści programowych Klubu został dostosowany do wieku i możliwości uczniów klas podstawowych i gimnazjum. Program zawiera przede wszystkim elementy wiedzy teoretycznej, która obejmuje podstawowe zagadnienia związane z terminologią dziennikarską, reklamą oraz wiedzą praktyczną związaną z redagowaniem, wydawaniem i kolportażem gazetki. KOŁO PLASTYCZNE - W Gminnym Ośrodku Kultury w Podhorcach i w Wiejskim Domu Kultury w Majdanie Górnym, co tydzień odbywają się zajęcia plastyczne. Uczestnicząca w nich liczna grupa dzieci wspólnie z Instruktorem wykonuje różnorodne rzeczy, a także tworzy rysunki z wykorzystaniem przeróżnych materiałów. WARSZTATY RĘKODZIEŁA DLA DOROSŁYCH - W wiejskim Domu Kultury w Majdanie Górnym w każdy poniedziałek organizowane są warsztaty rękodzieła dla dorosłych. Zajęcia prowadzone są w ramach spotkań Koła Gospodyń Wiejskich Jagodzianki z Majdanu Górnego. KLUB SENIORA RELAKS - Klub Seniora został utworzony w celu integracji i aktywizacji społecznej oraz zaspokajania potrzeb kulturalnych środowiska osób starszych. Uczestnikami zajęć jest ponad 30 mieszkańców miejscowości Majdan Górny. Biblioteka Komunalna z siedzibą w Majdanie Górnym jest samorządową instytucją kultury. Poza działalnością ściśle związaną z gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem materiałów bibliotecznych, prowadzi szeroką działalność w zakresie upowszechniania książek poprzez konkursy czytelnicze, recytatorskie i literackie. Biblioteka łączy elementy biblioteki tradycyjnej i elektronicznej. W bibliotece głównej i filiach znajdują się Czytelnie Internetowe, w których zapewniony jest bezpłatny dostęp do Internetu. Gminny Ośrodek Kultury sprawuje opiekę nad zespołami ludowymi działającymi na terenie Gminy Tomaszów Lubelski: Sąsiadeczki Łaszczówka; - 32 -
Szarowolanki Szarowola; Kalina Ruda Wołoska; Jezioranki Jeziernia; Majdanianki Majdan Górny; Rogóźnianki Rogóźno; Prząśniczki Ulów; Chór męski Podhorce. Głównym problemem w sferze kultury na terenie gminy są niewystarczające środki finansowe na prowadzenie działalności. W celu rozwijania działalności kulturalnej oraz promowania aktywnego uczestnictwa w kulturze wśród mieszkańców konieczne jest pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania różnorodnych przedsięwzięć kulturalnych, w tym ze źródeł UE. Ponadto, do problemów w sferze kultury należy brak centralnej miejscowości gminy i fakt usytuowania jej siedziby poza jej granicami administracyjnymi. Gminny Ośrodek Kultury (GOK) posiada siedzibę w miejscowości Podhorce, położonej na północny wschód od Tomaszowa Lubelskiego. Miejscowości położone po zachodniej stronie miasta są dosyć znacznie od niej oddalone. Ich mieszkańcom bliżej jest do Tomaszowa Lubelskiego, gdzie funkcjonują miejskie ośrodki kultury, cechujące się atrakcyjną i różnorodną ofertą. Zasięg oddziaływania GOK staje się przez to ograniczony do części gminy, co utrudnia integrację lokalnej społeczności i zmniejsza dostępność gminnej kultury dla mieszkańców. 3.6. Rynek pracy i bezrobocie Zgodnie z danymi Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Lublinie, gmina Tomaszów Lubelski jest drugą gminą powiatu tomaszowskiego pod względem liczby bezrobotnych (stan na 31.12.2016 r.). Kobiety stanowią większość (55,84 %) ogółu bezrobotnych. Wg danych na koniec 2016 r. na terenie Gminy Tomaszów Lubelski liczba osób bezrobotnych do 30 r.ż. wynosiła 178 osób (37,95% ogółu bezrobotnych na terenie - 33 -
Gminy), natomiast liczba osób bezrobotnych powyżej 50 r.ż. wynosiła 99 osób (21,11% ogólnej liczby bezrobotnych w Gminie). Tabela 12. Bezrobocie na terenie Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 Rok Liczba bezrobotnych Uprawnieni do zasiłku Bezrobotni zwolnieni z przyczyn dotyczących zakładu pracy Długotrwale bezrobotni (powyżej 24 miesięcy) Ogółem Kobiety 2012 801 391 28 78 136 2013 781 404 38 85 165 2014 623 313 41 57 130 2015 630 324 28 62 105 2016 462 258 56 20 47 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.wuplublin.praca.gov.pl Wykres 3. Bezrobocie na terenie Gminy Tomaszów Lubelski w latach 2012-2016 900 800 700 600 500 400 300 200 100 2012 2013 2014 2015 2016 0 Ogółem Kobiety Liczba bezrobotnych Uprawnieni do zasiłku Bezrobotni zwolnieni z przycz dot zakł pracy Długotrwale bezrobotni (pow. 24 m.) Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie www.wuplublin.praca.gov.pl Jak wynika z powyższych danych liczba bezrobotnych w badanym okresie spadała, wzrosła natomiast liczba osób uprawnionych do zasiłku. Udział osób bezrobotnych zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładu pracy w ogólnej liczbie bezrobotnych zmniejszył się w badanym okresie z 9,74% w 2012 r. do 4,33% w 2016 r., natomiast udział osób długotrwale bezrobotnych zmniejszył się z 16,98% w 2012 r. do 10,17% w 2016 r. - 34 -
Powyższe dane nie uwzględniają osób bezrobotnych posiadających gospodarstwa rolne powyżej 1ha. Osoby te z mocy ustawy podlegają ubezpieczeniu w KRUS i również wymagają wsparcia. Obszary typowo rolnicze, do których należy część Gminy Tomaszów Lubelski, często dotknięte są poważnym, trudnym do oszacowania problemem występowania bezrobocia ukrytego agrarnego. Występuje ono wtedy, gdy konieczną do wykonania pracę w gospodarstwie wykonuje więcej osób, niż w rzeczywistości mogłoby ją efektywnie wykonywać. Oznacza to, że w niektórych gospodarstwach pracują osoby, które nie przyczyniają się do zwiększenia ich produkcji i gdyby w tym czasie pracowały w innym miejscu, gospodarstwo funkcjonowałoby bez zmian. Pomimo tego, że oficjalnie pracują w gospodarstwie ich praca nie przyczynia się do generowania przez gospodarstwo dochodów lub okresowo pozostają bez zajęcia. Podejmowanie działań prowadzących do utworzenia nowych miejsc pracy oraz rozwijanie branż pozarolniczych na terenie gminy może pomóc w minimalizowaniu ryzyka wystąpienia tego zjawiska. Wśród przyczyn okresowego korzystania ze wsparcia finansowego pomocy społecznej najwyraźniej rysuje się problem bezrobocia. Duży wpływ na sytuację społecznoekonomiczną gminy mają czynniki demograficzne, przede wszystkim wzrastająca liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Obciążenie mieszkańców Gminy Tomaszów Lubelski będących w wieku produkcyjnym potencjalnym udziałem w partycypowaniu w kosztach funkcjonowania społecznego osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym przedstawia wskaźnik obciążenia demograficznego. - 35 -
Wykres 4. Wskaźnik obciążenia demograficznego w latach 2011-2015 100,0 80,0 81,3 81,7 83,9 87,6 90,0 60,0 40,0 20,0 0,0 59,9 59,2 59,3 58,7 58,0 26,9 26,6 27,1 27,4 27,5 2011 2012 2013 2014 2015 ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie GUS Bank Danych Lokalnych Coraz więcej osób w wieku poprodukcyjnym posiada uprawnienia do świadczeń emerytalnych i rentowych, co nie obciąża znacząco budżetu gminy w obszarze pomocy społecznej. Wykres 5. Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w % ludności ogółem 70,0 60,0 62,5 62,8 62,8 63,0 63,3 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 20,7 20,5 20,2 19,7 16,8 16,7 17,0 17,3 19,3 17,4 0,0 2011 2012 2013 2014 2015 w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym w wieku poprodukcyjnym Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie GUS Bank Danych Lokalnych Zgodnie z danymi zaprezentowanymi na powyższym wykresie w analizowanym okresie spada liczba osób w wieku produkcyjnym, natomiast wzrasta liczba osób w wieku poprodukcyjnym. - 36 -
Rynek pracy w Gminie Tomaszów Lubelski cechuje się stosunkowo niskim poziomem rozwoju miejsc pracy w usługach rynkowych oraz niskim zapotrzebowaniem na osoby o wysokich kwalifikacjach. Gmina Tomaszów Lubelski jest gminą, w której przeważająca część obszaru wykorzystywana jest pod działalność rolniczą. Podobnie jak na obszarze całego powiatu, na terenie Gminy Tomaszów Lubelski największy udział w liczbie pracujących posiadają zatrudnieni w usługach. Duże znaczenie dla lokalnego rynku pracy ma sektor usług nierynkowych. Jest to charakterystyczne dla mniejszych ośrodków miejskich i obszarów wiejskich, gdzie do głównych pracodawców należą urzędy, szkoły publiczne i inne instytucje o charakterze publicznym. Zgodnie z rejestrem REGON najwięcej osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w badanym okresie zarejestrowanych było w sekcji G (Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle), sekcji F (Budownictwo), sekcji C (Przetwórstwo przemysłowe) oraz sekcji H (Transport i gospodarka maszynowa). Liczba podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności wzrosła z 558 w 2012 r. do 630 w roku 2016. Tabela 13. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą wg sekcji PKD 2007 Sekcje 2012 2013 2014 2015 2016 ogółem 543 564 577 597 602 Sekcja A 18 18 20 18 16 Sekcja B 1 0 0 0 0 Sekcja C 57 55 57 56 55 Sekcja D 3 2 2 2 2 Sekcja E 4 4 5 5 5 Sekcja F 90 95 93 108 108 Sekcja G 217 226 228 220 223 Sekcja H 31 29 31 38 35 Sekcja I 18 20 16 16 15 Sekcja J 5 7 8 8 10 Sekcja K 15 16 13 15 18 Sekcja L 1 3 2 2 2 Sekcja M 20 20 23 26 29 Sekcja N 11 12 12 11 13-37 -
Sekcja P 4 4 5 7 6 Sekcja Q 28 30 37 37 37 Sekcja R 1 1 1 2 2 Sekcje S, T, U 19 22 24 26 26 A rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B górnictwo i wydobywanie, C przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F budownictwo, G handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H transport i gospodarka maszynowa, I działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J informacja i komunikacja, pośrednictwo finansowe, K działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P edukacja, Q opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S pozostała działalność usługowa, T gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U organizacje i zespoły eksterytorialne. Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Wśród osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej w analizowanym okresie przeważały przedsiębiorstwa sektora prywatnego. Tabela 14. Osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej wg sekcji PKD 2007 Wyszczególnienie 2012 2013 2014 2015 2016 ogółem 107 114 118 119 126 sektor publiczny 26 26 26 23 23 sektor prywatny 81 88 92 94 101 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS - 38 -
3.7. Dochody i wydatki Gminy Tomaszów Lubelski Średni dochód na mieszkańca w Gminie Tomaszów Lubelski jest jednym z najniższych wśród gmin powiatu tomaszowskiego. Dochód na 1 mieszkańca dla podregionu chełmsko-zamojskiego w 2015 roku wyniósł 3 156,20 zł i był wyższy o 630,84 zł niż dochody budżetu Gminy Tomaszów Lubelski na 1 mieszkańca (2 525,36 zł). W porównaniu do najbogatszej gminy powiatu tomaszowskiego (Lubycza Królewska 3 353,1 zł na 1 mieszkańca) różnica ta osiąga 922,35 zł na 1 mieszkańca. Kondycja finansowa gminy ma bezpośredni wpływ na poziom dochodów i wydatków gminy. Szczegółowe dane przedstawia poniższa tabela oraz wykres. Tabela 15. Dochody i wydatki z budżetu Gminy na 1 mieszkańca w latach 2011-2015 Wyszczególnienie Jednostka miary 2011 2012 2013 2014 2015 Dochody zł 2 234,69 2 425,83 2 401,08 2 606,35 2 525,36 Wydatki zł 2 247,43 2 241,40 2 365,95 2 597,06 2 430,75 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Wykres 6. Dochody i wydatki z budżetu Gminy na 1 mieszkańca w latach 2011-2015 2 700,00 2 600,00 2 500,00 2 400,00 2 300,00 Dochody Wydatki 2 200,00 2 100,00 2 000,00 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Wartość dochodów i wydatków od 2011 roku zwiększyła się nieznacznie, przy czym od 2012 roku przewagę nad wydatkami ma poziom dochodów gminy. Duża część budżetu wydatkowana jest nie na inwestycje i rozwój gminy a na pomoc społeczną - 39 -
i zadania z nią związane. W badanym okresie wydatki na zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły ponad 20% wydatków ogółem. Są to wydatki na świadczenia rodzinne, fundusz alimentacyjny, wspieranie rodziny oraz dodatki mieszkaniowe. Wydatki na pomoc społeczną stanowią 1/5 całości. Wykres 7. Wydatki na zadania z zakresu polityki społecznej Źródło: Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Wysoki poziom wydatków na zadania polityki społecznej spowodowany jest głównie brakiem miejsc pracy oraz słabnącym tempem rozwoju gospodarczego Gminy Tomaszów Lubelski. W porównaniu z wydatkami 2011 roku ich poziom w 2015 roku spadł, co może być odzwierciedleniem poprawiającej się sytuacji życiowej mieszkańców. W 2016 r. z uwagi na wypłatę świadczeń z programu Rodzina 500 plus poziom wydatków na te działania wyniósł 12 313 941,00 zł. Ogólny poziom wydatków na świadczenia w obszarze zabezpieczenia społecznego w stosunku do pozostałych wydatków budżetowych gminy jest bardzo zbliżony do poziomu realizacji świadczeń polityki społecznej, co jednoznacznie wskazuje, że podstawowych dochodem i źródłem utrzymania mieszkańców gminy w przeważającej części są świadczenia a nie zarobki. Na prezentowanym wykresie rysuje się tendencja spadkowa, której znaczenie będzie można ocenić w perspektywie długofalowej. - 40 -