OKULISTYKA lek. wet. Jacek Garncarz, lek. wet. Elwira Buczek Okulistyczna Przychodnia Weterynaryjna w Warszawie dr n. wet. Magadalena Garncarz Klinika Małych Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie WETERYNARIA W PRAKTYCE fot. Shutterstock Co można zobaczyć w kocich oczach? Streszczenie U kotów objawy kliniczne chorób oczu bardzo często są wtórne do chorób ogólnoustrojowych i pojawiają się znacznie wcześniej niż objawy danej choroby ogólnej. Warto o tym pamiętać i u każdego chorego okulistycznie kota należy również przeprowadzić dokładne badanie kliniczne. W Polsce do najczęściej manifestujących się w oczach chorób ogólnych kotów należą: wirusowy nieżyt górnych dróg oddechowych, zakaźne zapalenie otrzewnej, białaczka, wirusowy niedobór immunologiczny, toksoplazmoza oraz nadciśnienie tętnicze krwi. Słowa kluczowe kot, zapalenie spojówek, zapalenie błony naczyniowej oka, nagła ślepota, nadciśnienie systemowe Abstract Clinical signs of eye disease in cats are very often secondary to general illness and usually manifest much earlier than signs of that primary illness. For this reason it is important to remember a thorough clinical examination in all cats with an ophthalmic disease. In Poland the most frequent internal diseases in cats leading to ophthalmic clinical signs include: feline viral rhinotracheitis (FVR), feline infectious peritonitis (FIP), feline leukemia, feline immunodeficiency virus (FIV), toxoplasmosis and hypertension. Key words cat, conjuctivitis, uveitis, sudden blindness, systemic hypertension ZAPALENIE SPOJÓWEK I ROGÓWKI Główną przyczyną zapalenia spojówek i rogówki u kotów są kocie wirusy: herpeswirus FHV-1 (zapalenie spojówek i rogówki) i kaliciwirus FCV (zapalenie tylko spojówek) (1). Wirusy te są bardzo rozpowszechnione wśród kotów i wchodzą w skład czynników wywołujących chorobę popularnie zwaną katarem kocim (wirusowa infekcja górnych dróg oddechowych). Innymi (najczęściej dodatkowymi) przyczynami zapalenia spojówek u kotów, oprócz FHV-1 i FCV, są: paciorkowce, gronkowce, chlamydia i mykoplazmy (1). Obecność wirusów w oczach jest najczęściej połączona z zapaleniem górnych dróg oddechowych. Najbardziej podatne na zakażenie są noworodki kocie, w przypadku których choroba często atakuje całe mioty. Około 80% dorosłych kotów jest natomiast bezobjawowymi nosicielami wirusa FHV-1. U nich dopiero w momencie spadku odporności (stres, znieczulenie ogólne, zabiegi chirurgiczne, laktacja, immunosupresja endogenna i egzogenna) obserwujemy objawy kliniczne. Typowe objawy kliniczne wirusowego zapalenia spojówek u kotów to: jedno- lub obuoczne przekrwienie spojówek i ich obrzęk oraz wysięk, który początkowo jest surowiczy, a w ciągu tygodnia od wystąpienia pierwszych objawów zmienia swój charakter na ropny. Brązowe zabarwienie sierści na policzkach wokół oczu to utleniająca się krew, która wydostaje się z uszkodzonych przez wirusy naczyń krwionośnych spojówek. Jest to objaw bardzo charakterystyczny dla zapalenia wywołanego przez FHV-1. Objawy kliniczne mogą być potęgowane przez wadliwy układ anatomiczny powiek. Entropium kątów przyśrodkowych powiek dolnych, występujące u kotów ras brachycefalicznych (np. perskich), oprócz drażnienia rogówki przez włosy powoduje zamknięcie światła otworu przewodu nosowo-łzowego, co nasila objawy kliniczne. Powikłane bakteryjnie zakażenie wirusem zrębu rogówki może doprowadzić do jej perforacji, konsekwencją tego mogą być wylanie się zawartości gałki ocznej, zrosty i zanik gałki ocznej. Leczenie jest głównie objawowe. Polega na podawaniu niesterydowych leków przeciwzapalnych, a przy towarzyszących nadkażeniach bakteryjnych antybiotyków w kroplach do oczu. U kotów z objawami obecności wirusów w spojówkach nie należy stosować miejscowo przeciwzapalnych leków sterydowych, gdyż wywołują one immunosupresję, a także ułatwiają infekcję wirusem FHV-1 komórek zrębu rogówki. W celu podwyższenia odporności organizmu można podać ogólnie preparaty immunostymulujące. Warto również wykonać, jeśli jest konieczny, zabieg chirurgicznej korekcji entropium kątów przyśrodkowych oraz poszerzenia ujść przewodów nosowo-łzowych (4). Powikłaniem obecności FHV-1 w spojówkach jest jednostka chorobowa zwana symblepharon. Polega ona na trwałym zroście spojówki powieki górnej, dolnej i trzeciej, często też razem z rogówką. Leczenie farmakologiczne nie istnieje. Szansa chirurgicznego odpreparowania i usunięcia narośniętych na rogówkę tkanek jest niewielka i zdarzają się sytuacje, że drażnienie zmian (zabieg chirurgiczny) powoduje jeszcze większy ich rozrost (4). U kotów ras brachycefalicznych występuje jeszcze jedna choroba mająca związek z infekcją oczu FHV-1, a mianowicie 36
WETERYNARIA W PRAKTYCE OKULISTYKA Ryc. 1. Objawy kliniczne infekcji wirusowej spojówek u młodego kota Ryc. 2. Objawy kliniczne infekcji spojówek powiększenie Ryc. 3. Objawy kliniczne infekcji spojówek i rogówki u dorosłego kota Ryc. 4. Objawy kliniczne nosicielstwa wirusowej infekcji spojówek u dorosłego kota Ryc. 5. Objawy kliniczne nosicielstwa wirusowej infekcji spojówek u dorosłego kota Ryc. 6. Objawy kliniczne nosicielstwa wirusowej infekcji spojówek u kota perskiego Ryc. 7. Powikłana infekcja spojówek, rogówki i gałki ocznej u młodego kota Ryc. 8. Symblepharon Ryc. 9. Martwak rogówki Ryc. 10. Zapalenie błony naczyniowej Ryc. 11. Wylew włóknika do komory przedniej Ryc. 12. Wylew chłonki do komory przedniej Ryc. 13. Ropostek Ryc. 14. Wtórna jaskra i tęczówka bombiasta Ryc. 15. Wylew krwi podsiatkówkowy 37
OKULISTYKA WETERYNARIA W PRAKTYCE martwica rogówki (miejscowa martwica zrębu rogówki), zwana też martwakiem rogówki. Do tej pory nie poznano etiologii tego schorzenia. Przypuszcza się, że u ras predysponowanych (koty perskie i brytyjskie) martwak rogówki może być typem dziedzicznej dystrofii rogówki, ale był również rozpoznany wtórnie do eksperymentalnie wywołanej infekcji FHV-1, choć znaczenie zakażenia wirusem przy powstawaniu martwicy nie zostało jeszcze poznane. Powstanie martwaka jest najczęściej poprzedzone pierwotnym schorzeniem rogówki, takim jak: wrzodziejące zapalenie rogówki, herpeswirusowe zapalenie rogówki, zaburzenia w produkcji lub rozprowadzaniu filmu łzowego. U ras predysponowanych spotykamy dodatkowo anomalie powiek: entropium, niedomykalność powiek, trichiasis (głównie w kącie przyśrodkowym szpary powiekowej). Leczenie farmakologiczne polega na miejscowym stosowaniu leków przeciwzapalnych niesterydowych i próbie rozmiękczenia martwaka, jednak najlepsze efekty osiąga się po wykonaniu chirurgicznego ścięcia zmiany z powierzchni rogówki (1, 4, 5, 7). ENDOGENNE ZAPALENIA BŁONY NACZYNIOWEJ Przyczyny zapalenia błony naczyniowej (łac. uveitis) u kotów można podzielić na egzogenne i endogenne. Do egzogennych zaliczamy uraz głowy lub bezpośrednio samej gałki ocznej. Zapalenie błony naczyniowej może być też następstwem owrzodzenia rogówki czy pęknięcia torebki soczewki. Do endogennych przyczyn zaliczamy choroby ogólne organizmu, np. zakażenia pasożytnicze, choroby Lek Uwagi Inhibitor konwertazy angiotensyny (ACEi) enalapril benazepril wirusowe, bakteryjne czy nowotworowe. Czasami mamy jednak do czynienia z idiopatycznym zapaleniem błony naczyniowej, którego przyczyn nie znamy. U kotów bardzo często spotykamy się z zapaleniem błony naczyniowej będącej wynikiem choroby wirusowej organizmu. Wówczas w celach diagnostycznych musimy wykonać badania dodatkowe, aby określić przyczynę zapalenia i połączyć leczenie ogólne z miejscowym leczeniem gałki ocznej. Jeśli przyczyny zapalenia błony naczyniowej są endogenne, wówczas proces zapalny rozwija się powoli i często przechodzi w stan przewlekły. W przeciwieństwie do ostrego stanu zapalnego, który jest najczęściej pochodzenia egzogennego, a jego objawy bardzo szybko się nasilają. Do objawów klinicznych zapalenia błony naczyniowej zaliczamy: ból gałki ocznej i jej okolicy, światłowstręt, łzotok, nastrzykanie naczyń twardówkowych, obrzęk tęczówki i jej waskularyzację i spadek ciśnienia wewnątrzgałkowego. Jeśli zapalenie dotyczy tylnego odcinka błony naczyniowej, wówczas obserwujemy zmętnienie ciała szklistego, zapalenie siatkówki, zapalenie nerwu wzrokowego oraz wylew krwi do gałki ocznej (1, 5, 7, 13). NAJCZĘSTSZE ENDOGENNE PRZYCZYNY ZAPALENIA BŁONY NACZYNIOWEJ Zakaźne zapalenie otrzewnej kotów FIP (ang. feline infectious peritonits) wywoływane jest przez koronawirus kotów, należący do rodziny Coronaviridae. Jest to jedna z częstszych przyczyn zapalenia błony naczyniowej u kotów. Spotykamy zalecany u kotów Blokery kanałów wapniowych diltiazem amlodypina zalecany u kotów Blokery receptorów betaadrenergicznych propranolol często stosowany atenolol w terapii kombinowanej Leki moczopędne furosemid spironolakton zalecana hospitalizacja z uwagi na ryzyko działań niepożądanych wymioty, bradykardia, hypotensja, hydralazyna podawanie należy rozpocząć od najmniejszych dawek, stosować do pożądanego efektu Tabela 1. Leki hipotensyjne się z nią głównie u młodych kotów trzymanych w dużych skupiskach. Zapalenie błony naczyniowej oka może wystąpić przy tej chorobie w formie ostrej lub łagodnej. Proces dotyczy najczęściej obu gałek ocznych. Zmiany zapalne wynikają z ropnoziarniniakowego stanu zapalnego zlokalizowanego wokół naczyń krwionośnych. W następstwie tego dochodzi do uszkodzenia bariery krew ciecz wodnista. Wysięk składający się z komórek nacieku zapalnego i białek osocza dostaje się do cieczy wodnistej oraz ciała szklistego, powodując ich zmętnienie. Jednocześnie może odkładać się osad na rogówce po wewnętrznej jej stronie oraz dochodzić do nagromadzenia komórek zapalnych oraz włóknika w przedniej komorze oka. Dochodzi też do uwidocznienia się naczyń na tęczówce oraz mikrowylewów. Dlatego czasami jako jeden z objawów obserwujemy krwotok do komory przedniej gałki ocznej. U chorego na FIP kota objawy zapalenia błony naczyniowej dotyczą głównie jej tylnego odcinka (zapalenie naczyniówki i siatkówki). Jeśli stan zapalny postępuje, wówczas powstający wysięk może doprowadzić do odklejenia siatkówki. Może również dojść do zapalenia nerwu wzrokowego. Rozpoznanie: stawiane jest na podstawie objawów klinicznych oraz badań dodatkowych. W badaniach dodatkowych należy brać pod uwagę badania krwi (morfologia, biochemia) oraz badania serologiczne. Wprawdzie samo badanie serologiczne nie jest rozstrzygające w diagnostyce FIP-a, ale będzie pomocne chociażby przy wykluczeniu innych chorób, takich jak zakażenie wirusem niedoboru immunologicznego (FIV). Jeśli po wykonaniu badania wirusologicznego w kierunku białaczki i serologicznego w kierunku FIV wykluczamy te zakażenia, wówczas istnieje duże prawdopodobieństwo, że kot ma FIP (1, 7, 13). Białaczka kotów FeLV (ang. feline leukemia virus) wywoływana jest przez wirus białaczki kotów należący do rodziny Retroviridae i jest jedną z najczęstszych chorób zakaźnych spotykanych u kotów. Dotyczy ona głównie młodych zwierząt (do 3. roku życia). Zmiany w oczach u chorych na białaczkę kotów są najczęściej wynikiem lokalizowania się tam chłoniakomięsaków. Są to guzy nowotworowe powstające na skutek przerzutów drogą hematogenną. Najczęstsze objawy zapalenia błony naczyniowej wywoływane przez FeLV to: białoróżowa masa, która może gromadzić się w przedniej komorze oka i często przywiera do powierzchni tęczówki, neowaskularyzacja tęczówki oraz zmia- 38
WETERYNARIA W PRAKTYCE OKULISTYKA na jej zabarwienia, guzy tęczówki, zrosty przednie i tylne. Jednocześnie może wystąpić wtórna jaskra, która jest wynikiem zaburzeń w funkcjonowaniu kąta przesączania na skutek rozwijającego się w tym miejscu guza nowotworowego. Zmiany zapalne tylnego odcinka błony naczyniowej są trudne do zaobserwowania, gdyż często są przysłonięte przez zmiany występujące w przedniej części gałki ocznej. Prowadzą często do wylewów krwi z naczyń siatkówkowych, zwyrodnienia siatkówki lub wręcz jej odklejenia: również możemy obserwować zapalenie nerwu wzrokowego. Rozpoznanie: obecność antygenów wirusa białaczki we krwi możemy wykryć przy pomocy testu ELISA. Jednak często spotykamy się przy tej metodzie z wynikami fałszywie dodatnimi. Dlatego taki test należy powtórzyć lub wykonać badanie inną metodą, np. immunofluorescencyjnie potwierdzić obecność wirusa w leukocytach krwi lub przy pomocy PCR (1, 7, 13). Wirusowy niedobór immunologiczny kotów FIV (ang. feline immunodeficiency virus) wywoływany jest przez wirus z rodziny Retroviridae, rodzaj Lentivirus. Zakażeniu ulegają najczęściej starsze kocury, wychodzące na dwór. Objawy kliniczne u chorego kota wynikają z patogennego działania samego wirusa albo zakażeń wtórnych, do których dochodzi na skutek wywołanej przez wirus immunosupresji. Dosyć często przy zakażeniu FIV spotykamy się z objawami chorobowymi ze strony oczu. Dochodzi do zapalenia przedniego odcinka błony naczyniowej, które może mieć postać ostrą lub przewlekłą, a czasem występuje jako nawracające zapalenie błony naczyniowej. Obserwujemy między innymi takie zmiany, jak: obrzęk rogówki, zmętnienie cieczy wodnistej, osad na rogówce, nagromadzenie komórek zapalnych i włóknika w przedniej komorze oka, nieregularny obrys źrenicy, guzy na tęczówce oraz jej neowaskularyzację i zrosty tęczówkowo-soczewkowe. Zmiany te często będą zależały od wtórnych zakażeń lub inwazji. Najczęściej u chorych kotów dochodzi do inwazji pierwotniakiem Toxoplasma gondii. Rozpoznanie: możemy je postawić przy użyciu testu ELISA wykrywającego obecność przeciwciał przeciw FIV. Należy się tu jednak liczyć z możliwością wystąpienia wyników fałszywie dodatnich lub fałszywie ujemnych. Z tego powodu test powinien zostać wykonany ponownie lub przy użyciu innej metody, np. PCR (1, 7, 13). Toksoplazmoza Toxoplasma gondii to pierwotniak należący do kokcydiów. Jego żywicielem ostatecznym są kotowate, a żywicielem pośrednim inne ssaki (przede wszystkim gryzonie) i ptaki. Zmiany w gałkach ocznych dotyczą przedniego odcinka błony naczyniowej, ale również może dojść do zapalenia tylnego odcinka lub do panuveitis (zapalenie wszystkich części błony naczyniowej). Dotyczyć to może jednej lub obu gałek ocznych. Zapalenie to może wynikać z szybkiej replikacji tachyzoitów w tkankach gałki ocznej lub odkładania się tam kompleksów immunologicznych. Zapalenie przedniego odcinka błony naczyniowej ma charakter często przewlekły i jest wynikiem nacieku granulocytów. Objawy te są bardzo podobne do tych, które spotykamy przy infekcjach wirusowych. Zapalenie tylnego odcinka błony naczyniowej jest w początkowej fazie ograniczone do zmian na siatkówce, które się rozprzestrzeniają, a powstający wysięk może doprowadzić do odklejenia siatkówki. W zaawansowanych stadiach choroby obserwujemy zmiany w ciele szklistym. Powikłaniem stanu zapalnego jest wtórna jaskra, która zwiększa ryzyko zwichnięcia soczewki (1, 7, 13).
OKULISTYKA WETERYNARIA W PRAKTYCE LECZENIE Leczenie zapalenia błony naczyniowej jest trudne, długotrwałe i niestety nawet po uzyskaniu zadowalającej poprawy należy się liczyć z możliwością nawrotu stanu zapalnego. Podstawą powodzenia jest ustalenie ogólnej choroby, która wywołuje zapalenie błony naczyniowej i podjęcie jej leczenia. W leczeniu zapalenia błony naczyniowej wykorzystujemy środki rozszerzające źrenicę oraz leki przeciwzapalne niesteroidowe. Jeżeli stanowi zapalnemu błony naczyniowej towarzyszy ropne zapalenie spojówek, musimy podać antybiotyk w kroplach do oczu. W sytuacji, gdy leki niesteroidowe okazują się zbyt słabe, aby powstrzymać proces zapalny, musimy podać glikokortykosteroidy. Decydując się na tego typu leczenie, pamiętajmy, że większość kotów jest bezobjawowymi nosicielami herpeswirusa (FHV-1) w spojówkach. Wirus ten może się uaktywnić w wyniku immunosupresyjnego działania glikokortykosteroidów. Czas leczenia zapalenia błony naczyniowej oka zależy od stanu ogólnego organizmu. Zwykle leczenie jest długotrwałe (11, 12). NAGŁA ŚLEPOTA Najczęstszym zauważanym przez właściciela objawem klinicznym nadciśnienia jest nagła ślepota zwierzęcia. Zdarza się, że starsze zwierzę znające doskonale teren, na którym mieszka od lat, maskuje pogorszenie widzenia, chodząc na pamięć. Tylko bardzo uważny właściciel dostrzeże wtedy rozszerzenie źrenic i ewentualne wylewy krwi do komór oka. Lekarz, do którego trafia taki pacjent, bez problemu zauważy niereagujące na światło, mocno rozszerzone źrenice i stwierdzi brak odruchów wskazujących na widzenie (odruchy zagrożenia i behawioralne). Przeprowadzając wtedy pełne badanie okulistyczne, należy szczególną uwagę zwrócić na dno oka podczas badania oftalmoskopowego, gdzie zauważone krwotoki z siatkówki, obrzęk siatkówki, kręty rysunek naczyń krwionośnych siatkówki i jej ewentualne odklejenia mogą wskazywać na nadciśnienie. Często zmiany w oku poprzedzają inne objawy kliniczne nadciśnienia, dzięki temu można im zawczasu zapobiec. Utrata wzroku związana jest tutaj z całkowitym odklejeniem siatkówki. Dochodzi do tego w wyniku uruchomienia mechanizmu autoregulacji przepływu krwi przez naczynia siatkówki i naczyniówki, jako odpowiedzi na uogólnione nadciśnienie. Efektem tego mechanizmu jest zwężenie wymienionych naczyń. Gdy takie zwężenie utrzymuje się dłużej, doprowadza ono do niedokrwienia mięśni gładkich tych naczyń, co zwiększa ich przepuszczalność i powoduje obrzęk i krwotoki. To z kolei może prowadzić do niedokrwienia siatkówki, do jej odklejenia i w konsekwencji do zwyrodnienia. Taki stan siatkówki określamy mianem retinopatii nadciśnieniowej. Pozostałe komplikacje, jakie mogą się pojawić w wyniku tych zmian w oku, to: ślepota, zapalenie błony naczyniowej oka, wylewy krwi do komór oka i wtórna jaskra. Leczenie okulistycznych objawów nadciśnienia tętniczego polega przede wszystkim na leczeniu choroby podstawowej, czyli nadciśnienia. Okulistyczny objaw pierwotny, czyli retinopatia nad- ciśnieniowa, jest niezwykle trudna i niewdzięczna do leczenia, ponieważ rzadko udaje się przykleić odklejoną siatkówkę, a nawet, jeśli się to uda, zdolność widzenia najczęściej nie powraca. Objawy wtórne, obejmujące zapalenie błony naczyniowej oka i jaskrę wtórną należy leczyć zgodnie z kanonami leczenia tych chorób (1, 7, 13). Zwykle brak jest zmian bezpośrednio związanych z nadciśnieniem. Najczęściej nadciśnienie ogólne jest wtórne do innych chorób, dlatego objawy kliniczne raczej wynikają z pierwotnej choroby. W niektórych przypadkach, kiedy nadciśnienie występuje równocześnie z chorobą serca, może dojść do objawów zastoinowej niewydolności serca (duszność, tachykardia) (2). Nadciśnienie ogólne najczęściej wynika z takich chorób, jak nadczynność tarczycy, choroby nerek, cukrzyca (8, 9, 10, 14, 15, 16). Pierwotne nadciśnienie, występujące stosunkowo rzadko, można rozpoznać po wykluczeniu innych przyczyn mogących prowadzić do nadciśnienia u kotów. Podstawa leczenia nadciśnienia to wyleczenie lub zaleczenie choroby podstawowej (6, 8, 14). Często zlikwidowanie choroby pierwotnej prowadzi do zlikwidowania nadciśnienia. Jeśli nie jest to możliwe lub jeśli stan pacjenta wymaga obniżenia ciśnienia zanim ustali się przyczynę lub/ i choroba pierwotna zostanie opanowana, należy wkroczyć z lekami obniżającymi ciśnienie (tabela 1, s. 38). Piśmiennictwo 1. Barnet K.C., Crispin S.M.: Feline Ophthalmology. W.B. Saunders Company Ltd., London 1998. FIP Białaczka Zakażenie FIV Toksoplazmoza najczęściej zmiany obserwowano w obu dotyczy głównie przedniego odcinka błony naczyniowej gałkach ocznych najczęściej zmiany występują w jednej gałce ocznej dotyczą głównie obrzęk rogówki tylnego odcinka błony odkładanie się komórek dotyczy głównie przedniego naczyniowej nacieku zapalnego po odcinka błony naczyniowej odkładanie się komórek wewnętrznej stronie obrzęk rogówki nacieku zapalnego po rogówki zmiany w przednim odkładanie się komórek wewnętrznej stronie zmętnienie cieczy i tylnym odcinku błony nacieku zapalnego po rogówki wodnistej naczyniowej wewnętrznej stronie rogówki wylew krwi do komory powstawanie chłoniakomięsaków w przedniej na terenie naczyniówki ziarniniakowe zmiany zmętnienie cieczy wodnistej przedniej oka nagromadzenie komórek nagromadzenie komórek komorze oka i siatkówki zapalnych i włóknika zapalnych i włóknika nagromadzenie komórek odklejenie siatkówki w przedniej komorze oka w przedniej komorze oka zapalnych i włóknika zapalenie siatkówki ropno-ziarniniakowe w przedniej komorze oka i naczyniówki zapalenie naczyniówki zwyrodnienie siatkówki, zrosty tęczówkowo-soczewkowe i siatkówki a nawet jej odklejenie zapalenie nerwu zrosty tęczówkowo-soczewkowe wzrokowego odklejenie siatkówki oraz tęczówko- wo-rogówkowe Tabela 2. Diagnoza różnicowa na podstawie objawów okulistycznych 40
WETERYNARIA W PRAKTYCE OKULISTYKA 2. Bovee K.C., Littman M.P., Crabtree B.J., Aguirre G.: Essential hypertension in a dog. J. Am. Vet. Med. Assoc., 1989, 195: 81-86. 3. Crispin S.M., Mould J.R.B.: Systemic hypertensive disease and the feline fundus. Veterinary Ophthalmology, 2001, 4 (2): 131-140. 4. Gelatt K.N., Gelatt J.P.: Handbook of Small Animal Ophthalmic Surgery. Elsevier Science Ltd., Oxford 1995. 5. Gelatt K.N.: Veterinary Ophthalmology. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 1999. 6. Henik R.A.: Systemic hypertension and its management. Vet. Clin. NA, Sm. Anim. Prac., 1997, 27: 1355-1372. 7. Ketering K.L., Glaze M.B.: Atlas of feline ophthalmology. Veterinary Learning SystemCo., Inc., New Jersey 1994. 8. Kittleson M.D., Kienle R.D.: Small Animal Cardiovascular Medicine. Mosby, Inc., Missouri 1998. 9. Kobayashi D.L., Peterson M.E., Graves T.K. et al.: Hypertension in cats with chronic renal failure or hyperthyroidism. J. Vet. Intern. Med., 1990, 4: 58-62. 10. Littman M.P., Robertson J.L., Bovee K.C.: Spontaneous systemic hypertension in dogs: Five cases (1981-1983). J. Am. Vet. Med. Assoc., 1988, 193: 486-494. 11. Petersen-Jones S.M., Crispin S.M.: Manual of Small Animal Ophthalmology. BSA- VA Kingsle House, Gloucestershire 1993. 12.Slatter D.: Fundamentals of Veterinary Ophthalmology. W.B. Saunders Company, Philadelphia 1990. 13. Stades F.C., Wyman M., Boeve M.H., Neumann W., Spiess B.: Ophthalmology for the Veterinary Practitioner. Schlutersche, Hannover 2007. 14. Stepien R.L.: Hypertension in Cats and Dogs. Waltham/OSA Symposium, Small Animal Cardiology. Proceedings, 2002. 15. Stiles J., Polzin D.J., Bistner S.I.: The prevalence of retinopathy in cats with systemic hypertension and chronic renal failure or hyperthyroidism. J. Am. Anim. Hosp. Assoc., 1994, 30: 564-572. 16. Syme H.M., Barber P.J., Markwell P.J., Elliott J.: Prevalence of systolic hypertension in cats with chronic renal failure at initial evaluation. J. Am. Vet. Med. Assoc., 2002, 220: 799-1804. 17. Williams D.L., Barrie K., Evans T.F.: Veterinary ocular emergencies. Butterworth Heinmann, Oxford 2002. lek. wet. Jacek Garncarz Okulistyczna Przychodnia Weterynaryjna 00-713 Warszawa ul. Grupy AK Północ 2 lok. U 10 e-mail: jacek@garncarz.com.pl www.garncarz.pl 41