1. Zobowiązania międzynarodowe w dziedzinie zdrowia środowiskowego

Mgr Janina Wuczyńska Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu WYNIKI REALIZACJI PROJEKTU ŚWIATOWEJ ORGANIZACJI ZDRO- WIA I DUŃSKIEJ AGENCJI OCHRONY ŚRODOWISKA (WHO/DEPA) ORAZ PERSPEKTYWY KONTYNUACJI ZADAŃ PROJEKTU 1. Zobowiązania międzynarodowe w dziedzinie zdrowia środowiskowego Europejskie Konferencje na temat Środowiska i Zdrowia Kilkanaście lat temu, dostrzegając kluczową rolę współpracy i partnerstwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska i poprawy stanu zdrowia ludności, Światowa Organizacja Zdrowia podjęła inicjatywę organizowania cyklicznych konferencji poświęconych problemom skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska w Europie. Konferencje, w których uczestniczą ministrowie środowiska i zdrowia wszystkich krajów europejskich, wytyczają kierunki działań w zakresie zdrowia środowiskowego w Europie i opracowują wytyczne w zakresie priorytetowych problemów zdrowia środowiskowego. Każda konferencja kończy się podpisaniem Deklaracji. Do tej pory odbyły się trzy Konferencje Europejskie: Frankfurt 1989 Helsinki 1994 Londyn 1999 Kolejna konferencja odbędzie się w Budapeszcie w 2004 roku. W wyniku Konferencji w Helsinkach, kraje europejskie zobowiązały się do opracowania i wdrażania Krajowych Planów Działań na rzecz Środowiska i Zdrowia (National Environmental Health Action Plans NEHAP). Zgodnie z założeniami Konferencji Europejskich, plany takie powinny być wdrażane na poziomie centralnym, lokalnym oraz na poziomie kluczowych resortów, których działalność wpływa na stan środowiska i jakość zdrowia (Gospodarka, Transport, Rolnictwo, Turystyka). W procesie wdrażania tych programów powinno uczestniczyć wielu partnerów, m.in. administracja środowiska i zdrowia, instytucje nadzorujące środowisko i zdrowie, sektory gospodarcze, organizacje pozarządowe, instytucje naukowe i środki masowej komunikacji. Wymogi akcesyjne Unii Europejskiej Problematyka skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska jest jednym z priorytetów w procesie integracji z Unią Europejską. Znaczenie tej problematyki podkreślono między innymi w następujących dokumentach i decyzjach unijnych: 9

1. Traktat w Maastricht, Artykuł 129 stanowi, że Wspólnota będzie podejmować działania na rzecz zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzkiego a wymogi ochrony zdrowia powinny być uwzględniane w pozostałych obszarach polityki Wspólnoty. W Komunikacie o zakresie prac w dziedzinie zdrowia publicznego, opublikowanym przez Komisję Europejską w następstwie Traktatu w Maastricht, zagrożenia środowiska naturalnego uznane zostały jako jedno z głównych wyzwań dla opieki zdrowotnej państw członkowskich. 2. Traktat z Amsterdamu (1999 rok), Artykuł 152 stanowi, że przy formułowaniu i wdrażaniu kompleksowej polityki i działań Wspólnoty uwzględniany będzie wymóg uzyskania wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludności. Artykuł wprowadza zasadę, że zdrowie publiczne jest nieodłączną częścią procesu integracji i spełnia wymóg wielosektorowego podejścia do zagadnień zdrowotności. 3. Decyzja no. 1296/1999/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w sprawie chorób zależnych od zanieczyszczenia środowiska. 4. Program Komisji Europejskiej w dziedzinie zdrowia publicznego na lata 2001-2006 (Bruksela, 2000) uznaje problematykę wpływu środowiska na zdrowie jako jeden z priorytetów polityki UE w zakresie zdrowia publicznego. 5. Program środowiskowy Unii Europejskiej na lata 2001-2010 (2001) nadaje wysoki priorytet problematyce związku pomiędzy zanieczyszczeniem środowiska a skutkami zdrowotnymi. 2. Krajowy program działań na rzecz środowiska i zdrowia w Polsce W Polsce, podstawowe działania na rzecz środowiska i zdrowia są realizowane w ramach Narodowego Programu Zdrowia przyjętego przez Rząd RP w 1996 roku na lata 1996-2005 (obecnie NPZ jest nowelizowany). Działania te sformułowane są w Celu 8 NPZ: Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy. Kierunki działań na rzecz ochrony środowiska wytycza Program Polityki Ekologicznej Państwa. Zadania wytyczone przez Cel 8 NPZ oraz zobowiązania wynikające z ustaleń Konferencji Europejskich na temat Środowiska i Zdrowia realizowane są w Polsce między innymi poprzez rządowe programy naukowo-wdrożeniowe. Program wieloletni Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy - realizowany od 1995 r. Program wieloletni Środowisko a Zdrowie ustanowiony przez Radę Ministrów w dniu 5 czerwca 2001r. na lata 2000-2003 (Uchwała RM nr 64/2001). Wnioskodawcą programu jest Minister Zdrowia we współpracy z Ministrem Środowiska. Realizację niektórych zadań wdrożeniowych programu rozpoczęto w 2000 roku w oparciu o decyzję Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. Program ma na celu stworzenie skutecznego systemu przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia poprzez zintegrowanie działań zmierzających do ograniczenia zanieczyszczenia środowiska i eliminacji negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski. Program jest wypełnieniem zobowiązań międzynarodowych w dziedzinie zdrowia śro- 10

dowiskowego w naszym kraju. Program Środowisko a Zdrowie realizowany jest z pomocą techniczną i finansową Projektu WHO/DEPA. Program wieloletni Poprawa stanu zdrowia ludności w Polsce poprzez podnoszenie jakości zdrowotnej żywności i racjonalizację sposobu żywienia - zaplanowany na lata 2000-2004, w ustanowieniu. Program usuwania azbestu i wyrobów azbestowych (w przygotowaniu) 3. Projekt Światowej Organizacji Zdrowia i Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska (WHO/ DEPA) wspierający wdrażanie krajowych programów działań na rzecz środowiska i zdrowia W 1998 roku Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zaproponowało Polsce przystąpienie do międzynarodowego Projektu zainicjowanego przez rząd duński w ramach środków pomocowych Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska (DEPA). Projekt objął pięć krajów Europy Środkowej i Wschodniej wybranych przez WHO i DEPA pod kątem planów akcesyjnych Unii Europejskiej: Czechy, Estonia, Litwa, Polska i Słowacja. Projekt finansowany jest przez DEPA, z koordynacją Biura Europejskiego WHO w Kopenhadze. WHO wspiera realizację Projektu poprzez bezpośredni udział swoich ekspertów w poszczególnych zadaniach. Głównym celem projektu jest wspieranie procesu wdrażania krajowych planów działań na rzecz zdrowia środowiskowego w w/w pięciu krajach. Cele długoterminowe projektu są następujące: wspieranie przygotowań do integracji z Unią Europejską w dziedzinie zdrowia środowiskowego w poszczególnych krajach; wspieranie działań krajów na rzecz poprawy jakości środowiska i stanu zdrowotnego ludności w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju; rozwijanie i usprawnienie współpracy międzyresortowej w dziedzinie zdrowia środowiskowego; zapewnienie i rozszerzenie udziału społeczeństwa w procesie wdrażania krajowych programów działań na rzecz środowiska i zdrowia. Cele krótkoterminowe projektu obejmują: zapewnienie udziału i pomocy ekspertów WHO w realizacji poszczególnych zadań projektu, ze szczególnym uwzględnieniem zasad przygotowania i zarządzania projektami w dziedzinie zdrowia środowiskowego; wzmocnienie zaplecza specjalistycznego zdrowia środowiskowego poprzez szkolenie i doskonalenie specjalistów na poziomie krajowym i lokalnym; stworzenie instrumentów dla aktywnego włączenia wszystkich partnerów wdrażania programu działań na rzecz środowiska i zdrowia na poziomie krajowym i lokalnym; opracowanie pakietu priorytetowych projektów w dziedzinie zdrowia środowiskowego w każdym kraju, według wytycznych Unii Europejskiej i innych organizacji międzynarodowych. 11

Projekt WHO/DEPA został opracowany według wymogów Unii Europejskiej dotyczących projektów finansowanych w ramach środków pomocowych. Sposób zarządzania i organizacji pracy w ramach projektu jest również opracowany na podstawie wymogów Unii. Rozpoczęcie projektu poprzedzone było etapem uzgodnień pomiędzy ministrami środowiska i zdrowia w poszczególnych krajach a WHO, których wynikiem było podpisanie w latach 1998/1999 listów intencyjnych zgłaszających udział krajów w projekcie. W roku 1999 w każdym kraju desygnowany został Krajowy Koordynator Projektu oraz Krajowy Kierownik Projektu oraz wyznaczona została instytucja wiodąca z Biurem Projektu. W Polsce, zgodnie z decyzją Ministra Środowiska i Ministra Zdrowia z grudnia 1998, instytucją wiodącą i siedzibą Biura Projektu jest Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu. Po zakończeniu uzgodnień i przygotowaniu Dokumentu Programu oraz szczegółowych planów pracy w każdym kraju, na początku 2000 roku rozpoczęto realizację projektu zaplanowaną na lata 2000-2001. Projekt składa się z 6 głównych etapów i 14 zadań wdrożeniowych, z których każde realizowane jest poprzez zadania szczegółowe. Zestawienie głównych etapów i zadań wdrożeniowych przedstawia poniższa tabela. ETAPY REALIZACJI PROJEKTU ZADANIA WDROŻENIOWE PROJEKTU 1. Zobowiązanie rządu 1. Akceptacja krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia. 2. Powołanie Komitetu Sterującego 2. Struktura organizacyjna 3. Zapewnienie infrastruktury zarządzania projektem (Koordynator, Kierownik Projektu, Biuro Projektu) 4. Opracowanie planu pracy i harmonogramu. 5. Opracowanie programu wdrożeniowego z uwzględnieniem planów sektorowych. 3. Wdrożenie projektu przez kluczowych partnerów krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia 4. Monitorowanie krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia 6. Szkolenie i doskonalenie specjalistów w zakresie zdrowia środowiskowego. 7. Priorytetowe projekty w dziedzinie zdrowia środowiskowego (krajowe i lokalne). 8. Legislacja zdrowia środowiskowego 9. Lokalne plany działań na rzecz środowiska i zdrowia. 10. Oceny oddziaływania środowiska na zdrowie. 11. Udział opinii publicznej promocja 12. Opracowanie wskaźników i systemu monitorowania krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia 5. Ocena i wnioski 13. Raport z realizacji projektu - zebranie doświadczeń i wnioski. 6. Aktualizacja 14. Aktualizacja krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia. 12

W realizacji projektu najważniejszym etapem jest Etap 3, którego cele zostały opracowane pod kątem wymogów akcesyjnych Unii Europejskiej. Cele Etapu 3 odzwierciedlają priorytetowe obszary działań w dziedzinie zdrowia środowiskowego w każdym kraju, które powinny być wdrażane dla wypełnienia wymagań procesu integracji z Unią Europejską. W procesie realizacji projektu szczególną wagę przywiązuje się do udziału wielu partnerów w procesie wdrażania krajowego programu działań na rzecz zdrowia środowiskowego. Lista partnerów programu obejmuje: centralną i regionalną administrację środowiska i zdrowia, centralną i regionalną administrację gospodarczą, instytucje nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem, zaplecze naukowe, edukacyjne i szkoleniowe oraz organizacje pozarządowe (szczegółowy wykaz partnerów w załączeniu). Pierwszy rok realizacji Projektu poświęcony był przede wszystkim na działalność szkoleniową w zakresie zdrowia środowiskowego, której celem było przygotowanie ekspertów krajowych do kierowania pracą zespołów specjalistów w ramach realizacji poszczególnych zadań wdrożeniowych Projektu. W 2000 i 2001 roku odbyły się następujące międzynarodowe i krajowe seminaria szkoleniowe: 1. Szkolenie nt. Wskaźników monitorowania środowiskowych zagrożeń zdrowia do wykorzystania w krajowych planach działań na rzecz zdrowia środowiskowego. Bilthoven, Holandia; 22-24 maj 2000. (1 Przedstawiciel Polski) 2. Szkolenie instruktorów w zakresie opracowania projektów i zarządzania projektami zdrowia środowiskowego; Kopenhaga, Dania; 13-16 czerwiec 2000. (2 Przedstawicieli Polski) 3. Szkolenie instruktorów w zakresie strategii i metod masowej komunikacji społecznej; Kiszyniów, Mołdawia; 22-28 czerwiec 2000. (3 Przedstawicieli Polski) 4. Szkolenie nt. Technologii monitorowania działań w zakresie zdrowia środowiskowego; Tallin, Estonia; 10-12 lipiec 2000. (2 Przedstawicieli Polski) 5. Seminarium szkoleniowe na temat Ocen oddziaływania środowiska na zdrowie; Dubrovnik, Chorwacja; 28 czerwiec-2 lipiec 2000. (1 Przedstawiciel Polski) 6. Szkolenie instruktorów w zakresie opracowania projektów i zarządzania projektami zdrowia środowiskowego; Bratysława, Słowacja; 11-13 wrzesień 2000. (2 Przedstawicieli Polski) 7. Seminarium szkoleniowe na temat opracowania lokalnych programów działań na rzecz zdrowia środowiskowego; Wilno, Litwa; 16-20 październik 2000 (2 Przedstawicieli Polski). 8. Seminarium szkoleniowe Ocena środowiskowego ryzyka zdrowotnego, zarządzanie i nadzór nad ryzykiem oraz komunikacja o ryzyku ; Sosnowiec, 11-12 grudzień 2000. 13

9. Seminarium szkoleniowe na temat opracowania projektów zdrowia środowiskowego prowadzone dla specjalistów polskich przez eksperta WHO, Sosnowiec, 8-9 marzec 2001. 10. Seminarium szkoleniowe na temat Ocen oddziaływania środowiska na zdrowie analiza studiów przypadków, Sosnowiec, 3-7 lipiec 2001. 11. Szkolenie dotyczące wdrożenia systemu monitorowania krajowych programów działań na rzecz środowiska i zdrowia, Paryż, 31 sierpień-2 wrzesień 2001. (1 Przedstawiciel Polski). 12. Seminarium szkoleniowe nt. Teoria i praktyka ocen oddziaływania środowiska na zdrowie Sosnowiec, 19-22 listopad 2001 oraz 3-6 grudzień 2001 - w trakcie realizacji. Ostatni kwartał 2000 roku oraz rok 2001 (drugi rok realizacji Projektu), to okres wdrażania poszczególnych zdań Projektu na poziomie krajowym. Najważniejsze zadania zrealizowane w tym okresie zestawiono poniżej: ETAPY REALIZACJI PROJEKTU 1. Zobowiązanie rządu 2. Struktura organizacyjna 3. Wdrożenie projektu przez kluczowych partnerów krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia ZADANIA WDROŻE- NIOWE PROJEKTU Plan 1. Akceptacja krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia. 2. Powołanie Komitetu Sterującego 3. Zapewnienie infrastruktury zarządzania projektem (Koordynator, Kierownik Projektu, Biuro Projektu) 4. Opracowanie planu pracy i harmonogramu. 5. Opracowanie programu wdrożeniowego z uwzględnieniem planów sektorowych. 6. Szkolenie i doskonalenie specjalistów w zakresie zdrowia środowiskowego. 7. Priorytetowe projekty w dziedzinie zdrowia środowiskowego (krajowe i lokalne). 8. Legislacja zdrowia środowiskowego ZADANIA WDROŻENIOWE PRO- JEKTU Stan Realizacji 1. W dniu5 czerwca 2001r. Rada Ministrów ustanowiła program wieloletni Środowisko a Zdrowie jako program wdrożeniowy krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia w Polsce. 2. Zgodnie z Uchwałą RM powołano Radę Programową i zatwierdzono strukturę zarządzania programem wieloletnim. 3. Zapewniono infrastrukturę zarządzania programem (Koordynator, Pełnomocnik Ministra Zdrowia i Ministra Środowiska, Biuro Programu) 4. Opracowano plan pracy i harmonogram Projektu. 5. Opracowano program wdrożeniowy z uwzględnieniem planów sektorowych (program wieloletni Środowisko a Zdrowie ) 6. Przeprowadzono szkolenia i doskonalenie specjalistów w zakresie zdrowia środowiskowego na szkoleniach krajowych i międzynarodowych. 7. Opracowano pakiet 10 priorytetowych projektów w dziedzinie zdrowia środowiskowego o zasięgu krajowym i lokalnym. 8. Opracowano krajowy raport dot. Dostosowania legislacji zdrowia środowiskowego w Polsce do prawa Unii Europejskiej w wybranych priorytetowych dziedzinach (woda do picia, substancje chemiczne, legislacja horyzontalna). 14

ETAPY REALIZACJI PROJEKTU 4. Monitorowanie krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia ZADANIA WDROŻE- NIOWE PROJEKTU Plan 9. Lokalne plany działań na rzecz środowiska i zdrowia (LEHAP). 10. Oceny oddziaływania środowiska na zdrowie. 11. Udział opinii publicznej promocja 12. Opracowanie wskaźników i systemu monitorowania krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia 5. Ocena i wnioski 13. Raport z realizacji projektu - zebranie doświadczeń i wnioski. 6. Aktualizacja 14. Aktualizacja krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia. ZADANIA WDROŻENIOWE PRO- JEKTU Stan Realizacji 9. Opracowano modelowy lokalny plan działań na rzecz środowiska i zdrowia w Łodzi oraz zainicjowano prace nad LE- HAP-em we Wrocławiu i Katowicach. 10. Opracowano wytyczne dla przeprowadzania ocen oddziaływania środowiska na zdrowie z wykorzystaniem tzw. Studiów przypadków (Case studies) przygotowanych przez kraje uczestniczące w Projekcie WHO/DEPA. 11. Przeprowadzono szeroką kampanię promocyjną problematyki zdrowia środowiskowego, zorganizowano konferencje promocyjne z udziałem resortów gospodarczych i organizacji pozarządowych. W przygotowaniu biuletyn promocyjny. 12. Opracowano wskaźniki i system monitorowania krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia (oprogramowanie). 13. Raport z realizacji projektu zebranie doświadczeń i wnioski w przygotowaniu 14. Aktualizacja krajowego programu działań na rzecz środowiska i zdrowia w przygotowaniu 4. Aspekty akcesyjne Projektu WHO/DEPA Projekt WHO/DEPA wspiera przygotowania krajów do integracji z Unia Europejską w dziedzinie zdrowia środowiskowego. Wyrazem tego są następujące cechy i elementy realizacyjne projektu: 1. Opracowanie Dokumentu Projektu i zaplanowanie poszczególnych etapów realizacji projektu w oparciu o wytyczne i zasady stosowane w Unii Europejskiej. 2. Wprowadzenie zasad zarządzania, organizacji pracy, sprawozdawczości i rozliczania projektu dostosowanych do wymogów Unii Europejskiej. 3. Dostosowanie głównych zadań wdrożeniowych projektu do priorytetów akcesyjnych w dziedzinie zdrowia środowiskowego, ze szczególnym uwzględnieniem legislacji. 4. Przygotowanie ekspertów krajowych do opracowania dokumentów projektów oraz wdrażania i zarządzania projektami w dziedzinie zdrowia środowiskowego według wymogów i kryteriów Unii Europejskiej. 5. Rozwijanie i doskonalenie zaplecza specjalistycznego w dziedzinie zdrowia środowiskowego pod kątem priorytetów akcesyjnych. 6. Wdrażanie unijnych zasad realizacji programów horyzontalnych, w których udział biorą partnerzy reprezentujący różne szczeble administracji centralnej i samorządowej oraz środowiska pozarządowe. 15

5. Perspektywy kontynuacji zadań Projektu WHO/DEPA Wyniki realizacji projektu są na bieżąco monitorowane przez Biuro Projektu mieszczące się w Biurze Regionalnym WHO w Kopenhadze. Okresowa ocena Projektu jest przeprowadzana przez Międzynarodowy Komitet Sterujący, którego członkami są przedstawiciele DEPA w Kopenhadze oraz koordynatorzy NEHAP-ów w poszczególnych krajach realizujących Projekt. Realizacja zadań Projektu w Polsce uzyskuje bardzo wysokie oceny WHO i DEPA. W Polsce, jako jedynym z pięciu krajów objętych Projektem zrealizowano w pełni wszystkie zadania wynikające z Dokumentu Projektu. Współpraca resortów środowiska i zdrowia w Polsce jest uważana za wzorcową w krajach akcesyjnych, do czego przyczynił się również fakt wspólnego opracowania i wdrażania programu wieloletniego Środowisko a Zdrowie. Wobec korzystnych wyników realizacji Projektu Kierownictwo DEPA i WHO bardzo poważnie rozważają kontynuację niektórych zadań Projektu. W chwili pisania niniejszego referatu, eksperci DEPA oceniają przygotowane przez kraje uczestniczące projekty inwestycyjne w zakresie zdrowia środowiskowego. Ocena ekspertów zostanie przedstawiona na posiedzeniu Komitetu Sterującego Projektu w lutym 2002 roku. Zgodnie z wcześniejszymi planami, DEPA jest zainteresowana dofinansowaniem ok. 2-3 projektów inwestycyjnych w każdym kraju. Będzie to jedna z linii kontynuacji Projektu w latach następnych. Innym zadaniem Projektu, którego kontynuacja i rozszerzenie jest rozważane przez DEPA, jest dostosowanie legislacji zdrowia środowiskowego w krajach akcesyjnych do prawa Unii Europejskiej. Zadanie to będzie prawdopodobnie kontynuowane w oparciu o środki finansowe DEPA i rozszerzone w kierunku opracowania i wdrożenia zasad funkcjonowania służb nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem oraz metod wdrażania i egzekwowania prawa w krajach akcesyjnych. Kolejnym zadaniem, które ma szansę kontynuacji w oparciu nie tylko o fundusze Projektu DEPA, ale również w ramach dofinansowania przez Komisję Europejską, jest zagadnienie ocen oddziaływania środowiska na zdrowie. Wiodącą rolę w tej tematyce ma odgrywać Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu, który za kilka tygodni otrzyma status Ośrodka Współpracującego z WHO w tej właśnie dziedzinie (procedura redesygnacji Instytutu jest już w końcowej fazie). Ponadto, zgodnie z decyzją Ministra Zdrowia z 2001 roku oraz wnioskiem Głównego Inspektora Sanitarnego, w Instytucie funkcjonować będzie Krajowy Ośrodek Referencyjny ds. Ocen Oddziaływania Środowiska na Zdrowie. Zadanie to ma duże szanse kontynuacji zarówno w skali krajowej jak i międzynarodowej. Ostateczne decyzje o wymiarach i charakterze kontynuacji Projektu zapadną na wiosnę 2002 roku. Rozpoczęcie II etapu Projektu WHO/DEPA planowane jest na II połowę 2002 roku. 16

Załącznik PARTNERZY WDRAŻANIA KRAJOWYCH I LOKALNYCH DZIAŁAŃ NA RZECZ ŚRODOWISKA I ZDROWIA W POLSCE OPRACOWANO NA PODSTAWIE WYTYCZNYCH ŚWIATOWEJ ORGANIZACJI ZDROWIA ADMINISTRACJA ZDROWIA centralna, regionalna, lokalna rządowa, samorządowa Ministerstwo Zdrowia, Wydziały Zdrowia Urzędów Wojewódzkich i Urzędów Marszałkowskich, Wydziały Zdrowia Urzędów Miejskich, Urzędów Powiatowych i Urzędów Gminnych ADMINISTRACJA ŚRODOWISKA centralna, regionalna, lokalna rządowa, samorządowa Ministerstwo Środowiska, Wydziały Środowiska Urzędów Wojewódzkich i Urzędów Marszałkowskich, Wydziały Środowiska Urzędów Miejskich, Urzędów Powiatowych i Urzędów Gminnych ADMINISTRACJA GOSPODARCZA centralna, regionalna, lokalna rządowa, samorządowa Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Transportu, Ministerstwo Rolnictwa, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz ich agendy regionalne i lokalne na poziomie Urzędów Wojewódzkich, Urzędów Marszałkowskich, Urzędów Miejskich, Urzędów Powiatowych i Urzędów Gminnych INSTYTUCJE NADZORU NAD ŚRODOWI- SKIEM I ZDROWIEM Główny Inspektorat Sanitarny Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Wojewódzkie i Terenowe Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska ZAPLECZE NAUKOWE, EDUKACYJNE I SZKOLENIOWE Wyższe uczelnie Polska Akademia Nauk Jednostki badawczo-rozwojowe Szkoły Zdrowia Publicznego Inne ośrodki szkoleniowe - centralne, regionalne, lokalne ORGANIZACJE POZARZĄDOWE 17

Organizacje ekologiczne Organizacje konsumenckie Stowarzyszenia naukowe i zawodowe Organizacje społeczne Osoby fizyczne podejmujące działania na rzecz środowiska i zdrowia INSTYTUCJE NADZORU NAD ŚRODOWI- SKIEM I ZDROWIEM - centralne, regionalne, lokalne Główny Inspektorat Sanitarny Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Wojewódzkie i Terenowe Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska ZAPLECZE NAUKOWE, EDUKACYJNE I SZKOLENIOWE Wyższe uczelnie Polska Akademia Nauk Jednostki badawczo-rozwojowe Szkoły Zdrowia Publicznego Inne ośrodki szkoleniowe ORGANIZACJE POZARZĄDOWE Organizacje ekologiczne Organizacje konsumenckie Stowarzyszenia naukowe i zawodowe Organizacje społeczne Osoby fizyczne podejmujące działania na rzecz środowiska i zdrowia 18