STATYSTYCZNA ANALIZA TEMATÓW POLSKICH BADAŃ PSZCZELNICZYCH W LATACH

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr l 1998 STATYSTYCZNA ANALIZA TEMATÓW POLSKICH BADAŃ PSZCZELNICZYCH W LATACH 1985-1996 Jerzy Paleolog Alc.ademia Rolnicza w Lublinie, ul, Akademiclca 13, 20-950 Lublin Streszczenie Na podstawie doniesień prezentowanych na Konferencjach Naukowych w Puławach przeanalizowano tematykę badań pszczelniczych w latach 1985-96. Najmniej prac było z zakresu ekonomiki a najwięcej z weterynarii i zapylania. Polscy badacze reagowali na zmiany gospodarcze i cywilizacyjne zmieniając tematykę badań. Zmieniał się wkład poszczególnych placówek badawczych do ogólnej puli prac. Malał odsetek badań stosowanych. Przełom lat 80-tych i 90-tych był okresem największych zmian, co mogło być spowodowane rozpoczęciem działalności przez KBN i zmianami gospodarczymi. Słowakluczowe: trendy badawcze, analiza statystyczna, nauki pszczelnicze WPROWADZENIE Pszczołom zawdzięczamy produkcję 'h żywności (L e v i n i Wall e r 1989) i licznych innych produktów. Dlatego pszczelnicze badania naukowe prowadzone są w wielu ośrodkach. Wraz z urbanizacją zmienia się baza pożytkowa dla pszczół. W miastach pojawiają się tereny zielone, z których chętnie korzystają pszczoły (Z e s p 6 ł a u t o r s k i 1996). Mówi się nie tylko o zapylaniu na polu, ale i w szklarniach. Zmienia się agrotechnika. Opanowywane sąjedne, a pojawiają się inne czynniki patogenne (J e l i ńs k i 1995). Pszczoły zmuszone są do życia w środowisku zmienionym przez człowieka. Polska jest w trakcie zmian ekonomicznych, co wpływa na rentowność pszczelnictwa. Zmiany nastąpiły też w finansowaniu nauki (O p r a- c o w a n i e z b i o r o wek B N 1996). Postanowiono zatem sprawdzić, jak te przemiany wpływały na zainteresowania naukowców. Najważniejsza dla polskiego pszczelarstwa konferencja naukowa odbywa się każdego roku w TSiKOddział Pszczelnictwa w Puławach. Większość prac prowadzonych przez badaczy polskich jest tam prezentowana. Dlatego w oparciu o materiały z tych konferencji (Z e s pół a u t o r s k i 1985 do 1996) dokonano analizy treści polskich badań pszczelarskich w latach 1985-1996. 7

METODYKA Na podstawie wyników (12 lat) przedstawionych w 532 streszczeniach (Z e s pół a u t o r s k i 1985 do 1996) sporządzono bazę danych zawierającą informacje o placówkach badawczych oraz o tematyce każdego z doniesień. Używając systemu słów kluczowych, przeanalizowano statystycznie ich treści. Trendy określono przy pomocy wielomianowej regresji "n-tego stopnia". Aby ocenić zmiany w zainteresowaniach naukowców streszczenia zakwalifikowano do ośmiu działów: Gospodarka pasieczna (GOSP); Biologia rodziny pszczelej (BIOL); Pozyskiwanie i wykorzystywanie produktów (PROD); Hodowla (HOn); Weterynaria, leczenie i profilaktyka (WET); Zapylanie roślin, rośliny miododajne, inne owady zapylające (ZAP); Ekonomika (EKO); Apiterapia i inne (APIT). Wyodrębniono też trzy grupy placówek badawczych (uczelnie, instytuty, "inne placówki") i zbadano ich wkład do ogólnej puli badań. WYNIKI I DYSKUSJA W latach 1985 do 1991 i 1993 do 1995 najwięcej prac przedstawiono w WET (rycina l). W latach 1992, 1995 i 1996 naj popularniejsze było ZAP (w 1995 razem z WET). W latach 1985 do 1991 najmniej doniesień było weko, a w roku 1985 mało prac było w APIT. W roku 1986 nie były reprezentowane PROn, Hon i APIT a mało prac było VI ZAP. W roku 1987 mało doniesień zgłoszono w APTT i BIOL. W roku 1988 dużo doniesień zgłoszono w APIT. W roku 1989 w PROn nie ukazała się ani jedna praca a niewiele doniesień było w APIT. W roku 1990 BIOL nie był reprezentowany a wysokie miejsce zajął APlT. W roku 1991 mało prac zgłoszono w PROn i APIT. W latach 1993-96 najgorsze miejsce znów przypadło EKO. Ogólnie najwięcej doniesień zgłaszano w WET a po nim było ZAP. Na więcej niż średnim poziomie plasowały się GOSP, PROn i BIOL, słabszym zainteresowaniem cieszyły się Hon oraz APIT a najsłabszym EKO. Tylko GOSP, WET, ZAP i EKO były corocznie reprezentowane. Ciekawe, że w tym gronie znalazła się EKO, której procentowy udział w ogólnej liczbie prac był najniższy. Od roku 1991 każdy z działów był zawsze prezentowany, co mogło być związane z ogólnym wzrostem liczby doniesień (rycina 2). Miarą polaryzacji zainteresowań była różnica pomiędzy łączną liczbą prac w dwu najbardziej popularnych działach, a łączną liczbą prac w dwu najmniej popularnych działach, wyrażona jako procent ogólnej liczby prac w danym roku. Jak widać w latach 80-tych polaryzacja zainteresowań była większa niż w 90-tych (rycina 2). Wraz z upływem czasu liczba doniesień zgłaszanych w poszczególnych działach była bardziej równomierna, czyli zainteresowania były coraz mniej spolaryzowane. 8

50 40 ~ 30 ~ :::> a. 20 O 50 40 ~ 30 a. ~ 20 1985 1986 1987 Lała - Years 1988 O 30 25 1989 1990 1991 Lała - Years 1992 ~ :::> a. 20 15 5 O 1993 1994 1995 Lała - Years 1996 D GOSP - Apiculture D BIOL - Biology 1 «l PROD - Products!:::::~:::~:fl HOD - Breeding _ WET - Veterinary _ ZAP - Pollination _ EKO - Economy _ APIT - Apiterapy R Y c. 1 Procentowy udział (PU) prac zaprezentowanych w każdym z działów w każdym z rozpatrywanych lat Percentage (PU) each of the section in each of the studied years 9

70, I \ 50 I \ 50 I \ I _40 t. Go 30 ZO - - - _. P 1%) N [szt.),--... - \, \ 70 40i Z 30 zo ~-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ~IO O 17 811 to 91 ł2 93 94 Rok Year R Y c. 2 Liczba prac (N) i polaryzacja zainteresowań (P) Number of works (N) and polarisation of interes ts (P) Rycina 3 przedstawia zmiany zainteresowania badaniami w każdym z działów. Największe zainteresowanie GOSP obserwowano w latach 1986, 1989, 1990 i 1991, a od roku 1991 zaobserwowano wyraźny jego spadek. Ogólnie, zainteresowanie GOSP przejawiało trend spadkowy. Być może ma to związek z tendencjami w finansowaniu i ocenianiu badań naukowych, gdzie badania tego typu są uważane za "mniej naukowe" (O p r a c o w a n i e z b i o r o wek B N 1996). Malejący odsetek badań z zakresu GOSP niepokoi praktyków. Praktyka oczekując od nauki pracy na rzecz konkretnych rozwiązań, nie kwapi się jednak do finansowania badań i możliwość stworzona pod postacią "grantów celowych" (O p r a c o w a n i e z b i o r o we K B N 1996) nie jest w pełni wykorzystywana. Udział BIOL w ogólnej puli badań podlegał fluktuacjom, z tendencją zniżkową do roku 1990 i wzrostową po roku 1991. Zainteresowanie PROD było bardzo zmienne, ale po roku 1991, odwrotnie do GOSP, odnotowano wzrost. Mógł być to skutek wzrostu popularności naturalnych produktów, zdrowej żywności oraz medycyny naturalnej (K u b i ak 1987). Najwięcej prac w HOD ukazało się w roku 1993. W pozostałych latach zainteresowanie HOD było niewielkie. Polska przoduje w inseminacji matek pszczelich (G r o m i s z 1995), co znalazło odzwierciedlenie w badaniach naukowych, gdyż ponad 50% prac w HOD dotyczyła inseminacji (tabela 1).

R Yc. 3 Zainteresowanie (procentowy udział PU) poszczególnymi działami badawczymi wraz z wieloletnimi tendencjami wyrażonymi regresją krzywoliniową Interest (percentage PU) with each of the research section and the regression curves showing long term trends 11

Tabela l Procentowy udział doniesień dotyczących warrozy (W) w dziale weterynaria i doniesień dotyczących inseminacji w dziale hodowla (I) Percentage of the warroa researches (W) in the veterinary section and the inseminatin researches (I) in the breeding section 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 W 64% 69% 73% 0% 50% 50% 67% 36% 27% 63% 23% 43% I - - 67% - 50% 75% 50% 0% 33% 75% 60% 25% Z drugiej strony, jeśli idzie o wdrażanie nowoczesnych metod hodowlanych mamy sporo do zrobienia. Stwarza to dysonans pomiędzy stopniem rozwoju hodowlanych technik a ich wykorzystaniem. Trend wzrostowy obserwowany w HOD w ostatnich latach jest więc bardzo na czasie. Badania HOD są długotrwałe oraz dostarczają niewielkiej, w stosunku do nakładów, liczby publikacji. Z punktu widzenia "kariery naukowej" nie są więc "opłacalne", a część z nich traktowana jest jako prace komercyjne (Opracowanie zbiorowe KBN 1996). Dalszy, niewątpliwie potrzebny, wzrost liczby badań HOD jest uzależniony od rozwoju współpracy placówek naukowych i tych zajmujących się praktyką hodowlaną oraz wykorzystywania grantów celowych. Mimo, że WET był najpopularniejszym z działów, jego procentowy udział w ogólnej puli prac systematycznie malał. Udział prac dotyczących warrozy w WET (tabela I) w latach 80-tych przekraczał 50%, by w latach 90-tych znacznie się zmniejszyć. Duża liczba prac dotyczących tej choroby była odpowiedzią nauki na nowe zagrożenie. Opracowanie nowych leków i metod gospodarki pasiecznej (J e l i ń s ki 1995) obniżyło zainteresowanie warrozą i pośrednio zmniejszyło zainteresowanie WET. Na drugim miejscu po WET znalazło się ZAP, co było spowodowane dużą liczbą doniesień w latach 1992 i 1996. W pozostałych latach udział ZAP był zmienny, ale po roku 1991 widoczny jest wyraźny wzrost. Im wyższy stopień rozwoju kraju, tym większe znaczenie w diecie człowieka mają rośliny owadopylne a zapylanie nabiera większego znaczenia dla rolnictwa (L e v i n i Wall e r 1989). Produkcja 30% żywności i 50% diety tłuszczowej zależy od zapylania. Na skutek ubożenia populacji owadów zapylających powstaje zagrożenie ekologiczne dla wielu roślin. Dlatego wzrost zainteresowania ZAP jest jak najbardziej na czasie. W obecnej sytuacji gospodarczej, wzrost zainteresowania EK O (obserwowany od 1993) jest objawem pozytywnym (P r a b u c k i i P a l e o log 1994). Przełom lat 80-tych i 90-tych (tabela 2) był czasem największych zmian w zainteresowaniach badaczy. Wyraźnie zmalało zainteresowanie GOSP i WET. Dla WET był to raczej skutek wzrostu liczby prac w innych działach niż jej spadek w WET. Liczba prac w BIOL i EKO zwiększała się 12

proporcjonalnie do wzrostu całkowitej liczby zgłaszanych prac, a zatem ich udział procentowy nie ulegał większym zmianom. Zainteresowanie PROD, ZAP, APTT i HOD wzrosło tak w procentach jak i liczbach bezwzględnych. Wzrost popularności badań w tych czterech działach, przy podobnym liczbowym i procentowym przyroście w EKO i BIOL, dał procentowy spadek zainteresowania WET. Zainteresowanie GOSP spadło w wartościach bezwzględnych i względnych. Bardzo zmalał odsetek badań stosowanych. Na Dydaktycznych Konferencjach Katedr i Zakładów Pszczelarskich (P r a b u c k i i P a I e o log 1994) dyskutowano, jaki udział w nauczanych treściach powinien mieć każdy z ww. działów. Porównując liczby doniesień zgłaszanych w każdym dziale na puławskich konferencjach (Z e s p 6 ł a u t o r s k i 1985 do 1996) z wzorcami opracowanymi dla dydaktyki (P r a b u c k i i P a l e o log 1994) widać, że WET była reprezentowana częściej niż we wzorcu, a EKO i HOD dużo rzadziej. Tak więc tendencja spadkowa w WET a wzrostowa w ROD i EKO może odzwierciedlać poglądy środowiska akademickiego na ważność tych działów dla pszczelarstwa. Tabela 2 Procentowy udział doniesień oraz miejsce pod względem popularności każdego z działów osobno w latach 80-tych i 90-tych Percentage and ranking of popularity each of scientific section shown separately for the 80-th and 90-th years GOSP BIOl PROO HOD WET lap EKO APIT 1985 90 16% II 9% V % IV 5% VII 37% I 12% III 4% VIII 7% VI 1991-96 7% VII % IV 15% III 9% V-VI 25% I 21% II 4% VIII 9% V-VI Najwięcej prac na puławskich konferencjach przedstawiły uczelnie (rycina 4). Ich udział w ogólnej puli doniesień malał do roku 1990, a następnie po lekkim wzroście ustabilizował się. Udział instytutów utrzymywał się na podobnym poziomie. W grupie "inne placówki" do roku 1991 obserwowano wzrost, a potem stabilizację. Reasumując; w latach 80-tych wkład trzech ww. grup placówek naukowych do ogólnej liczby doniesień znacznie się zmieniał i dla uczelni spadał, instytut6w fluktuował, a dla "innych placówek" wzrastał, by po roku 1990 ustabilizować się na prawie stałych poziomach. Chcąc odpowiedzieć czy każda z trzech grup placówek specjalizowała się w jakimś z działów, przeanalizowano rycinę 5. W całym badanym okresie instytuty miały największy udział w badaniach PROD i WET a naj mniejszy w HOD i APIT. Uczelnie dominowały w GOSP i BIOL a stosunkowo mały udział miały w APIT. "Inne placówki" dominowały w APIT a najmniejszy udział miały w ZAP. W badaniach GOSP wzrastał udział instytutów przy wahaniach uczelni i "innych placówek". W BIOL zwiększał się udział "innych placówek". W pierwszych ośmiu latach uczelnie dominowały w HOD, by w ostatnich 13

czterech stracić tę przewagę. W APIT obserwowano wzrost udziału uczelni przy spadku udziału "innych placówek". EKO w pierwszych ośmiu latach była domeną uczelni i instytutów a w ostatnich czterech sporo prac zgłosiły w tym zakresie "inne placówki". Jeśli idzie o ZAP, systematycznie wzrastał udział uczelni kosztem dwu pozostałych grup. 80 ~ ::l D- 70 60 50 40 30 20 o lata 1985 Years...,..... ';~.'.,,,,,,, Uczelnie - Universities Instytuty - Institutes Inne - Other.. ------ '- - -- ------ 1987 1989 1991 1993 1995 R Y c. 4 Procentowy udział (PU) poszczególnych grup placówek badawczych w ogólnej liczbie prac zgłaszanych na puławskie konferencje każdego roku Percentage (PU) each of the group of scienti fic institutions in total pool of works presented at the conferencies in Puławy each year 1965-1988 0% 80% w 1988-1992 0% 80% &0% 40% 20% 20% - 1993-1996 0% 80% 80% EJ Uczelnie - Universitles 40% 20% 0% I D Inne - Other Inslyluty -Inslitutes Ry c. 5 Procentowy udział każdej z grup placówek badawczych w ogólnej puli doniesień składanych w każdym z działów badawczych Percentage each of the group of scientific institutions in total pool of works presented in each of the scientific sections 14

Świat nauki reagował na zmiany zachodzące w realiach współczesnego pszczelnictwa, dopasowując do nich strukturę badań. Znacznie zmalał odsetek badań stosowanych. Interesującym okazał się przełom lat 80-tych i 90-tych. W tym czasie w wielu działach pojawiły się nowe, lub zmieniły istniejące tendencje. Poza przemianami ekonomicznymi i postępem w biologii, jedynym wytłumaczeniem tych zmian było rozpoczęcie działalności KBN. WNIOSKI l. Świat nauki reagował na przemiany ustrojowe i cywilizacyjne zmieniając tematykę, kierunki i zakres badań. Najmniej badań było z zakresu ekonomiki a najwięcej z weterynarii i zapylania. Malał udział badań stosowanych. 2. W latach 1985-91 udział uczelni w ogólnej puli prac spadał a "innych placówek" wzrastał, by w latach 1991-96 ustabilizować się na względnie stałym poziomie. Udział instytutów cały czas fluktuował lekko zwyżkując. 3. Największe zmiany wystąpiły na przełomie lat 80-tych i 90-tych, co między innymi mogło być spowodowane rozpoczęciem działalności KBN. LITERATURA G r o m i s z M. (l 9 9 5) - O stanie krajowej hodowli pszczół i kierunkach jej rozwoju. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Puławy. J e l i ń s k i M. (l 9 9 S) - Problemyepizootiologiczne najczęściej występujących chorób pszczół w Polsce. PiWet. Puławy. K u b i a k S z. (1 9 8 7) - Zagadnienia Apiterapii w Wybranych Pracach Klinicznych. Mat. Konf. Ciechocinek. L e v i n M. D, Wal I e r G. D. (1 9 8 9) - The role of pollinating insects in future world food production. Apiacta XXIV, 18-21. O p r a c o w a n i e z b i o r o wek B N (l 9 9 6) - Kryteria i tryb przyznawania środków z budżetu państwa na finansowanie projektów badawczych. Komentarz do Instrukcji KBN, Wyd. KBN Warszawa. P r a b u c kij., P a I e o log J. (l 9 9 4) - Konferencja Dydaktyczna Katedr i Zakładów Pszczelnictwa i Hodowli. Owadów. Wyd. AR w Szczecinie. Z e s pół a u t o r s k i (l 9 9 6) - Honeybee and beekeeping in densly populated Middle Europe. III Polsko - Niemieckie Sympozjum, Olsztyn. Z e s pół a u t o r S k i (1 9 8 S d o I 9 9 6) - Naukowa Konferencja Pszczelarska w Puławach. Materiały. 15

STUDIES OF TOPICS OF POLISH BEE SCIENCE RESEARCHES IN THE 1985-96 YEARS Jerzy Paleolog Summary Basing on the results of works presented at the bee sciences conferences in Puławy between 1985 to 1996, main topics interesting of polish scientists were analysed. Studies of 532 summaries made it possible to create a speclal data basis with a keywords system. To perform the statistical studies of this data basis the following researcb sections were taken into account: Apiculture (GOSP), Biology (BIOL), Products (PROD), Breeding (HOD), Veterinary {WEn, Pollination (ZA P), Economy (EKO), Apiterapy (APIT). It was shown that scientists were changing topics of their researches in consequences of economical and civilizational changes. The highest number of publications were on the field ofveterinary and the lowest on economy. Number of veterinary and apiculture researches decreased, wbile breeding, pollinating, bee products, apiterapy increased. Percentage of the applied researches decreased. Most of the researches were made at the universities, but their percentage decreased. Percentagę ofworks from institutes fluctuated around the same level whereas works from "others institutions" increased. The period of the deepest changes between 1989-91 was probably caused by economical changes and also by the foundation of the KBN. Keywords: scientitic trends, statistical analysis, bee sciences. 16