Mariusz Ratajkiewicz pierwszych latach XIII stulecia w Europie wciąż jeszcze egzystowały ludy pozostające poza kręgiem wiary i kultury chrześcijańskiej, których istnienie z jednej strony stanowiło problem dla schrystianizowanych sąsiadów, z drugiej zaś stwarzało możliwość podejmowania działań misyjnych. Jednym z takich ludów byli Prusowie, od dziesięcioleci nękający licznymi wyprawami grabieżczymi sąsiadujące z ich ziemiami Mazowsze. W latach dwudziestych XIII wieku sąsiedztwo Prusów stało się do tego stopnia uciążliwe, że spowodowało podjęcie zdecydowanych działań przez księcia Konrada Mazowieckiego. Przypomnijmy, że ten urodzony około 1187 roku młodszy syn Kazimierza Sprawiedliwego po śmierci Mieszka Starego w 1202 roku objął rządy nad Kujawami i Mazowszem. Wspólnie z bratem, Leszkiem Białym, podejmował liczne wyprawy wojenne na Ruś i przeciw Prusom, walczył z Władysławem Laskonogim, a także popierał reformę kościelną abp. Henryka Kietlicza. W 1222 roku wziął udział w wyprawie krzyżowej przeciw Prusom, po której nadał biskupowi pruskiemu Chrystianowi liczne dobra w ziemi chełmińskiej; udzielał również znaczącego wsparcia cystersom w ich akcjach misyjnych na terenie Prus. Przez cały okres panowania uchodził za człowieka żądnego władzy i okrutnego, który w realizacji swych celów nie cofał się przed najbardziej nawet drastycznymi posunięciami. I tak w 1217 roku kazał oślepić wojewodę mazowieckiego, Krystyna, który ośmielił mu się przeciwstawić; w 1228 roku porwał Henryka Brodatego, po czym na prośbę jego żony, Jadwigi, zwolnił go w zamian za zrzeczenie się przez księcia praw do Krakowa. W 1239 roku rozkazał torturować, a następnie powiesić płockiego scholastyka, a zarazem swego sekretarza i wychowawcę książęcych synów, Jana Czaplę, gdy ten ośmielił się publicznie krytykować jego postępowanie. Konrad został za to obłożony klątwą, której cofnięcie musiał okupić wieloma nadaniami na rzecz biednych i potrzebujących. W 1241 roku, wkrótce po najeździe tatarskim na ziemie polskie, zajął Kraków ponownie, został jednak z niego wypędzony już rok później przez wojewodę Klemensa Gryfitę z Ruszczy. Wiosną 1225 roku Konrad wysłał posłów do przebywającego w Rawennie wielkiego mistrza Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, Hermana von Salzy, z propozycją podjęcia wspólnych działań przeciw Prusom. Konrad zamierzał wykorzystać Krzyżaków zarówno do obrony terytoriów będących w jego posiadaniu przed najazdami Prusów, jak i do ekspansji na ziemie pruskie. W zamian za ochronę granic, a następnie zdobycie dla niego Prus miał przekazać zakonowi w czasowe posiadanie ziemię chełmińską i lubawską. Tak więc co potwierdza w swej kronice Jan Długosz postanowienia umowy zawartej z zakonem były na pergaminie bardzo 13
Płaskorzeźba w murze zamku malborskiego 14 Fot.Mirosława Nowak Zamek wysoki w dawnej stolicy Krzyżaków korzystne dla polskiego księcia. Krzyżacy zobowiązywali się przekazywać we władanie Konradowi oraz jego następcom tereny zdobywane na Prusach, a po ostatecznym ich opanowaniu opuścić także ziemię chełmińską i lubawską. Konrad ofiarował czasowo zakonowi obszary, które albo będąc formalnie w posiadaniu biskupa Christiana zostały spustoszone w wyniku najazdów pruskich, albo należały do Prusów. Wydawać by się mogło, że książę zrealizował w pełni swoje zamierzenia i plany. Konrad postrzegał Krzyżaków jako właściwych partnerów. Powstały pod koniec XII wieku zakon, który najpierw opiekował się szpitalem dla niemieckich pielgrzymów w Jerozolimie, a później w Akce, utracił siedzibę, kiedy krzyżowcy opuścili Ziemię Świętą. W momencie przybycia polskich posłów do Rawenny bracia nie mieli stałego miejsca pobytu, a także już od dawna okazji do płatnego korzystania ze swych umiejętności rycerskich. Reguła zakonu przewidywała nawracanie pogan z orężem w ręku, w czym Krzyżacy mieli niemałe doświadczenie, zdobyte m.in. na Węgrzech, kiedy na polecenie władcy tego kraju, Andrzeja II, bronili jego granic przed Połowcami. Być może jednak Konrad nie wiedział o tym lub też nie chciał tego pamiętać że alians króla Węgier z zakonem zakończył się wygnaniem rycerzy-zakonników znad Dunaju, kiedy monarcha ten zorientował się, że zamiast wypełniać rzetelnie swe zobowiązania, zajmują się oni budowaniem własnej siły i potęgi. A może Konrad uważał, że czasowe, jak mniemiał ulokowanie zakonu w pobliżu własnych granic jest mniejszym złem niż kłopotliwe sąsiedztwo pogańskich Prusów? Niezależnie od tego, jakimi przesłankami kierował się, dokonując wyboru, wydawało się, że w Rawennie wszystko ułożyło się po jego myśli, a on sam mógł się poczuć przewidującym władcą i wytrawnym dyplomatą. Już najbliższa przyszłość miała jednak pokazać, jak bardzo się mylił. Jeszcze w 1226 roku (na krótko przed przybyciem do Polski) Krzyżacy doprowadzili bowiem do tego, że cesarz niemiecki Fryderyk II obdarzył ich specjalnym przywilejem, z którego korzystali tylko książęta Rzeszy, a który zapewniał im możliwość tworzenia zrębów państwowości zakonnej na terenach zdobytych na Prusach. Natomiast w czerwcu 1230 roku dopuścili się fałszerstwa na wielką skalę sporządzili falsyfikat, tzw. przywilej kruszwicki, na mocy którego Konrad rzekomo przekazywał im na własność ziemię chełmińską (w rzeczywistości oddaną zakonowi w czasowe użytkowanie). W dokumencie Fot. Anna Żurek tym znalazł się następujący zapis:,,w imię świętej niepodzielnej Trójcy, ja, Konrad, z Bożego miłosierdzia książę Mazowsza i Kujaw, podaję do wiadomości, że z uwagi na nagrodę niebieską i zbawienie duszy mojej oraz dla obrony wiernych, za zgodą Agafii, żony mojej, i synów swych: Bolesława, Kazimierza, Ziemowita i Ziemysława, nadałem Marii św. i braciom Zakonu Niemieckiego całe terytorium chełmińskie niepodzielnie ze wszystkimi przynależnościami od tego miejsca, gdzie Drwęca opuszcza granicę Prus, wzdłuż rzeki aż do Wisły, a Wisłą aż do Ossy i biegiem Ossy aż do granic Prus, na wieczyste posiadanie z całym pożytkiem i z wszelką wolnością. Niedługo potem Krzyżacy spowodowali, że przywilej kruszwicki potwierdził papież Grzegorz IX. Zapewniwszy sobie podstępnie prawo do ziemi chełmińskiej, jeszcze w tym samym roku 1230, w porozumieniu z biskupem Chrystianem, rozpoczęli działalność misyjną. Podążali ku ujściu Wisły, następnie wybrzeżem Bałtyku na wschód i dalej w głąb Prus, stosując drastyczne metody chrystianizacji. Korzystając z kilkuletniej nieobecności Chrystiana, który w latach 1233 1239 roku przebywał w niewoli pruskiej, Krzyżacy rozpoczęli w Stolicy Apostolskiej starania o pozyskanie inwestytury (czyli nadania lenna wasalowi przez seniora) papieskiej na Prusy. Ich działania zastały zwieńczone sukcesem w 1234 roku doszło do powstania stosunku lennego pomiędzy wielkim mistrzem a papieżem. Dążąc konsekwentnie do zbudowania własnego państwa, w następnym roku wprowadzili w obręb swej struktury zakonników z Dobrzynia, a w 1237 roku także inflancki Zakon Kawalerów Mieczowych. W krótkim czasie, posługując się fałszem i podstępem, zbudowali przy wydatnym wsparciu i pomocy ze strony Cesarstwa Niemieckiego i papiestwa podstawy jednej z najpotężniejszych organizacji państwowych w tej części Europy, co w nadchodzących wiekach miało zagrozić suwerenności niemal wszystkich jej sąsiadów, w tym również Korony i Litwy, a później młodego państwa polsko-litewskiego. Cień czarnego krzyża W zajętej podstępem ziemi chełmińskiej oraz na zdobytych terytoriach pruskich Krzyżacy budowali miasta, fortyfikacje i warowne zamki. Zakon zachowywał się coraz bardziej ekspansywnie teraz dążył już nie tylko do podbicia Prus, ale także do zagarnięcia północnych ziem Polski. Znakomita okazja po temu nadarzyła się w 1308 roku, kiedy Brandenburczycy zajęli Pomorze Gdańskie oraz
rozpoczęli oblężenie grodu nad Motławą. Książę Władysław Łokietek, niedysponujący w tym czasie silną armią, a ponadto uwikłany w konflikt z biskupem krakowskim, nie był w stanie przyjść z odsieczą gdańszczanom. Poprosił więc o pomoc Krzyżaków, którzy co prawda przepędzili Brandenburczyków spod murów miasta, ale sami zajęli je i wymordowali obrońców i zwykłych mieszkańców. Następnie odebrali Brandenburczykom większość Pomorza oraz zdobyli kolejne grody pomorskie, m.in. Tczew. W 1309 roku wielki mistrz przeniósł stolicę zakonu z Wenecji do Malborka, czyniąc z niego jeden z najpotężniejszych kompleksów warownych w Europie. Aneksja Pomorza Gdańskiego dała początek długoletniemu konfliktowi polskokrzyżackiemu, trwającemu w różnych odsłonach przez blisko 217 lat. W tym okresie działania zbrojne były przerywane akcjami dyplomatycznymi i procesami sądowymi, a także podpisywaniem kolejnych traktatów pokojowych. W pierwszej fazie konfliktu słabość Polski jednoczącej swe ziemie po okresie rozbicia dzielnicowego wykluczała podjęcie akcji zbrojnej przeciw Krzyżakom. Pozostawały działania polityczne. Dzięki staraniom królewskiej dyplomacji (Łokietek został koronowany na króla w styczniu 1320 roku) udało się doprowadzić do pierwszego procesu polsko-krzyżackiego przed sądem papieskim, który odbył się w Inowrocławiu. Wydany w lutym 1321 roku wyrok był korzystny dla Polski zakon został zobowiązany do zwrotu zagarniętych ziem oraz wypłacenia wysokiej kontrybucji. Jednak Krzyżacy, mający podówczas znaczną przewagę militarną, nie tylko zignorowali postanowienia sądu, ale także zainicjowali przygotowania do kolejnych działań zbrojnych przeciwko Polsce. Rozpoczęli je w 1326 roku najazdem na Kujawy i Mazowsze, a następnie zajęciem ziemi dobrzyńskiej. Pięć lat później, podczas kolejnej odsłony konfliktu, wojska krzyżackie oraz wspierające powiadano zaś, że tej nocy księżyc, który wówczas był w pełni, przedstawiał niezwykły widok i przepowiadał królowi zwycięstwo, co potwierdziły w pełni wydarzenia dnia następnego. Pewni ludzie bowiem, którzy czuwali w nocy, widzieli na tarczy księżycowej ostrą niekiedy walkę między królem z jednej strony a mnichem z drugiej. W końcu jednak mnich, pokonany przez króla i zrzucony z tarczy księżycowej, spadł szybko w dół. To dziwne zjawisko, o którym raz po raz mówiono następnego dnia, potwierdziło świadectwo kapelana królewskiego Bartłomieja z Kłobucka, który twierdził, że własnymi oczyma oglądał to widzenie. Nie mamy pewności, czy ten obraz był wytworem umysłu przepowiadającego zwycięstwo, czy wyobrażeniem jakichś nadziemskich zjawisk, czy też jakimś innym pochodzącym z ukrytych przyczyn widzeniem. Nadto krążyło opowiadanie pewnych żołnierzy z wojska krzyżackiego powtarzane z namysłem i nie zaczerpnięte z plotek, ale całkowicie pewne, że nazajutrz przez cały czas trwania bitwy widzieli nad wojskiem polskim czcigodną postać ubraną w szaty biskupie, która udzielała walczącym Polakom błogosławieństwa, ustawicznie dodawała im sił i obiecywała im pewne zwycięstwo. Ogłoszono to za wróżbę, która zapowiadała niewątpliwe przyszłe zwycięstwo króla. Jan Długosz, Roczniki Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem Zyndram z Maszkowic Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. Piotr Ligier je oddziały czeskie oblegały bez powodzenia Kalisz. Podczas odwrotu doszło do bitwy pod Płowcami (1331), która co prawda nie przyniosła jednoznacznego rozstrzygnięcia, ale miała istotne znaczenie psychologiczne jej przebieg udowadniał, że zakon można pokonać. Wiosną 1332 roku Krzyżacy zorganizowali wielką wyprawę zbrojną na Kujawy pod dowództwem Ottona von Luterberga. 20 kwietnia, po prawie dwutygodniowym oblężeniu, zdobyli Brześć, a wkrótce w ich rękach znalazły się też kolejne miasta kujawskie Inowrocław i Gniewkowo. Po śmierci Władysława Łokietka (1333) tron polski objął Kazimierz Wielki, który w 1335 roku doprowadził do spotkania w Wyszehradzie królów Polski, Czech i Węgier. Obradujący na zamku wyszehradzkim monarchowie postanowili, że Krzyżacy zwrócą Polsce Kujawy i ziemię dobrzyńską, zatrzymując jednocześnie Pomorze Gdańskie jako,,wieczystą jałmużnę. Pokój zawarty pomiędzy Polską i zakonem w Kaliszu w 1343 roku ostatecznie potwierdzał ustalenia, jakie zapadły w Wyszehradzie. 15
Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. Piotr Ligier Unia polsko-litewska zawarta w Krewie w 1385 roku połączyła dwa państwa najbardziej dotknięte oraz zagrożone ekspansją zakonu. Pokojowa chrystianizacja Litwy, która została przeprowadzona bez udziału Krzyżaków, negowała sens dalszej działalności zakonu w tej części Europy, tym bardziej że cały czas tliły się na Żmudzi powstania antykrzyżackie. Warto też pamiętać, że w dokumencie powołującym do życia unię Jagiełło zobowiązał się odzyskać wszystkie ziemie utracone przez Koronę. Tak więc kolejna odsłona konfliktu wydawała się już tylko kwestią czasu, szczególnie od momentu kiedy Jagiełło odmówił zachowania neutralności w sporze zakonu z Litwą o Żmudź. W sierpniu 1409 roku Krzyżacy rozpoczęli wojnę z państwem polsko-litewskim, zajmując po raz kolejny ziemię dobrzyńską. W grudniu tego roku zawarli antypolskie przymierze z Zygmuntem Luksemburskim, królem Niemiec i Węgier. W okresie zimowym działania wojenne wstrzymano, ale obie strony konfliktu doskonale zdawały sobie sprawę z tego, że nieuchronnie zbliża się czas ostatecznego rozstrzygnięcia. Rozejm miał trwać do dnia św. Jana, a więc do 24 VI 1410 roku. który znasz tajemnice wszystkich serc, zanim jeszcze zaistnieją, Boże najłaskawszy, Ty widzisz z Twojej wysokości, że zostałem przymuszony do tej wojny, a przystąpiłem do niej pełen ufności w imię Twoje i Twojego Syna Chrystusa. Wiele trudu, pieniędzy i zabiegów włożyłem w to, żeby utrzymać pokój z wszystkimi katolikami, a zwłaszcza z Krzyżakami, mimo że byłem na nich zagniewany z powodu ich nadużyć oraz haniebnego i bezprawnego zagarnięcia ziem mojego Królestwa. Skoro jednak odrzucają oni z pogardą moje słuszne i sprawiedliwe warunki, nabrałem przekonania, że u tych pysznych i wyniosłych ludzi nie osiągnę pokoju inaczej, jak tylko orężem i żelazem. Podnoszę więc tę chorągiew w Twoje imię, w obronie sprawiedliwości i mojego narodu. Ty, litościwy Boże, racz łaskawie stać się dla mnie i mojego ludu obrońcą i wspomożycielem, a krwi katolickiej przelanej i która zostanie przelana, nie szukaj na mojej ręce, ale na rękach moich wrogów, którzy doprowadzili do tej wojny i ją podtrzymują. Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem Jan Żiżka z Trocnowa 16 Ks. J. Długosz, Przed i po bitwie pod Grunwaldem. Cyt. za: Miłujcie nieprzyjacioły wasze. Miłość nieprzyjaciół w Polsce, wybór tekstów J. Salij, Paryż 1983, s. 17.
Przystępując do wielkiej wojny z zakonem, Polska reprezentowała formację słowiańską specyficzną kulturę wytworzoną przez Polaków na bazie cywilizacji łacińskiej i kulturowego dorobku Zachodu, ale przenikniętą do głębi duchem słowiańskim, np. w myśleniu o suwerenności narodów. Ponieważ taki sposób pojmowania ówczesnej rzeczywistości reprezentowali wśród Słowian jedynie Polacy (inni kulturę Zachodu jedynie biernie asymilowali), mający jednocześnie poczucie wspólnoty etnicznej i historycznej ze swymi pobratymcami, przeto można powiedzieć, że wielka wojna toczyła się nie tylko w imię słusznych racji i postulatów Polski, ale i całej Słowiańszczyzny. Największa bitwa średniowiecza Kilkumiesięczny okres zawieszenia broni strona polska wykorzystała na staranne przygotowania do wojny z zakonem. Już w grudniu 1409 roku, podczas narady Jagiełły z Witoldem w Brześciu Litewskim z udziałem możnowładców z Korony i Litwy, opracowano szczegółowy plan działania. Rozpoczęto zaciąg rycerzy, gromadzono uzbrojenie i zapasy żywności. Wysłano także misje dyplomatyczne, m.in. do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Mołdawii i Serbii. Na miejsce ostatecznej koncentracji i przeprawy wojsk zebranych pod dowództwem Jagiełły wybrano Czerwińsk nad Wisłą. 30 VI 1410 roku wojska z Wielkopolski i Małopolski oraz oddziały sojusznicze stanęły pod Czerwińskiem. Przekroczyły Wisłę po moście pontonowym i 2 lipca połączyły się z siłami przybyłymi z Mazowsza i Litwy. Poza chorągwiami polskimi i litewsko-ruskimi stawiły się pułki smoleńskie oraz posiłkowe i zaciężne oddziały mołdawskie, tatarskie, serbskie i czeskie. Początkowo połączone wojska podjęły marsz ku zawłaszczonej przez Krzyżaków ziemi dobrzyńskiej, by po kilku dniach wkroczyć na terytorium państwa zakonnego i skierować się w stronę Malborka. Wczesnym rankiem 15 VII 1410 roku wojska pod dowództwem Jagiełły stanęły naprzeciw Krzyżaków na polach pomiędzy wsiami Grunwald, Stębark i Łodwigowo. Część z nich znajdowała się w lasach, w pobliżu jeziora Łubień. Lewe skrzydło sojuszników tworzyły główne siły ciężkiej jazdy polskiej, prawe zaś lekka jazda Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także posiłkowe oddziały Tatarów prowadzone przez chana Dżalal ad-dina, chorągwie mołdawskie hospodara Aleksandra Dobrego oraz oddziały serbskie. W centrum znalazły się zaciężne wojska z Czech i Śląska oraz pułki smoleńskie. król Władysław zupełnie nie poruszony tak nagłym nadejściem nieprzyjaciół i to tak blisko, uznawszy za rzecz najważniejszą najpierw oddać cześć Bogu, a potem zająć się wojną, po przybyciu do kaplicy wysłuchał bardzo pobożnie dwu mszy odprawionych przez jego kapelanów, plebana kłobuckiego i prepozyta kaliskiego Jarosława. Prosząc o pomoc niebios z większą niż zwykle pobożnością modlił się w czasie mszy. I nie poprzestając na tym, padłszy na kolana i przez długi czas trwając na modlitwie, prosił Pana niebios, żeby ta wyprawa była pomyślna dla niego i dla jego wojska i by mając zapewnione powodzenie odniósł pełne zwycięstwo nad wrogiem. I chociaż drugi dowódca, wielki książę litewski, który wszystko mógł znieść poza czekaniem, naciskał na króla Władysława różnymi prośbami i naleganiami, najpierw przez pośredników, a potem sam głośnym wołaniem, by poniechawszy mszy i modłów, wstał i szybko podążył do walki, ponieważ wojsko wroga gotowe do boju już przez jakiś czas oczekuje nań i byłoby rzeczą niebezpieczną, gdyby wdarłszy się do obozu, pierwsze wszczęło walkę. Żadne jednak prośby ani błagania, żadne wreszcie doniesienia o niebezpieczeństwie nie mogły króla oderwać od mszy i modlitwy, dopóki jej nie skończył. A wrogie wojsko pruskie choć słabsze, ale uzbrojone i gotowe do walki, byłoby odniosło zwycięstwo albo przynajmniej zadało wojsku królewskiemu znaczną klęskę, gdyby było jak najszybciej zaatakowało nieuzbrojone i nieprzestrzegające zasad ostrożności wojsko królewskie w nieładzie zajęte rozbijaniem obozu. [Krzyżacy] uznawszy jednak, że wojsko króla zatrzymało się wśród gajów i krzaków nie przypadkiem, ale celowo i że wciąga ich w zasadzkę, szczęściem z samego strachu przed królem powstrzymali się od zaatakowania wojska królewskiego, dopóki wszyscy nie stanęli w szeregach i chorągwiach. Nic zatem dziwnego, jeżeli królowi bogobojnemu i nabożnemu, przedkładającemu sprawy boskie ponad wszelkie zwycięstwa i niebezpieczne przedsięwzięcia co, jak wiadomo, Krzyżacy lekceważyli i mieli za nic Bóg dał sławne zwycięstwo. Uważano, że mu przed bitwą, w czasie jej trwania i po bitwie sprzyjały wiatry, że dęły w twarze oraz usta wrogów i miotały w nie pył. Bardzo słusznie można by do niego odnieść następujące słowa poety Klaudiana: O jakże drogi jest Bogu (ten człowiek), /Któremu w walce nawet niebo sprzyja, /A sprzysiężone dmą mu w żagle wiatry. Jan Długosz, Roczniki Bitwa rozpoczęła się około południa i przebiegała w kilku odsłonach, w których można wyróżnić znaczące sekwencje wydarzeń. Jedną z nich stanowił atak jazdy krzyżackiej na oba skrzydła armii polsko- -litewskiej, w wyniku czego uformowały się dwa odrębne ośrodki zmagań: na prawym skrzydle wojska litewsko-rusko-tatarskie walczące z Krzyżakami w okolicach Stębarku oraz na lewym skrzydle wojska polskie i zaciężne ścierające się z siłami zakonu w pobliżu Grunwaldu. Kolejny ważny epizod to załamanie się skrzydła litewskiego pod wpływem ataków jazdy krzyżackiej. Do dziś toczy się spór, czy ucieczka Litwinów z pola walki była naturalną konsekwencją przewagi Krzyżaków, czy stanowiła element strategii bitewnej przyjętej przez Jagiełłę, ponieważ za uciekającymi udały się w pościg znaczące siły zakonne. Kiedy wojska krzyżackie powróciły na pole bitwy, były przekonane o zwycięstwie zakonu, gdy w rzeczywistości to wojska polskie na lewym skrzydle zaczęły zwyciężać. W ferworze toczącej się walki Krzyżacy przez chwilę byli blisko zdobycia wielkiej chorągwi Królestwa Polskiego, co paradoksalnie przyspieszyło ich klęskę, gdyż rycerze polscy, poruszeni tym wydarzeniem, z ogromną pasją i determinacją uderzyli na wroga. Atak ciężkiej jazdy polskiej, a później również odwodów lekkiej jazdy ukrytej w pobliskim w lesie, doprowadził do okrążenia i w konsekwencji do ostatecznej klęski wojsk krzyżackich. Przegrana pod Grunwaldem przesądziła o załamaniu się dotychczasowej potęgi zakonu, zwłaszcza że w październiku Jagiełło odniósł pod Koronowem kolejne świetne zwycięstwo nad armią zakonną. Korzystny dla Polski wynik zmagań z Krzyżakami przeobraził dotychczasowy układ sił, czyniąc z dynastii jagiellońskiej jeden z najpotężniejszych domów panujących w Europie. Stało się tak, pomimo że Polacy nie w pełni wykorzystali efekty obu zwycięstw, zmuszeni do 17
nieoczekiwanego odwrotu z Prus z powodu najazdu wojsk Zygmunta Luksemburskiego króla Czech i Węgier na Kraków. Sława Grunwaldu spowodowała jednak, że już wkrótce Czesi wypowiedzieli posłuszeństwo swemu monarsze, oferując Jagielle koronę św. Wacława. W miarę upływu lat i w Pradze, i w Krakowie rozumiano coraz lepiej, że oba narody łączy nie tylko wspólna historia i tradycja, ale też bardzo pragmatyczne cele. Co znamienne, w tym okresie ożywiły się też bardzo kontakty naukowe pomiędzy uniwersytetami praskim i krakowskim, a ówczesna korespondencja pomiędzy tymi ośrodkami obfituje w odwołania do pobratymstwa słowiańskiego. Być może na kształtowanie się wizerunku Polski po zwycięstwie grunwaldzkim pewien wpływ miał też iście królewski gest Jagiełły, który po bitwie kazał ciała co znamienitszych braci odesłać z honorami do Malborka. Paszkwil na polskiego króla W trakcie obrad soboru w Konstancji (1414 1418) krakowski dominikanin, profesor Akademii Krakowskiej Jan Falkenberg przekazał jego uczestnikom swoje dzieło Satyra na herezje i inne nikczemności Polaków oraz ich króla Jagiełły. Oskarżył w nim Polskę o zawarcie sojuszu z poganami oraz korzystanie z ich pomocy w wojnie prowadzonej z zakonem. W swej retoryce posunął się do stwierdzenia, że pogan można zabijać tylko dlatego, że są poganami, a Polacy powinni być eksterminowani lub pozbawieni suwerenności i sprowadzeni do roli niewolników (sic!). Zupełnie odmienne poglądy zaprezentował w polemice z autorem Satyry Paweł Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem Skarbek z Góry i książę szczeciński Kazimierz; w tle pejzaż z zabudowaniami w Stębarku 18
Włodkowic, ówczesny rektor krakowskiej Alma Mater. W płomiennej mowie nie tylko bronił polskiej racji stanu w sporze z Krzyżakami, ale także udowadniał, że wszystkie narodowości, także poganie, mają prawo do życia w pokoju na swoich ziemiach. Głosząc tak radykalne i nowatorskie tezy, Włodkowic przeobraził sposób myślenia ludzi Zachodu i zadał zakonowi większą klęskę niż polscy rycerze. Od chwili zakończenia obrad soboru obiektywnie myślący i uczciwi mieszkańcy Flandrii, Francji czy Anglii bez żalu porzucali sprawę zakonu. Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. Piotr Ligier Warto wspomnieć, że zdecydowane stanowisko w sprawie Satyry zajęli również obecni na soborze Zawisza Czarny z Garbowa i Janusz z Tuliszkowa, którzy w obecności papieża Marcina V oświadczyli, że czci króla polskiego będą bronić gębą i ręką, co spowodowało, że potępił on dzieło dominikanina. Treści zawarte w Satyrze stały się ostatecznie powodem wszczęcia dochodzenia Inkwizycji przeciw Falkenbergowi. Pod naciskiem polskich uczestników soboru kapituła generalna zakonu dominikanów skazała Falkenberga na dożywotnie więzienie. Został on jednak ułaskawiony przez Marcina V, z którym po zakończeniu obrad Soboru udał się do Italii. onieważ także Krzyżacy zabiegali z uporem o zwycięstwo, wielka chorągiew króla polskiego Władysława, którą niósł chorąży krakowski, rycerz herbu Połukoza Marcin z Wrocimowic, pod naporem wroga upada na ziemię. Ale walczący pod nią najbardziej zaprawieni w bojach rycerze i weterani podnieśli ją natychmiast i umieścili na swoim miejscu, nie dopuszczając do jej zniszczenia. Nie dałoby się jej podnieść, gdyby się nią nie zajął znakomity oddział najdzielniejszych rycerzy i gdyby jej nie byli obronili własnymi ciałami i orężem. Rycerze zaś polscy, pragnąc zatrzeć haniebną zniewagę, w najzaciętszy sposób atakują wrogów i kładą pokotem wszystkie te siły, które się z nimi starły. Jan Długosz, Roczniki Epilog Wielka wojna z zakonem zakończyła się zawartym w Toruniu w 1411 roku pokojem, na mocy którego Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, a Litwa Żmudź. Następna wojna polsko-krzyżacka (1432) została spowodowana interwencją zbrojną Krzyżaków na Litwie oraz ich najazdem na Kujawy. W Polsce działania wojenne toczyły się ze zmiennym powodzeniem. Na Litwie wojska zakonne zostały pokonane we wrześniu 1435 roku, podczas bitwy pod Wiłkomierzem. Pod koniec grudnia tego roku Władysław III Warneńczyk zawarł z Krzyżakami w Brześciu,,wieczysty pokój, który gwarantował nienaruszalność granic obu stron. W 1440 roku został utworzony Związek Pruski skupiający przedstawicieli miast, m.in. Gdańska i Elbląga, dążący do zniesienia panowania krzyżackiego w Prusach. Z jego inicjatywy 4 II 1454 roku doszło do wybuchu powstania antykrzyżackiego. Oddziały powstańcze zaatakowały zamek krzyżacki w Toruniu, jednocześnie zwrócono się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o włączenie Prus do Korony Polskiej. 6 III 1454 król podpisał akt inkorporacji ziem pruskich i wypowiedział zakonowi wojnę. Rozpoczęły się trzynastoletnie zmagania z Krzyżakami zakończone drugim pokojem toruńskim (1466). Na mocy jego postanowień Polska odzyskała Pomorze Gdańskie (Prusy Królewskie), a także ziemię chełmińską z Toruniem. W granicach Polski znalazła się również Warmia oraz Malbork i Elbląg. Państwo zakonne ze stolicą w Królewcu stało się lennem Polski, zaś każdy wielki mistrz zakonu był zobowiązany składać hołd polskiemu władcy. Dwaj ostatni mistrzowie odmówili jednak złożenia hołdu lennego, a Albrecht Hohenzollern, mający poparcie cesarza niemieckiego, wręcz zażądał od Polski zwrotu wszystkich ziem należących niegdyś do zakonu. Stało się to bezpośrednią przyczyną wybuchu kolejnej, ostatniej już jak się miało okazać wojny z zakonem (1519 1521). W czasie jej trwania armia polska po raz pierwszy na dużą skalę wykorzystała ciężką artylerię, dzięki czemu w krótkim czasie zdobyto silnie ufortyfikowane krzyżackie grody, m.in. Kwidzyń. Ostatni spór polsko-krzyżacki zakończył się w roku 1525. Albrecht Hohenzollern przyjął protestantyzm i dokonał sekularyzacji zakonu, którego ziemie zostały przekształcone w świeckie państwo nazwane Prusami Książęcymi. Albrecht zawarł z Polską traktat pokojowy, na mocy którego uznał się za lennika króla polskiego. Zobowiązał się m.in. do udzielania Polsce w razie potrzeby pomocy zbrojnej oraz finansowej. 10 IV 1525 roku na rynku w Krakowie złożył hołd Zygmuntowi Staremu jako dziedziczny książę Prus Książęcych. Państwo zakonne na ziemiach koronnych przestało istnieć. W Inflantach przetrwało ono do 1561 roku, tj. do momentu sekularyzacji inflanckiej części zakonu i włączenia Inflant do Korony. Niestety, zbyt uległa polityka kolejnych królów polskich wobec Prus Książęcych doprowadziła do odrodzenia się tam szowinizmu niemieckiego oraz do powstania silnego, wpływowego państwa, które w następnych wiekach wywarło złowrogi wpływ na nasze dzieje, stając się w końcu jednym z grabarzy niepodległej Rzeczypospolitej. Mariusz Ratajkiewicz 19