choroby są skutkiem rozmijania się potrzeb krów (coraz lepszych pod względem potencjału genetycznego) z umiejętnościami i ekonomicznymi możliwościami hodowców w ich spełnieniu. Zapobieganie rozwojowi stanów zapalnych to najskuteczniejsze działania pozwalające uzyskać najbardziej wymierne efekty w produkcji mleka. leczenie zapaleń gruczołu mlekowego nie przynosi dziś zadowalających efektów. Stosowanie antybiotykoterapii w leczeniu zapaleń wymion jest tylko rozwiązaniem pomocniczym, które niekoniecznie przyniesie pożądane rezultaty. Przeciwdziałanie mastitis to przede wszystkim: właściwie zbilansowane żywienie, odpowiednie warunki środowiskowe, skuteczne odnajdywanie krów zakażonych (Staphylococcus aureus, Streptococcus agalactiae, Mycoplasma bovis), ograniczenie transmisji drobnoustrojów zakaźnych, wyłączanie z produkcji krów niepoddających się leczeniu. W okresie okołoporodowym ujawnia się najwięcej błędów, głównie żywieniowych, które popełniono w ostatnim trymestrze ciąży. Krowa po wycieleniu musi gwałtownie przestroić swój metabolizm i dostarczyć energii związanej z początkiem laktacji. odbywa się to w warunkach tzw. stresu fizjologicznego, jakim jest poród. organizm krowy otłuszczonej nie jest w stanie wytworzyć nowych porcji energii i korzysta ze zgromadzonych zapasów, tj. spala odłożony tłuszcz. Dochodzi do patologicznego stanu, który wyraża się, między innymi, spadkiem koncentracji glukozy oraz wzrostem stężenia wolnych kwasów tłuszczowych i związków ketonowych. Konsekwencją hipoglikemii (stres metaboliczny), wraz z działaniem kortykosteroidów i adrenaliny, jest atonia macicy i obniżona aktywność fagocytarna w błonie śluzowej. Prowadzi to nie tylko do zatrzymania łożyska, ale także do rozwoju infekcji i zapaleń. Wskutek wchłaniania się endotoksyn bakteryjnych z macicy dochodzi do wzrostu stężenia kortyzolu i pogłębie- 36
ryc. archiwum autora Ryc. 14. Główny mechanizm obronny wymienia przed infekcją nia procesów patologicznych. Macierzyństwo hamuje aktywność jajników wskutek zablokowania, przez prolaktynę, receptorów dla gonadotropin. Zjawisko to, na drodze bezpośredniej i pośredniej, zostaje pogłębione przez hipoglikemię oraz związki ketonowe. obecnie coraz więcej problemów zdrowotnych zaczyna dostarczać nadmiar białka znajdującego się w dawce pokarmowej przeznaczonej dla krów mlecznych. Zwiększony odsetek ketoz skutecznie obniża odporność gruczołu mlekowego i jest to okres predysponowany do zapaleń wymienia. Według Smulskiego i wsp. (2013) średnia arytmetyczna dla czasu wystąpienia mastitis clinica po porodzie wynosi 30 dni. najlepszym sposobem zapobiegania zapaleniom gruczołu mlekowego jest zmniejszenie ekspozycji bakterii, na które są narażone kanały strzykowe w czasie doju, jak również pomiędzy kolejnymi udojami. Zwiększająca się liczba bakterii prowadzi nieuchronnie do wzrostu odsetka infekcji wymion (ryc. 14). Higiena na odpowiednim poziomie to istotny element profilaktyki. Jest sumą wszystkich środków związanych z zarządzaniem otoczeniem, których wspólnym celem jest zredukowanie liczby bakterii wywołujących mastitis, atakujących strzyki i wymiona krów w okresie laktacji i zasuszania. W każdym stadzie bydła mlecznego dochodzi do przenoszenia bakterii wywołujących mastitis, także w optymalnych warunkach higienicznych. niemożliwe jest, by strzyki nie były narażone na ataki drobnoustrojów chorobotwórczych. Wszystko, na czym znajdują się bakterie i co ma bezpośredni kontakt ze strzykami, umożliwia bakteriom ich rozprzestrzenianie się. Jeśli zostanie przerwane lub znacznie zredukowane przenoszenie bakterii, wówczas zmniejszy się częstotliwość nowych infekcji. Bakterie są najczęściej przenoszone podczas dojenia poprzez: ręce osoby dojącej, ręczniki czy też gąbki do wycierania wymion, gumy strzykowe. 37
najczęściej przenoszonymi bakteriami są drobnoustroje takie jak: Staphylococcus aureus, Streptococcus agalactiae, Streptococcus dysgalactiae i Mycoplasma spp. coraz częściej do drobnoustrojów łatwo przenoszonych przez sprzęt udojowy wlicza się paciorkowca wymieniowego (Streptococcus uberis). Ponadto pomiędzy kolejnymi udojami istnieje również ryzyko przenoszenia bakterii poprzez: legowiska, na których stale obecne są bakterie, strzyki, dotykające kończyn tylnych lub ogona, wzajemne oblizywanie strzyków i wymion przez krowy, muchy, spłukiwanie wymion zbyt dużą ilością wody. 3.1. Programy kontrolne dotyczące drobnoustrojów zakaźnych Programy kontrolne uwzględniające redukcję patogenów zakaźnych (a w szczególności Staphylococcus aureus) powinny zawierać (wg Zecconi 2003) następujące zalecenia: Prawidłowa kolejność dojenia: zdrowe pierwiastki, zdrowe wieloródki, świeżo wycielone jałówki i krowy, krowy zakażone. Segregacja krów zakażonych: prowadzenie badania bakteriologicznego mleka ćwiartkowego. Krowy zakażone powinny być przemieszczone do innej grupy i dojone jako ostatnie. należy przeprowadzać pobieranie próbek po wycieleniu oraz od krów zakupionych. Wszystkie jałówki i krowy powinny być zbadane dwukrotnie, tj. w 7. i 14. dniu po porodzie (po wprowadzeniu do stada). Przed otrzymaniem wyników badań bakteriologicznych jałówki i krowy powinny być utrzymywane w porodówkach i dojone po krowach zdrowych, ale przed zakażonymi. leczenie w zasuszeniu: produkty antybiotykowe Dc należy podawać do każdej ćwiartki u wszystkich krów (pełna terapia). Wybór preparatu powinien następować po uprzednim określeniu wrażliwości wyizolowanych szczepów bakterii. terapia w laktacji: leczenie gronkowcowych zapaleń podklinicznych należy przeprowadzać przed 30. dniem laktacji i objąć nim jedynie krowy młode (do 3 laktacji włącznie). W przypadkach klinicznego stanu zapalnego, niezależnie od etiologii, należy stosować terapię przeciwbakteryjną i przeciwzapalną w celu zredukowania objawów. leczenie może okazać się nieskuteczne i krowa pozostanie wtedy w grupie zwierząt zakażonych. 38
Schemat pozostałych badań mleka w stadzie: należy wprowadzić precyzyjny schemat ponownych badań krów ujemnych w badaniu poprzednim. Próbki od krów wolnych od infekcji powinny być pobierane po 2, 4, 10 i 14 miesiącach od pierwszego zbadania. 3.2. Programy kontrolne dotyczące drobnoustrojów środowiskowych Podstawowym elementem programu zwalczania zakażeń i zapaleń wymienia na tle drobnoustrojów środowiskowych jest stosowanie antybiotyków o przedłużonym działaniu na początku okresu zasuszenia (terapia Dc). Do zakażeń wymienia drobnoustrojami środowiskowymi dochodzi często pod koniec okresu zasuszenia lub podczas porodu. okazuje się jednak, że większość preparatów zawierających antybiotyk na zasuszenie podawanych w chwili zasuszenia jest przeważnie nieskuteczna w stosunku do bakterii środowiskowych i w związku z tym terapia Dc nie chroni skutecznie przed infekcjami, do których dochodzi w okresie poprzedzającym poród. Z drugiej strony zastosowanie produktu na zasuszenie, który w swoim składzie zawiera antybio- Rozpoznanie bakteriologiczne Czop wewnętrzny Terapia DC n % n % Staph. aureus 10 1,1 7 0,7 Str. dysgalactiae 2 0,2 0 0 Str. uberis 11 1,2 12 1,3 Inne paciorkowce 11 1,2 14 1,5 Enterococcus spp. 20 2,2 35 3,7 Bacillus spp. 8 0,9 5 0,5 E. coli 13 a 1,4 42 b 4,5 Proteus spp. 2 0,2 7 0,7 Pozostałe Enterobacteriaceae 2 0,2 6 0,6 Razem Enterobacteriaceae 17 a 1,8 55 b 5,9 Acinetobacter spp. 14 1,5 14 1,5 Niefermentujące 11 1,2 11 1,2 Inne Gram-ujemne 2 0,2 4 0,4 Drożdżaki i grzyby 1 0,1 7 0,7 Patogeny główne (razem) 103 a 11,1 145 b 15,4 Micrococcus spp. 19 2,0 13 1,4 CNS 162 17,5 184 19,6 Corynebacterium spp. 48 5,2 39 4,1 Minor pathogens razem 218 23,5 224 23,8 Tab. 1. Skuteczność zapobiegania zakażeniom ćwiartek w okresie zasuszenia Objaśnienie: a, b różnice statystycznie istotne (p < 0,05). 39
tyk aktywny wobec drobnoustrojów środowiskowych, skutkuje statystycznie niższą liczbą mastitis w okresie 100 pierwszych dni laktacji. Kolejną skuteczną metodą profilaktyki zakażeń jest stosowanie sztucznych czopów, jako jedynego środka zabezpieczającego lub w połączeniu z antybiotykiem o przedłużonym działaniu. W tab. 1 przedstawiono wysoką skuteczność czopa wewnętrznego względem terapii Dc. W zapobieganiu zakażeniom wywołanym przez drobnoustroje środowiskowe próbowano wykorzystać tzw. zewnętrzne osłony strzykowe. W pracy Whista i wsp. (2006) zaprezentowano program profilaktyki w zasuszeniu, na który składało się dowymieniowe podawanie antybiotyków Dc, dezynfekcja strzyków przez 3 dni po zaprzestaniu doju i zastosowanie osłony zewnętrznej (DryFlex) na początku zasuszenia oraz na 10 dni przed porodem. taki program profilaktyczny doprowadził do spadku odsetka zapaleń klinicznych, w tym również wywołanych przez E. coli. W pracy corbelliniego i wsp. (2000) dowiedziono, że zastosowanie uszczelki DryFlex na 7 dni przed spodziewanym porodem u krów, które otrzymały antybiotyk Dc w dniu zasuszenia, doprowadziło do całkowitego wyeliminowania colimastitis po porodzie w stosunku do grupy kontrolnej (tab. 2). Kolejną metodą profilaktyki przed zakażeniem wymienia bakteriami Coliforms może być kąpiel strzyków w roztworach dezynfekcyjnych. Edinger i wsp. (2000) wykazali, że dezynfekcja strzyków w płynie zawierającym jodofor, począwszy od 260. dnia ciąży do zakończenia porodu, może ograniczyć występowanie colimastitis w pierwszym tygodniu po porodzie. 3.3. Brakowanie krów opornych na terapię Brakowanie jest często jedynym sposobem usunięcia przewlekłych zakażeń, które są oporne na kilkukrotnie przeprowadzone leczenie. Wykaza- Grupa krów Mastitis clinica do 45. dnia (% krów) LKS 14. dzień 45. dzień % krów zakażonych Staph. aureus Pacior. środ. Coliforms Kontrolna (n = 54) 24,1 a 419,2 a ± 162,9 367,2 a ± 132,9 7,4 11,1 a 5,5 a Doświadcz. (n = 49) 12,2 b 328,1 b ± 98,6 123,9 b ± 24,5 8,1 4,1 b 0 b Tab. 2. Profilaktyczna skuteczność zewnętrznej osłony strzyka wykonanej na 7 dni przed spodziewanym porodem Objaśnienie: a, b różnice statystycznie istotne (p < 0,05). 40
no, że zapalenia przewlekłe, które cechują się okresowymi zaostrzeniami, spowodowane są przeważnie przez patogeny zakaźne. W związku z tym zwierzęta oporne na terapię powinny być wybrakowane, gdyż stanowią rezerwuar drobnoustrojów, które zagrażają zakażeniem krów zdrowych. odsetek krów poddanych brakowaniu powinien wynosić 2-4% w ciągu roku i nie przekraczać 5%. 41