Notatki Ornitologiczne 2008, 49: 21 28 Migracje i zimowanie czeczotki Carduelis flammea w województwie lubuskim w latach 1994/1995 2005/2006 Paweł Czechowski, Grzegorz Jędro, Marcin Bocheński Abstrakt: Analizie poddano obserwacje czeczotek w okresie pozalęgowym (jesień zima wiosna) dokonane w woj. lubuskim w sezonach 1994/1995 2005/2006. Łącznie w 279 spotkaniach odnotowano 3773 osobników, w tym 141 stwierdzeń (50,5%) z łączną liczbą 2361 os. (62,6%) miało miejsce w sezonie 2005/2006. Średnia liczebność obserwowanych stad różniła sięmiędzy poszczególnymi sezonami i była dodatnio skorelowana z liczbą obserwacji w danym sezonie. Czeczotki najczęściej stwierdzane były jesienią a najrzadziej wiosną. Pierwsze ptaki obserwowano od drugiej połowy października, a ostatnie w końcu kwietnia. W sezonach 1994/1995 2004/2005 najczęściej widywano grupki 1 10 os. (79,7% zanotowanych stad). Średnia liczebność stad była największa zimą (średnio 16,9 os.), mniejsza jesienią (5,0) i wiosną (4,3). W sezonie 2005/2006 grupki 1 10 czeczotek stanowiły 77,1% stad. Przelotne ptaki najczęściej obserwowano jesienią (69,9% wszystkich stwierdzeń). Zimą dominowały obserwacje ptaków żerujących (62,9%). Wiosną udział obu typów obserwacji wynosił po 50%. Migration and wintering of the Redpoll Carduelis flammea on the Ziemia Lubuska province in 1994/1995 2005/2006. Abstract: Records of the Redpoll Carduelis flammea on the Ziemia Lubuska province in the migration and winter seasons 1994/1995 2005/2006 have been analyzed. Totally, there were 279 records of 3773 individuals of Redpoll, including 141 records (50.5% of all) of 2361 individuals (62.6% of all) in the season 2005/2006. The average number of individuals in flocks differed between the seasons and was found positively correlated with the number of observations in the respective season. Most often, Redpolls were observed in autumn, whereas the lowest number of records fell in the spring. The first birds were usually observed in the second half of October and the last ones in late April. In the seasons 1994/1995 2004/2005 flocks of 1 10 birds were noted most often (79.0% of all observations). The average number of birds in the observed flocks was the highest during winter (16.9 ind.), lower in autumn (5.0 ind.) and the lowest in spring (4.3 ind.). In the season 2005/2006, flocks of 1 10 ind. constituted 77.1% of all observed flocks. Migrating birds predominated in autumn (69.9% of records), whereas foraging flocks were most often observed (62.9% of records) during winter. In spring the migrating and foraging birds or flocks were recorded equally often. Czeczotka jest lęgowym, przelotnym i zimującym gatunkiem w naszym kraju. W górach i na wybrzeżu gniazduje podgatunek Carduelis flammea cabaret (Sikora 2001, Tomiałojć & Stawarczyk 2003), chociaż przynależność podgatunkowa nadmorskiej populacji nie jest rozstrzygnięta (Sikora 2001). Regularnie przelotnym i zimującym jest podgatunek C. f. flammea, 21
który w bardzo zmiennej liczebności, lecz corocznie, przelatuje i w mniejszej liczbie zimuje w całym kraju. Co pewien czas zdarzają sięobfite naloty obejmujące pojedyncze regiony i rzadziej cały kraj (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Dane na temat występowania czeczotki na Ziemi Lubuskiej są fragmentaryczne. Obserwacje zebrane do końca lat 1980. zostały podsumowane przez Jermaczka i in. (1995). Ponadto, obserwacje z lat 1990. i początku 21. wieku zawarte są w pracach opisujących wybrane obszary woj. lubuskiego (Czechowski 2002, Bocheński et al. 2006, Czechowski & Bocheński 2006). Celem niniejszej pracy jest scharakteryzowanie migracji i zimowania czeczotki w latach 1994/1995 2005/2006 w granicach obecnego województwa lubuskiego oraz opis nalotu czeczotki w sezonie 2005/2006. Teren badań Badania prowadzono na terenie woj. lubuskiego, położonego w środkowozachodniej części Polski i obejmującego 4,5% powierzchni kraju. Województwo lubuskie rozciąga sięna obszarze trzech jednostek fizycznogeograficznych o randze podprowincji: Pojezierzy Południowobałtyckich, Niziny Środkowopolskiej i Niziny Sasko-Łużyckiej (Kondracki 1988). Obszar ten zaliczany jest do najcieplejszych w kraju. Średnia wieloletnia temperatura roczna wynosi około 8 C. Powierzchnia województwa w około 49% pokryta jest lasami, głównie sosnowymi. Materiał i metody Obserwacje prowadzono w ciągu dwunastu sezonów, w latach 1994/1995 2005/2006. Zasadniczą część materiału zgromadzono w miesiącach od października do kwietnia, a więc w okresie liczniejszego pojawiania sięczeczotki w Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). W tym czasie przeprowadzono 1159 kontroli różnych fragmentów woj. lubuskiego. Intensywność penetracji terenu nie była jednakowa dla całego opisywanego obszaru. Najczęściej kontrolowanymi terenami były: dolina Odry, zbiorniki wodne w okolicy Krosna Odrzańskiego, okolice Zielonej Góry oraz Gądkowa Wielkiego (gm. Torzym). W celu dokładniejszego scharakteryzowania wybranych aspektów występowania czeczotki na Ziemi Lubuskiej w okresie migracji i zimowania, wyróżniono trzy podstawowe okresy: jesień (listopad i grudzień), zimę(styczeń i luty) oraz wiosnę(marzec i kwiecień). Informacje o ptakach z okresu wiosennego dotyczą 9 sezonów (w trzech sezonach ptaków nie stwierdzono). Ze względu na znaczną odmienność od pozostałych lat z analiz wykluczono sezon 2005/2006; dane z tego sezonu przeanalizowano osobno. Liczbękontroli w kolejnych latach i sezonach fenologicznych przedstawiono w tabeli 1. Rozkład liczby kontroli (z pominięciem sezonu 2005/2006) był równomierny ( 2 =18,16, df=20, P=0,577). Na Ziemi Lubuskiej czeczotka nie należy do pospolicie występujących ptaków, w związku z tym notowano wszystkie stwierdzenia tego gatunku. Każdą obserwacjęczeczotek traktowano jako osobne stwierdzenie. Kilka stad notowanych jednego dnia traktowano jako kolejne stwierdzenia, gdy obserwowano je w różnych, oddalonych od siebie miejscach. W sezonie 2005/2006, który charakteryzował się większą częstością obserwacji czeczotek, notowano również sposób zachowania ptaków z podziałem na dwie kategorie: ptaki przelatujące i żerujące. Ponieważ rozkłady liczby stwierdzeń i liczby osobników w poszczególnych sezonach nie miały cech rozkładu normalnego a wariancje w grupach nie były homogeniczne, do analiz zastosowano testy nieparametryczne: test Kruskala-Wallisa i korelacjęrang Spearmana, a także test chi-kwadrat. Aby uniknąć pseudoreplikacji danych, liczebności stad analizowano 22
Tabela. 1. Rozkład liczby kontroli w poszczególnych sezonach 1994/1995 2005/2006 Table 1. Number of controls and their distribution in particular seasons of the 1994/1995 2005/2006 period. (1) year, (2) season, (3) autumn, (4) winter, (5) spring, (6) total Okres (2) Rok (1) Razem 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/01 01/02 02/03 03/04 04/05 05/06 (6) Jesień (3) 15 18 22 29 26 29 29 23 24 21 15 49 300 Zima (4) 23 14 29 28 29 31 34 17 12 17 19 35 288 Wiosna (5) 25 30 36 28 33 46 34 30 24 35 31 42 394 w oparciu o średnie wartości z poszczególnych sezonów i okresów fenologicznych. Do obliczeń użyto programu STATISTICA 6.0 PL (StatSoft Inc. 2001). Wyniki Liczebność W ciągu dwunastu sezonów, w 279 spotkaniach zanotowano 3773 czeczotki. Częstość spotkań oraz liczba obserwowanych ptaków różniły sięmiędzy sezonami (test chi kwadrat, odpowiednio: 2 =42,99; df=10; P<0,001 i 2 =680,51; df=10; P<0,001; rys. 1). Liczebność obserwowanych stad różniła sięmiędzy poszczególnymi sezonami (test Kruskala-Wallisa, H 10,138 =20,03; P=0,029; rys. 2) i była silnie skorelowana z liczbą obserwacji w danym sezonie (korelacja rang Spearmana, r s =0,84; N=11; P=0,001). Nie odnotowano różnic w licz- Rys. 1. Liczba obserwacji i liczba osobników czeczotek w latach 1994/1995 2005/2006. (1) liczba osobników, (2) liczba obserwacji Fig. 1. Number of records and of the Redpoll individuals observed in 1994/1995 2005/2006. (1) number of individuals, (2) number of observations 23
N 35 30 25 20 15 10 5 0 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/01 01/02 02/03 03/04 04/05 05/06 Rys. 2. Średnia liczebność (±SE) stad czeczotek w latach 1994/1995 2004/2005 Fig. 2. Mean size (± SE)of the Redpoll flocks observed in 1994/1995 2004/2005 bie stwierdzeń czeczotki oraz liczbie obserwowanych osobników między jesienią, zimą i wiosną (test Kruskala-Wallisa, odpowiednio: H 2,33 =3,61; P=0,165 i H 2,33 =4,43; P=0,109). Zarówno liczba obserwacji, jak i suma osobników obserwowanych jesienią, nie były związane z liczbą obserwacji i sumą obserwowanych osobników w okresie zimowym (odpowiednio: r s =0,15; P=0,660; N=11 oraz r s =0,14; P=0,690; N=11). Natomiast liczba obserwacji i suma osobników w okresie wiosennym były silnie zależne od wartości charakteryzujących okres zimowy (odpowiednio: r s =0,95; P<0,001; N=11 i r s =0,72; P=0,012; N=11). Fenologia pojawów Pierwsze ptaki obserwowano w drugiej połowie października, chociaż w niektórych latach (1995 1998, 2003) pierwsze czeczotki widywano dopiero w listopadzie. Najwcześniejsze stwierdzenie miało miejsce 17.10.1999 1, 1 i 3 osobniki w rez. Słońsk. Wyjątkowo, 30.07.2002 1 os. odnotowano w Zielonej Górze oraz 5.09.2000 2 os. koło Gądkowa Wielkiego. Wartość środkowa (mediana) dat pierwszych obserwacji czeczotek w sezonach 1994/1995 2005/2006 przypadła 30.10. (N=12). Czeczotki obserwowano do końca kwietnia. Najpóźniejsza obserwacja pochodzi z 27.04.1997 1 os. w okolicach Żagania. Mediana dat ostatniego spotkania przypadła 5.04 (N=9). Skupiskowość W sezonach 1994/1995 2004/2005 najczęściej stwierdzano grupki 1 10 osobników, które stanowiły 79,7% wszystkich zanotowanych stad, z tego aż 94 spotkania (65,7%) dotyczyły 1 4 os. Kolejne 14,0% to stadka liczące 11 50 czeczotek i tylko 6,3% stada ponad 50 pta- 24
ków. Zanotowano tylko jedną obserwacjęstada liczącego ponad 100 czeczotek 4.02. 1995 w okolicach Gądkowa Wielkiego obserwowano 110 os. Liczebność obserwowanych stad nie różniła sięmiędzy jesienią, zimą i wiosną (test Kruskala-Wallisa, H 2,33 =4,49, P=0,106). Stwierdzenia czeczotek w sezonie 2005/2006 W sezonie 2005/2006 zanotowano 141 obserwacji 2361 os., co stanowiło 50,5% stwierdzeń i 62,6% os. odnotowanych w całym okresie badań. Pierwsze czeczotki stwierdzono 29.10.2005 15 os. koło Rybojedzka (gm. Cybinka) w dolinie Odry. Najczęściej i najliczniej gatunek ten obserwowano w listopadzie. W miesiącu tym zanotowano 32,6% stwierdzeń i 41,7% os. odnotowanych w trakcie całego sezonu. W następnych miesiącach, aż do lutego, liczebność czeczotek stopniowo malała, po czym w marcu zanotowano niewielki wzrost obserwacji i liczby osobników (rys. 3). Ostatnie ptaki stwierdzono 15.04.2006 2 os. koło Gądkowa Wielkiego. W sezonie tym, podobnie jak w latach wcześniejszych, najczęściej obserwowano grupki 1 10 os., które stanowiły 77,1% wszystkich stwierdzeń (w tym 68,6% to obserwacje 1 4 os.). Stadka 11 50 os. stanowiły 17,9%, natomiast stada ponad 50 os. 4,9% stwierdzeń. Największe stada obserwowano 7.11.2005 w okolicach Bieganowa (gm. Cybinka) 200 os. i 30.03.2006 w Zielonej Górze 140 os. Analiza udziału stad żerujących i przelotnych w poszczególnych okresach sezonu 2005/2006 wykazała, że stada przelotne stanowiły 59%, a żerujące 41% odnotowanych zgrupowań. Udział czeczotek przelotnych i żerujących zmieniał sięw trakcie okresu obserwacji ( 2 =11,61, df=4, P=0,041; rys. 4). Blisko 2/3 obserwacji jesiennych dotyczyło ptaków przelotnych, podczas gdy zimą proporcja ta uległa odwróceniu. Wiosną proporcja stwierdzeń stad przelotnych i żerujących była podobna. Rys. 3. Liczba osobników i liczba obserwacji czeczotek w poszczególnych miesiącach sezonu 2005/2006. (1) liczba osobników, (2) liczba obserwacji Fig. 3. Number of Redpoll individuals and number of records of the species made in consecutive months in 2005/2006. (1) number of individuals, (2) number of observations 25
100 % 75 50 25 0 jesień (1) zima (2) wiosna (3) Rys. 4. Procentowy udział przelatujących (słupki ciemne) i żerujących (słupki jasne) stad czeczotek obserwowanych w woj. lubuskim w sezonie 2005/2006 Fig. 4. Percentage of migrating (dark bars)and foraging (light bars)redpoll flocks observed in the 2005/2006 season. (1) autumn, (2) winter, (3) spring Dyskusja Wzmożone i systematyczne obserwacje ptaków w województwie lubuskim zaowocowały regularnymi, corocznymi stwierdzeniami czeczotek. Znaczna ilość zebranego materiału pozwoliła na przedstawienie prawdopodobnie rzeczywistego obrazu zmian liczebności w kolejnych latach. Do końca lat 1980. na Ziemi Lubuskiej zanotowano jedynie 20 obserwacji tego gatunku (Jermaczek et al. 1995). Nie świadczy to jednak o rzadszym jej występowaniu w tym okresie, ale raczej o mniej intensywnym penetrowaniu terenu przez obserwatorów, zwłaszcza w okresie pozalęgowym. Czeczotka jest gatunkiem inwazyjnym. W 19. i w pierwszej połowie 20. wieku czeczotki notowane były na obszarze Polski częściej niż obecnie, a ich pojawy opisywane były jako masowe (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). W drugiej połowie 20. wieku naloty obserwowano w sezonach 1972/1973, 1985/1986, 1986/1987, 1988/1989 oraz 1995/1996, przy czym naloty w sezonach 1985/1986 i 1986/1987 objęły swoim zasięgiem wiele regionów kraju, takich jak: Wielkopolska (Bednorz et al. 2000), Śląsk (Dyrcz et al. 1991), Kraina Gór Świętokrzyskich (Chmielewski et al. 2005) oraz Małopolska (Walasz 2000). W innych latach czeczotka najczęściej była bardzo nieliczna (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Na Ziemi Lubuskiej, zwykle jedynie w latach liczniejszego pojawu obserwowano jednocześnie większe stadka ptaków. Podobnie jak w innych regionach kraju, najczęściej i najliczniej czeczotki obserwowano w listopadzie, a mniej licznie w grudniu i styczniu (Dyrcz et al. 1991, Bednorz et al. 2000, Chmielewski et al. 2005). Na omawianym obszarze pierwsze czeczotki pojawiały sięjuż we wrześniu, natomiast liczniej obserwowano je od końca października (Jermaczek et al. 1995, prezentowane dane). W Wielkopolsce i Krainie Gór Świętokrzyskich najwcześniejsze obserwacje pochodzą z pierwszych dni października (Bednorz et al. 2000, Chmielewski et al. 2005), a na Śląsku z września (Dyrcz et al. 1991). Wiosną ostatnie ptaki widywano niegdyś pod koniec marca (Jermaczek et al. 1995), a w ostatnich latach pod koniec kwietnia. W in- 26
nych regionach kraju ostatnie czeczotki stwierdzane były w kwietniu (Dyrcz et al. 1991, Bednorz et al. 2000, Chmielewski et al. 2005). Na Ziemi Lubuskiej najczęściej widywano grupki liczące do 10 os. stanowiły one około 80% wszystkich stwierdzeń. W Wielkopolsce udział stad do 10 os. wynosił 55% obserwacji (Bednorz et al. 2000), natomiast w Małopolsce w miesiącach zimowych 42% spotkań dotyczyło grupek do 5 os. (Walasz 2000). W omawianym regionie najmniejszy udział miały stwierdzenia stad liczących więcej niż 100 czeczotek tylko 1%. W Wielkopolsce udział tej kategorii stwierdzeń wynosił 2% (Bednorz et al. 2000), a w Małopolsce 6% (Walasz 2000). Największe stada obserwowane w ostatnim czasie na Ziemi Lubuskiej liczyły do 200 os. (niniejsza praca). W innych regionach kraju, maksymalne wielkości stad były wyższe i wynosiły 600 800 os. w Wielkopolsce (Bednorz et al. 2000), 550 na Śląsku (Dyrcz et al. 1991), 600 w Krainie Gór Świętokrzyskich (Chmielewski et al. 2005), 340 w Małopolsce (Walasz 2000) oraz do 480 na Nizinie Północnopodlaskiej (Pugacewicz 1995). Bardzo duże koncentracje liczące 1500 3000 ptaków spotykano na północy kraju pod Olsztynem i na Półwyspie Helskim, a około 1500 czeczotek widziano także na południowym-wschodzie kraju pod Przemyślem (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Wielkość obserwowanych stad czeczotek wzrastała w miesiącach zimowych, zwiększała sięrównież częstość obserwacji ptaków żerujących. W grudniu przelot ustaje i co za tym idzie zmniejsza sięliczba obserwacji pojedynczych ptaków i stadek liczących po kilka ptaków, a osobniki pozostające na zimętworzą większe zgrupowania. Wiosną nie odnotowano zwiększania się częstości i liczebności występowania czeczotek. Fakt ten oraz silna korelacja liczby stwierdzeń i liczebności ptaków w okresie zimy i wiosny wskazują, że wędrówka wiosenna ma charakter odlotu z zimowisk, a nie typowego przelotu. Sezon 2005/2006, w stosunku do pozostałych, charakteryzował siędużo częstszym i liczniejszym występowaniem czeczotki. Częściej i liczniej gatunek ten widywany był również w tym okresie w innych regionach kraju (dane własne, liczne doniesienia na listach dyskusyjnych). Zarówno terminy obserwacji pierwszych ptaków jesienią, jak i ostatnich wiosną były zbliżone do innych sezonów. Obserwacje z obszaru woj. lubuskiego oraz z innych części kraju wskazują, że położenie geograficzne prawdopodobnie nie wpływa w sposób decydujący na częstość pojawów i liczebność stad czeczotki w różnych rejonach Polski. Być może o znaczeniu danego regionu jako miejsca zimowania decydują dostępność pokarmu i warunki atmosferyczne. Wypadkowa tych zmiennych decyduje, czy w konkretnym sezonie jesienno-zimowym, dany teren stanowi dla czeczotek miejsce zimowania, czy tylko punkt na trasie przelotu. Dziękujemy Piotrowi Tryjanowskiemu i Piotrowi Zduniakowi za cenne uwagi do pierwszej wersji pracy. Literatura Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Bocheński M., Kajzer Z., Czechowski P., Jędro G., Cichocki J., Rubacha S., Sidelnik M., Wąsicki A. 2006. Awifauna przelotna i zimująca środkowego odcinka doliny Odry. Ptaki Śląska 16: 123 161. Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Czechowski P. 2002. Rzadkie ptaki obserwowane w okolicach Gądkowa Wielkiego (Ziemia Lubuska). Przegl. Przyr. 13: 125 130. Czechowski P., Bocheński M. 2006. Ptaki okolic Cybinki. W: Jerzak L. (red.). Fauna doliny Odry okolic Cybinki. Uniwersytet Zielonogórski. 27
Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski. Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzysków T., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Pugacewicz E. 1995. Występowanie czeczotki (Carduelis flammea) na Nizinie Północnopodlaskiej w sezonach 1985/1986 i 1986/1987. Ptaki Północnego Podlasia 1: 106 111. Sikora A. 2001. Gniazdowanie czeczotki Carduelis flammea na polskim Pobrzeżu Bałtyku. Not. Orn. 42: 73 88. StatSoft Inc. 2001. STATISTICA (data analysis software system), version 6. www.statsoft.com. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Walasz K. (red.). 2000. Atlas ptaków zimujących Małopolski. MTO, Kraków. Paweł Czechowski Instytut Turystyki i Rekreacji PWSZ Armii Krajowej 51, 66-100 Sulechów paczech@wp.pl Grzegorz Jędro Muzeum Bociana Białego Kłopot 24, 69-108 Cybinka rufinus@o2.pl Marcin Bocheński Katedra Ochrony Przyrody, Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Zielonogórski Szafrana 1, 65-561 Zielona Góra M.Bochenski@wnb.uz.zgora.pl 28