Przyroda rezerwatów Kurze Grzêdy i Staniszewskie B³oto na Pojezierzu Kaszubskim

Przyroda rezerwatów Kurze Grzêdy i Staniszewskie B³oto na Pojezierzu Kaszubskim Praca zbiorowa pod redakcj¹ Jacka Herbicha i Mateusza Ciechanowskiego Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdañskiego Gdañsk 2009

przy okazji poboru prób czerpakowych. Prace terenowe mia³y formê kilkudniowych wypraw, które pokry³y najwa niejsze aspekty fenologiczne entomofauny: wiosenny (03-06.06), letni (03-08.08) i jesienny (04-07.09). G³ówn¹ metod¹ badawcz¹ by³ po³ów stadiów wodnych owadów czerpakiem hydrobiologicznym; ogó³em pobrano oko³o 100 prób pó³iloœciowych. Larwy chruœcików wyszukiwano te na upatrzonego na przedmiotach zanurzonych w wodzie, doros³e chruœciki ³owiono na upatrzonego i siatk¹ entomologiczn¹. W przypadku imagines wa ek prowadzono obserwacje przy yciowe, notuj¹c: liczebnoœæ, przeobra enia i zachowania zwi¹zane z rozrodem (terytorializm, tandemy, kopulacje, sk³adanie jaj, przenoszenie spermy). Metod¹ uzupe³niaj¹c¹ by³o zbieranie wylinek. W czerwcu i sierpniu od³awiano doros³e chrz¹szcze i chruœciki w pu³apki œwietlne, a na stadia wodne wszystkich badanych rzêdów w pu³apki butelkowe z przynêt¹ (karma dla kotów). W³asnoœci fizyczno-chemiczne wody mierzono: termometrem Slandi TM204, pehametrem Slandi PH204, konduktometrem Slandi CM204 i tlenomierzem Hanna Instruments HI9145. Lokalizacjê stanowisk okreœlono przyrz¹dem Garmin GPS72. Badaniami objêto 25 stanowisk: 12 w rezerwacie Kurze Grzêdy i 13 w rezerwacie Staniszewskie B³oto (ryc. 2.4.1). By³y to: na Kurzych Grzêdach cztery jeziora, torfowisko mszarne z zanikaj¹cymi oczkami wodnymi i 7 odcinków rowów odwadniaj¹cych; na Staniszewskim B³ocie 11 odcinków rowów, dwa brochowiska (babrzyska) Ryc. 2.4.1. Lokalizacja stanowisk badawczych podczas inwentaryzacji entomofauny wodnej (z lewej Kurze Grzêdy, z prawej Staniszewskie B³oto). Symbole: 1. teren leœny, 2. teren otwarty, 3. szosy, 4. drogi leœne, 5. linie oddzia³owe, 6. jeziora, 7. rowy odwadniaj¹ce, 8. granice rezerwatu, 9. stanowiska (numery zgodne z tab. 1), 10. miejsca od³owu owadów w pu³apkê œwietln¹. Fig. 2.4.1. Location of the study sites during survey of aquatic insects (left Kurze Grzêdy, right Staniszewskie B³oto). 1. forest area, 2. open area, 3. asphalt roads, 4. forest roads, 5. borders of forest sections, 6. lakes, 7. ditches, 8. borders of the nature reserve, 9. study sites (numbers conformable with tab. 1), 9. light traps 37

ne lub maj¹ce znaczenie wy³¹cznie wskaÿnikowe (o ile wystêpowa³y w odpowiednim œrodowisku) 1. Dany gatunek uwzglêdnia siê tylko raz, w najwy szej mo liwej kategorii. Sumuj¹c uzyskane punkty, otrzymuje siê dane o znaczeniu sozologicznym poszczególnych obiektów, œrodowisk czy stanowisk. Tab. 2.4.1. Lokalizacja stanowisk badawczych entomofauny wodnej i wybrane w³asnoœci ich wody Tab. 2.4.1. Location of aquatic insect study sites and some properties of water Stanowisko Study Site Wspó³rzêdne Coordinates T* ph* C* O Kurze Grzêdy 1. rów ditch 54 23 57,9 N 17 58 18,7 E 2. jeziorko w oddz. 102g lake in forest compartment 102g 54 23 50,1 N 17 57 50,3 E 19,9 3,87 107 2,7 3. rów ditch 54 23 49,9 N 17 57 31,3 E 4. jeziorko w oddz. 102i lake in forest compartment 102i 5. jeziorko w oddz. 116i lake in forest compartment 116i 54 23 54,0 N 17 57 49,0 E 21,6 3,80 110 2,6 54 23 50,0 N 17 58 27,2 E 22,0 4,15 151 6. rów ditch 54 23 25,0 N 17 57 12,9 E 1,5 7. Jez. Wielkie Lake Wielkie 54 23 16,1 N 17 57 45,9 E 21,4 4,07 61 1,8 8. rów ditch 9. rów ditch 54 23 14,3 N 17 58 00,0 E 15,9 3,65 110 9,7 10. rów ditch 7,3 11. rów ditch 54 23 08,2 N 17 58 32,0 E 13,4 4,20 102 7,9 12. torfowisko mszarne Sphagnum bog 54 22 53,1 N 17 57 49,4 E Staniszewskie B³oto 1. rów ditch 54 22 21,7 N 18 01 30,1 E 11,2 3,86 138 2. rów ditch 54 22 21,2 N 18 01 49,5 E 16,5 3,78 119 3. rów ditch 54 22 21,3 N 54 01 51,5 E 15,3 3,50 167 4. rów ditch 54 22 05,3 N 18 01 35,0 E 14,6 3,60 184 5. rów ditch 54 22 05,3 N 18 01 35,0 E 16,4 3,65 154 6. rów ditch 54 22 01,6 N 18 01 52,0 E 13,7 3,78 139 7. rów ditch 54 22 02,5 N 18 02 00,0 E 10,7 3,78 163 8. rów ditch 54 21 58,1 N 18 01 28,7 E 14,8 3,72 111 9. rów ditch 54 21 51,1 N 18 01 38,7 E 10. rów ditch 54 21 48,0 N 18 01 32,0 E 11. rów ditch 54 21 36,0 N 18 01 19,2 E 12. zbiornik ³¹kowy small meadow pond 54 21 20,2 N 18 01 19,8 E 13. brochowiska wallows 54 22 07,4 N 18 01 55,6 E 54 22 11,2 N 18 01 59,4 E Objaœnienia: * czerwiec, # sierpieñ). T temperatura [ C], C przewodnictwo elektrolityczne [µs cm -1 ], O 2 tlen rozpuszczony [mg dm -3 ]. Explanations: * June, # August. T temperature [ C], C conductivity [µs cm -1 ], O 2 dissolved oxygen [mg dm -3 ]. 39

8. Fauna 8.1. Wybrane owady wodne (Odonata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera, Lepidoptera) Pawe³ Buczyñski, Edyta Buczyñska, Marek PrzewoŸny, Lech Lechowski Badane grupy owadów wybrano ze wzglêdu na ich znaczenie ekologiczne i jednoczeœnie u ytecznoœæ w analizach sozologicznych: wystêpuj¹ one powszechnie w biocenozach wodnych, s¹ bogate w gatunki, wra liwe na degradacjê œrodowiska i dobrze poznane. Istniej¹ dla nich aktualne Czerwone listy (Bernard i in. 2002a; Paw³owski i in. 2002; Buszko, Nowacki 2002; Szczêsny 2002), brak ich jedynie dla pluskwiaków Drohojowska i in. (2002) ograniczyli siê do fauny l¹dowej. Analizowane rzêdy maj¹ te reprezentantów wœród gatunków chronionych i w Czerwonej ksiêdze zwierz¹t (Buczyñski 2004; Buczyñski, Toñczyk 2004; Bernard 2004a, 2004b; Czachorowski 2004a, 2004b, 2004c; Rossa 2004a, 2004b). Ponadto, opracowano dla nich zestawy gatunków parasolowych (Czachorowski i in. 2000, Bernard i in. 2002b). W przypadku wa ek mo na odnieœæ siê do zagro enia poszczególnych gatunków w skali ca³ej Europy (Sahlén i in. 2004). Zebrany materia³ reprezentuje 153 gatunki: wa ki 26 gat., pluskwiaki 25 gat., chrz¹szcze 56 gat., chruœciki 43 gat., motyle 3 gat. (tab. 8.1.1). Jest to odpowiednio: 36%, 38%, 19%, 16 i 37% fauny krajowej (dla chrz¹szczy podano liczby w odniesieniu do badanych rodzin a nie ca³ego rzêdu, dla motyli w odniesieniu do liczby gatunków zwi¹zanych z wod¹) (Petryszak i Aleksandrowicz 2004, PrzewoŸny i in. 2004, Szczêsny i Majecki 2007, Toñczyk 2004, Toñczyk i Mielewczyk 2007, Winiarska i Marciniak 2004). Bior¹c pod uwagê stosunkowo niewielkie powierzchnie badanych rezerwatów i ma³e zró nicowanie siedlisk wodnych, s¹ to liczby wysokie. Tym bardziej, e w przypadku wiêkszoœci owadów wodnych, zgrupowania gatunków wód torfowiskowych s¹ ubogie jakoœciowo. Znaczne dysproporcje w procentach fauny krajowej wynikaj¹ przede wszystkim z bardzo ró nych liczb gatunków górskich w poszczególnych rzêdach. 169

Tab. 8.1.1. Gatunki owadów wodnych stwierdzone w badanych rezerwatach Tab. 8.1.1. Aquatic insect species recoded in the studied reserves Odonata Wa ki Calopterygidae Œwiteziankowate Gatunek Species KG SB Calopteryx splendens (Harris) Œwitezianka b³yszcz¹ca. Lestidae Pa³¹tkowate Lestes sponsa (Hansemann) Pa³¹tka pospolita ( ) Lestes virens (Charpentier) Pa³¹tka ma³a. Lestes viridis (Van der Linden) Pa³¹tka zielona. Coenagrionidae ¹tkowate Enallagma cyathigerum (Charpentier) Nimfa stawowa. Pyrrhosoma nymphula (Sulzer) unica czerwona Coenagrion hastulatum (Charpentier) ¹tka stawowa. Coenagrion puella (Linnaeus) ¹tka dzieweczka Coenagrion pulchellum (Van der Linden) ¹tka wczesna. Aeshnidae agnicowate Aeshna cyanea (O.F. Müller) agnica sina Aeshna grandis (Linnaeus) agnica wielka Aeshna juncea (Linnaeus) agnica torfowa. Aeshna mixta Latreille agnica jesienna. ( ) Aeshna subarctica elisabethae Djakonov agnica torfowcowa Anax parthenope (Sélys) Husarz mniejszy. Corduliidae Szklarkowate Cordulia aenea (Linnaeus) Szklarka zielona. Somatochlora arctica (Zetterstedt) Miedziopierœ arktyczna. Somatochlora flavomaculata (Van der Linden) Miedziopierœ ó³toplama Somatochlora metallica (Van der Linden) Miedziopierœ metaliczna Libellulidae Wa kowate Libellula quadrimaculata Linnaeus Wa ka czteroplama. Sympetrum danae (Sulzer) Szablak szkocki Sympetrum flaveolum (Linnaeus) Szablak ó³ty ( ) Sympetrum sanguineum (O.F. Müller) Szablak krwisty. Sympetrum vulgatum (Linnaeus) Szablak zwyczajny Leucorrhinia dubia (Van der Linden) Zalotka w¹tpliwa. Leucorrhinia rubicunda (Linnaeus) Zalotka czerwonawa. Heteroptera Pluskwiaki ró noskrzyd³e Corixidae Wioœlakowate Corixa dentipes (Thomson) Wioœlak wciêtonogi. Corixa punctata (Illiger) Wioœlak punktowany ( ) Hesperocorixa sahlbergi (Fieber) Wioœlak oœmioplamek Sigara lateralis (Leach) Wioœlak zgrabnica Sigara falleni (Fieber) Wioœlak ostrok¹tek 170

Gatunek Species KG SB Sigara praeusta (Fieber) Wioœlak czworok¹tnik Notonectidae Pluskolcowate Notonecta glauca Linnaeus Pluskolec pospolity (p. grzbietop³yw) ( ) Notonecta lutea (O.F. Müller) Pluskolec ó³tawek. Naucoridae yrytwowate Ilycoris cimicoides (Linnaeus) yrytwa pluskwowata (. œlizgacz). Nepidae P³oszczycowate Nepa cinerea Linnaeus P³oszczyca szara. Mesoveliidae Wodziarkowate Mesovelia furcata Mulsant et Rey Wodziarka p³owa. Microveliidae Plesiczkowate Microvelia reticulata (Burmeister) Plesiczka drobna. Microvelia buenoi Drake. Veliidae Plesicowate Velia caprai Tamanini Plesica rdzawobrzucha Gerridae Nartnikowate Gerris gibbifer Schummel Nartnik powierzchniowiec (n. górski) Gerris lacustris (Linnaeus) Nartnik du y (n. pospolity) Gerris lateralis Schummel Nartnik srebrnopasy Gerris odontogaster (Zetterstedt) Nartnik dwuzêbiec. Gerris paludum (Fabricius) Sunik. Gerris rufoscutellatus (Latreille) Nartnik szybiel. Hydrometridae Poœlizgowate Hydrometra gracilenta (Horvath) Poœlizg ó³taczek Hydrometra stagnorum (Linnaeus) Poœlizg wysmuk³y (p. stawnik). Coleoptera Chrz¹szcze Gyrinidae Krêtakowate Gyrinus marinus Gyllenhall Krêtak ciemnoboki. Gyrinus natator (Linnaeus) Krêtak nurek. Gyrinus substriatus Stephens Krêtak p³ywacz Haliplidae Flisakowate Haliplus ruficollis (De Geer) Flisak rudoszyj. Noteridae Mokrowinkowate Noterus crassicornis (O.F. Müller) Mokrowinek mniejszy. Dytiscidae P³ywakowate Agabus bipustulatus (Linnaeus) Nurek ruczajnik Agabus congener (Thunberg) Nurek czarnog³owy Agabus guttatus (Paykkull) Nurek strumykowy Agabus sturmii (Gyllenhall) Nurek zimnowodny Agabus undulatus (Schrank) Nurek jasnog³owy. ( ) Ilybius aenescens Thomson Nurek miedzianeczek Ilybius ater (De Geer) Nurek ciemny ( ) Ilybius chalconatus (Panzer) Nurek jasnorogi 171

Gatunek Species KG SB Ilybius fuliginosus (Fabricius) Nurek obie yœwiat Ilybius guttiger (Gyllehnall) Nurek szuwarowy. Ilybius quadriguttatus (Lacordaire) Nurek czarny. Ilybius subaeneus Erichson Nurek ka³u owy Colymbetes paykulli Erichson Nurek ciemnonogi. ( ) Rhantus exsoletus (Forster) Nurek jeziorowy. Rhantus suturellus (Harris) Nurek kwaœnowodziak. Acilius canaliculatus (Nicolai) P³ywak toniak Acilius sulcatus (Linnaeus) Toniak eberkowany (p³ywak ma³y) ( ) Graphoderus cinereus (Linnaeus) P³ywak kreœlinek. Dytiscus circumcinctus (Ahrens) P³ywak ó³tobrzuch. Dytiscus lapponicus Gyllenhall P³ywak lapoñski. Dytiscus marginalis Linnaeus P³ywak ó³tobrze ek. ( ) Hydaticus seminiger (De Geer) P³ywak a³obnik Graptodytes pictus (Fabricius) P³ywaczek maseczkowiec. Hydroporus angustatus Sturm P³ywaczek wyd³u ony. Hydroporus erytrocephalus (Linnaeus) P³ywaczek rdzawog³owy Hydroporus fuscipennis Schaum P³ywaczek czarnoszyjek. Hydroporus gyllenhalii Schiödte P³ywaczek brunatnik Hydroporus incognitus Sharp P³ywaczek owalny. Hydroporus melanarius Sturm P³ywaczek krótki Hydroporus morio Aubé P³ywaczek czarnog³ów Hydroporus obscurus Sturm P³ywaczek kasztanek Hydroporus palustris (Linnaeus) P³ywaczek wszêdobylski Hydroporus planus (Fabricius) P³ywaczek d³ugow¹sy Hydroporus striola (Gyllenhall) P³ywaczek w¹skobrze ek Hydroporus tristis (Paykull) P³ywaczek krasnog³ów Hydroporus umbrosus (Gyllenhall) P³ywaczek ó³tow¹sy. Hygrotus inaequalis (Fabricius) P³ywaczek rojek. Hyphydrus ovatus (Linnaeus) Pep³oñ jajowaty (p³ywaczek pep³oñ). Laccophilus hyalinus (De Geer) Pogr¹ yk æwierkotek. Helophoridae Oguzkowate Helophorus dorsalis (Marsham) Oguzek jasnoplam. Helophorus flavipes Fabricius ( ) Helophorus granularis (Linnaeus) Oguzek plamisty Hydrochidae Wodop³ywkowate Hydrochus crenatus (Farbricius) Wodop³ywek eberkowany. Hydrophilidae Ka³u nicowate Anacaena globulus (Paykull) Wodnik górskostawowiec. Anacaena limbata (Fabricius) Wodnik czarnek. Anacaena lutescens (Stephens) Enochrus affinis (Thunberg). 172

Gatunek Species KG SB Enochrus ochropterus (Marsham) Enochrus melanocephalus (Olivier) Wodnik ó³togrzbiety. Enochrus testaceus (Fabricius) Wodnik ó³tousty. Helochares obscurus (O.F. Müller). Hydrobius fuscipes (Linnaeus) Wodnik wyw³oka Laccobius minutus (Linnaeus) Wodnik ma³y ( ) Cercyon bifenestratus Küster Wagisz pó³brze ek. Trichoptera Chruœciki Hydroptilidae Wodolotkowate Orthotrichia costalis (Curtis) Chruœcik flirtek Agraylea multipunctata Curtis Chruœcik pstrowiec. Agraylea sexmaculata Curtis. Ecnomidae Wrzecionkowate Ecnomus tenellus (Rambur) Chruœcik wrzecionek Polycentropodidae Przyocznicowate Holocentropus dubius (Rambur) Chruœcik szarówek (ch. szarówka). Holocentropus stagnalis (Albarda) Chruœcik ó³tostopek. Cyrnus flavidus McLachlan Chruœcik jasnoskrzyd³y. Cyrnus insolutus McLachlan Chruœcik duñski. Plectrocnemia conspersa (Curtis) Chruœcik ko³czanek Psychomyidae Upiorkowate Tinodes maclachlani Kimmins (?). Tinodes waeneri (Linnaeus) Chruœcik ó³tobrzuch. Hydropsychidae Wodosówkowate Hydropsyche siltalai Dochler. [Hydropsyche sp.] Wodosówka Phryganeidae Chruœcikowate Agrypnia obsoleta (Hagen) Chruœcik szarobrze ek. Agrypnia pagetana Curtis Chruœcik wruczajek. Agrypnia varia (Fabricius) Chruœcik zmienny. Hagenella clathrata Hagen Chruœcik ó³tonóg. Oligotricha striata (Linnaeus) Chruœcik kreska Phryganea bipunctata Retzius Chruœcik dwuplamy. Phryganea grandis Linnaeus Chruœcik wielki (ch. olbrzymek). [Phryganea sp.] Chruœcik Lepidostomatidae Pierzekowate Lepidostoma hirtum (Fabricius) Chruœcik pierzysz. Lasiocephala basalis (Kolenati) Chruœcik kosmarek. Limnephilidae Bagieñcowate Grammotaulius nigropunctatus (Retzius). Glyphotaelius pellucidus (Retzius) Chruœcik wyrzynek. Rhadicoleptus alpestris (Kolenati) Chruœcik jasnoplamek. 173

Gatunek Species KG SB Limnephilus auricula Curtis Chruœcik bagiennik Limnephilus coenosus Curtis Chruœcik ozimiec Limnephilus flavicornis (Fabricius) Bagiennik ó³torogi (ch. jasnopasek). Limnephilus griseus (Linnaeus) Chruœcik siwiec. Limnephilus marmoratus Curtis Chruœcik marmurek. Limnephilus politus McLachlan Chruœcik stawowiec. Limnephilus sparsus Curtis Chruœcik do³owiec. Limnephilus vittatus (Fabricius) Chruœcik wioœniak. Potamophylax cingulatus (Stephens). Potamophylax latipennis (Curtis) Chruœcik kleczarek. Odontoceridae Uw³osicowate Odontocerum albicorne (Scopoli) Chruœcik uw³osiec. Molannidae W¹tlikowate Molanna angustata Curtis Chruœcik molanna Ceraclea dissimilis (Stephens) Chruœcik ciemnow³osek. Leptoceridae W¹satkowate Mystacides azurea (Linnaeus) Chruœcik fioletek. Leptocerus tineiformis Curtis Chruœcik siwog³owy [Micropterna sp.]. Oecetis furva (Rambur). Oecetis lacustris (Pictet) Chruœcik wciêtoskrzyd³y. Oecetis ochracea (Curtis) Chruœcik domowit. Oecetis testacea (Curtis) Chruœcik frêdzlowiec. Lepidoptera Motyle Pyralidae Omacnicowate Elophila nymphaeata (Linnaeus) Nimfa œwitezianka. Acentria ephemerella (Denis et Schiffermüller) Bezkolczy œnie yczek. Parapoynx stratiotata (Linnaeus). Liczba gatunków wa ek Number of dragonfly species Liczba gatunków pluskwiaków Number of bug species Liczba gatunków chrz¹szczy Number of beetle species Liczba gatunków chruœcików Number of caddisfly species Liczba gatunków motyli Number of butterfly species Liczba gatunków entomofauny ³¹cznie Total number of entomofauna species 24 13 22 11 51 35 35 16 3 0 135 75 Objaœnienia: KG Kurze Grzêdy, SB Staniszewskie B³oto, gatunek stwierdzony w rezerwacie, ( ) gatunek stwierdzony jedynie poza granicami rezerwatu, w jego bezpoœrednim s¹siedztwie Explanations: KG Kurze Grzêdy, SB Staniszewskie B³oto, species recorded in the reserve, ( ) species recorded only outside the reserve, in its close victinity 174

WyraŸnie wiêksze bogactwo gatunkowe entomofauny wodnej rez. Kurze Grzêdy wynika z obecnoœci jezior, które s¹ kluczowymi siedliskami zw³aszcza dla wa ek i chruœcików. Liczba gatunków odnotowanych w rez. Staniszewskie B³oto jest i tak zawy ona o szereg chruœcików z³owionych w pu³apkê œwietln¹. Prawdopodobnie jedynie migrowa³y one przez rezerwat, a nie rozwija³y siê w nim, bowiem materia³ zebrany metodami hydrobiologicznymi by³ bardzo ma³o zró nicowany jakoœciowo (tab. 8.1.2-8.1.4, ryc. 8.1.1). N 50 45 Kurze Grzêdy 40 35 A B C D E 30 25 20 15 10 5 0 2 4 5 7 1 3 6 8 9 10 11 12 Jeziora Lakes Rowy Ditches T Stanowisko Study site 30 N Staniszewskie B³oto A B C D E 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 13 12 Rowy Ditches B D Stanowisko Study Site Rys. 8.1.1. Bogactwo gatunkowe entomofauny poszczególnych stanowisk badawczych. N liczba gatunków. Skróty nazw siedlisk: T torfowisko mszarne, B brochowiska, D drobny zbiornik. Grupy systematyczne: A wa ki, B pluskwiaki, C chrz¹szcze, D chruœciki, E motyle. Fig. 8.1.1. Species richness of entomofauna in particular study sites. N species number. Abbreviations of habitat s names: T Sphagnum bog, B wallows, D small water body. Systematic groups: A dragonflies, B heteropterans, C beetles, D caddisflies, E butterflies. 175

176

Tab. 8.1.3. Pluskwiaki ró noskrzyd³e, chrz¹szcze, chruœciki i motyle z³owione w rezerwacie Kurze Grzêdy Tab. 8.1.3. Heteropterans, beetles, caddisflies and butterflies collected in the Kurze Grzêdy reserve Gatunek Species Jeziora Lakes Rowy Ditches T i l 2 2a 4 5 5a 7 7a 1 3 6 8 9 10 11 12 Heteroptera Corixa dentipes 1. 1 1. 33......... 18 18 Corixa punctata..... 3......... 3 1 Corixa sp. indet........ 1...... 1. Hesperocorixa sahlbergi....... 2.. 13 3 5 10 22 55. Sigara lateralis.... 4.......... 4. Sigara falleni.. 1............ 1. Sigara praeusta.... 2.......... 2. Notonecta glauca 2. 1 3. 5.... 1. 1 2. 13 2 Notonecta lutea.. 4.. 1......... 5. Notonecta sp. larvae indet......... 1.. 1.... 2 Ilycoris cimicoides.. 2 2. 4......... 8. Nepa cinerea.......... 1.... 1. Mesovelia furcata... 1........... 1. Microvelia reticulata 61. 48 24........... 131 2 Microvelia buenoi.. 1............ 1. Velia caprai........ 8 2 3 8 31 13. 27 30 Gerris gibbifer........ 12 6 3. 1 3. 33. Gerris lacustris.. 3.. 1. 1.. 2... 1 8. Gerris lateralis........ 4 12.... 1 17. Gerris odontogaster 9. 5 5...... 1 1.. 4 25. Gerris paludum.......... 1.... 1. Gerris rufoscutellatus.. 1.... 1....... 2.

Gatunek Species Jeziora Lakes Rowy Ditches T i l 2 2a 4 5 5a 7 7a 1 3 6 8 9 10 11 12 Gerris sp. larvae indet......... 10.. 1 2 2.. 10 Hydrometra gracilenta 1.. 1........... 2. Hydrometra stagnorum.. 17............ 17. Coleoptera Gyrinus marinus.. 4....... 3.... 7. Gyrinus natator..... 1........ 5 6. Gyrinus substriatus....... 1..... 2 3 6. Haliplus ruficollis... 1........... 1. Noterus crassicornis..... 4........ 2 6. Agabus bipustulatus... 1.... 1. 2.. 3. 7. Agabus congener... 1...... 1 1... 3. Agabus guttatus........... 1 5 14. 20. Agabus sturmii..... 14.... 13 2 2 5. 36. Ilybius aenescens 3. 3 4. 3. 2 1. 2 3 4 1 2 28. Ilybius ater........ 1...... 1. Ilybius chalconatus............. 1. 1. Ilybius fuliginosus........ 1.... 4. 5. Ilybius subaeneus... 1...... 1.... 2. Rhantus exsoletus.. 4 1. 18 1... 4.... 28. Rhantus suturellus... 1........... 1. Acilius canaliculatus.. 2............ 2. Acilius sulcatus 1. 4 2. 2.... 2.... 11. Graphoderus cinereus.. 1 1. 1......... 3. Dytiscus circumcinctus.. 1............ 1. Dytiscus lapponicus..... 7 1........ 8.

Gatunek Species Jeziora Lakes Rowy Ditches T i l 2 2a 4 5 5a 7 7a 1 3 6 8 9 10 11 12 Hydaticus seminiger 3.............. 3. Graptodytes pictus 2. 27.. 37.... 23... 89. Hydroporus angustatus.............. 1 1. Hydroporus erytrocephalus.. 1 1...... 2 5 1 1. 11. Hydroporus fuscipennis.. 2............ 2. Hydroporus gyllenhalii 2...... 1 24. 1 2 6. 1 37. Hydroporus incognitus............. 1. 1. Hydroporus melanarius........ 10 19 1 3 3. 4 40. Hydroporus morio....... 6 73 35 1 4. 5 3 127. Hydroporus obscurus 2. 1 3... 4.. 7 3.. 4 24. Hydroporus palustris..... 1.... 2... 1 4. Hydroporus planus... 2........... 2. Hydroporus striola.. 1..... 3 1... 1 3 9. Hydroporus tristis 3... 1. 2. 11 1 2 9 22 7 10 68. Hydroporus umbrosus... 1.......... 3 4. Hygrotus inaequalis 1.. 1........... 2. Hyphydrus ovatus 2. 15.. 16.... 2.... 35. Laccophilus hyalinus... 1........... 1. Helophorus flavipes........ 1.. 1. 2. 4. Helophorus granularis... 1........... 1. Hydrochus crenatus..... 1......... 1. Anacaena globulus........ 1... 1.. 2. Anacaena limbata 1.............. 1. Anacaena lutescens 1. 7.. 8. 1 13 4 3 4 1 6 4 52. Enochrus affinis 1.... 5........ 1 7.

Gatunek Species Jeziora Lakes Rowy Ditches T i l 2 2a 4 5 5a 7 7a 1 3 6 8 9 10 11 12 Enochrus ochropterus..... 1........ 1 2. Enochrus testaceus...... 1........ 1. Helochares obscurus..... 1......... 1. Hydrobius fuscipes 1. 2 2. 1.. 2. 2 4... 14. Laccobius minutus 3.............. 3. Trichoptera Orthotrichia costalis.... 1.......... 1. Aglaylea multipunctata.... 23. 3........ 26. Aglaylea sexmaculata.... 12.......... 12. Ecnomus tenellus...... 2........ 2. Holocentropus dubius 1 1 16. 12 13 8........ 34 17 Holocentropus stagnalis.... 1.......... 1. Cyrnus flavidus..... 1 17........ 17 1 Cyrnus insolutus.... 33. 12........ 45. Cyrnus sp. indet.... 1........... 1. Polycentropodidae larvae indet..... 20.......... 20. Plectrocnemia conspersa. 1.. 2........ 6. 13 3 Tinodes waeneri. 1.. 1.......... 2. Hydropsyche sp. larvae indet..... 6........ 7.. 7 Agrypnia obsoleta 2.. 1 59 42 109........ 183 30 Agrypnia pagetana.... 2.......... 2. Agrypnia varia...... 48........ 48. Oligotricha striata. 2 21 10. 3. 9 11 1 22 27 15 14 9 6 138 Phryganea bipunctata.. 4.. 6.. 2....... 10 Phryganea grandis..... 1 1........ 2.

Gatunek Species Jeziora Lakes Rowy Ditches T i l 2 2a 4 5 5a 7 7a 1 3 6 8 9 10 11 12 Phryganea sp. larvae indet... 2.. 1. 1 2....... 12 Phryganeidae larvae indet............. 1... 1 Lepidostoma hirtum.... 1.......... 1. Lasiocephala basalis...... 1........ 1. Grammotaulius nigropunctatus. 1............. 1. Glyphotaelius pellucidus. 2............. 2. Rhadicoleptus alpestris. 78........ 1.... 78 1 Limnephilus auricula. 1............. 1. Limnephilus coenosus....... 18 34 5 3 1... 1 59 Limnephilus flavicornis.. 2............ 2. Limnephilus marmoratus..... 2 3........ 4 1 Limnephilus politus... 8 5 10......... 22 1 Limnephilus larvae sp... 4 1...... 2 1.... 8 Potamophylax cingulatus...... 1........ 1. Potamophylax latipennis.... 3.......... 3. Molanna angustata.... 1.......... 1. Ceraclea dissimilis.... 5.......... 5. Mystacides azurea.... 1.......... 1. Mystacides sp. indet....... 1........ 1. Leptocerus tineiformis.... 122. 56........ 178. Micropterna sp. larvae indet............. 1 9.. 10 Oecetis furva...... 1........ 1. Oecetis lacustris.... 2.......... 2. Oecetis ochracea. 1.... 1........ 2. Trichoptera indet. larvae indet........ 6 3....... 9

Gatunek Species Jeziora Lakes Rowy Ditches T i l 2 2a 4 5 5a 7 7a 1 3 6 8 9 10 11 12 Lepidoptera Elophila nymphaeata.. 2............. 2 Acentria ephemerella.. 1............. 1 Parapoynx stratiotata 2.............. 2. Suma osobników Sum of individuals: Heteroptera: 74. 84 37 6 47. 4 36 20 25 14 40 30 28 376 65 Coleoptera: 26. 75 25 1 121 5 15 142 60 74 42 45 53 48 732 0 Trichoptera: 3 88 49 21 312 79 264 34 52 6 28 29 17 36 9 723 308 Lepidoptera: 2. 3............ 2 3 Ogó³em Total: 105 88 211 83 319 247 269 53 230 86 127 85 102 119 85 1833 376 Objaœnienia: T torfowisko mszarne, Σ i suma zebranych imagines, Σ l suma larw, 2a, 5a, 7a materia³ (imagines) zebrany w pu³apki œwietlne na stanowiskach: 2, 5 i 7. Explanations: T Sphagnum bog, Σ i sum of imagines collected, Σ l sum of larvae collected, 2a, 5a, 7a material (imagines) collected in light traps in study sites 2, 5 and 7.

Tab. 8.1.4. Pluskwiaki ró noskrzyd³e, chrz¹szcze i chruœciki z³owione w rezerwacie Staniszewskie B³oto Tab. 8.1.4. Heteropterans, beetles and caddisflies collected in the Staniszewskie B³oto reserve Gatunek Species Rowy B D Σi Σl 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Heteroptera Corixa punctata............. 1 1. Corixa sp. larvae et indet..... 2 6... 2.... 4 8 Hesperocorixa sahlbergi.. 4. 2 18. 2.. 3 25. 52 2 Sigara lateralis............ 3. 3. Sigara falleni............ 1. 1. Sigara praeusta............ 1. 1. Notonecta glauca............. 5 4 1 Velia caprai.. 1 2...... 2... 1 4 Gerris gibbifer.. 10 9 12 1. 8. 1.... 33 8 Gerris lacustris... 1. 2 3...... 1 7. Gerris lateralis.. 6 1. 12 9. 1 10 4... 28 16 Gerris sp. larvae indet.. 1. 1 1.......... 3 Hydrometra gracilenta.... 5.......... 5 Heteroptera larvae indet.. 1. 1 1 6... 2.... 11. Coleoptera Gyrinus substriatus.... 3........ 2 5. Agabus bipustulatus.. 1 2. 1 1. 2 5... 1 13. Agabus congener. 2....... 2.... 4. Agabus guttatus......... 2 1... 3. Agabus sturmii.. 4 2 5 12. 3. 1.... 27. Agabus undulatus............. 1 1. Ilybius aenescens. 3 1 3 5 4 2 6. 7... 3 34. Ilybius ater............. 1 1. Ilybius chalconatus.. 4.. 4........ 8. Ilybius fuliginosus.... 1.. 1 9 4 1 1 17. Ilybius guttiger..... 1........ 1.

Gatunek Species Rowy B D Σi Σl 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Ilybius quadriguttatus.... 1......... 1. Ilybius subaeneus 1 2 1 1. 1... 3.... 9. Colymbetes paykulli............. 1 1. Acilius canaliculatus..... 2 1...... 1 4. Acilius sulcatus............. 2 2. Dytiscus marginalis............. 1 1. Hydaticus seminiger..... 1........ 1. Hydroporus erytrocephalus.... 1 7. 4. 4 5.. 4 25. Hydroporus gyllenhalii 2 6 2 5 1 14 12 3. 19 3... 67. Hydroporus melanarius 2 12 3 12. 1 11. 44 18 1 1.. 105. Hydroporus morio 24 49 27 35 2 30 45 1 28 20 3 2.. 266. Hydroporus obscurus. 8 12 2 2 3 5 4. 3 1... 40. Hydroporus palustris....... 1.... 2. 3. Hydroporus planus.. 1........... 1. Hydroporus striola. 1 2 1 1.. 1...... 6. Hydroporus tristis 4 3 10 18 3 12 16 1 4 25 7.. 1 104. Helophorus dorsalis. 1............ 1. Helophorus flavipes............. 1 1. Helophorus granularis.. 1. 1........ 3 5. Anacaena lutescens 3 1 8 4 1 15 14. 17 14 1 6. 1 85. Enochrus melanocephalus......... 16.... 16. Laccobius minutus............. 1 1. Hydrobius fuscipes 1... 1 1 3 4. 1.. 1. 11. Cercyon bifenestratus............ 3. 1. Trichoptera Orthotrichia costalis............ 1. 1. Ecnomus tenellus............ 2. 2. Plectrocnemia conspersa............ 1. 1. Polycentropodidae indet............. 1. 1. Tinodes maclachlani (?)............ 1. 1.

Gatunek Species Rowy B D Σi Σl 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Hydropsyche siltalai............ 2. 2. Hydropsyche sp. indet............. 2. 2. Hagenella clathrata...... 1.. 1 4.... 6 Oligotricha striata 6 1 1 18 43 2 23. 5 1.. 1 1 99 Phryganea sp. larvae indet...... 1.... 2.... 3 Phryganeidae indet.......... 4..... 4 Odontocerum albicorne............ 1. 1. Limnephilus auricula............ 1. 1. Limnephilus coenosus 11 19 3 4.. 1. 1 39.... 78 Limnephilus griseus............ 1. 1. Limnephilus sparsus............ 1. 1. Limnephilus vittatus............ 2. 2. Molanna angustata............ 1. 1. Leptocerus tineiformis............ 5. 5. Oecetis testacea..... 1......... 1 Suma osobników Sum of individuals: Heteroptera:. 2 21 15 23 45 12 10 1 15 9. 30 7 146 47 Coleoptera: 37 88 77 85 28 109 110 29 95 149 26 9 7 25 871. Trichoptera: 11 25 4 5 18 45 4 23. 11 46. 22 1 23 191 Ogó³em Total: 48 115 102 105 69 199 126 62 96 175 81 9 59 33 1040 238 Objaœnienia: B brochowiska, D drobny zbiornik, imagines z³owione w pu³apki œwietlne. Σ i suma zebranych imagines, Σ l suma larw. i l Explanations: B wallows, D small water body, imagines collected in light traps, Σ sum of imagines collected, Σ sum of larvae collected.

W zebranym materiale zwraca uwagê bardzo du a liczba gatunków stenotopowych. Jest to szczególnie cenne w przypadku wód torfowiskowych i/lub bardzo kwaœnych, o faunie z natury rzeczy ubogiej. Du e bogactwo gatunkowe jest w nich czêsto dowodem nie dobrych stosunków ekologicznych, lecz degradacji (Bernard i in. 2002b). Z gatunków stenotopowych stwierdzono: 46 tyrfobiontów i tyrfofili, 13 reobiontów i reofili, dwa krenofile oraz 25 limnobiontów i limnofili (Buczyñski 2001, Czachorowski 1998, Hickin 1968, Koch 1989a, 1989b, Kurz¹tkowska 1999, Mielewczyk 1969, PrzewoŸny i in. 2006, Wróblewski 1980). W rez. Kurze Grzêdy stenotopy stanowi³y 59% gatunków i 65% z³owionych osobników, w rez. Staniszewskie B³oto odpowiednio 49% i 55%. W badanych rezerwatach, owady wodne zasiedla³y trzy rodzaje wód naturalnych (jeziora, mszary sfagnowe, brochowiska) i jeden antropogenicznych (rowy). Ich wspóln¹ cech¹ by³a wysoka liczebnoœæ gatunków torfowiskowych, stanowi¹cych od oko³o 30% do ponad 90% zebranego materia³u. Wystêpowanie innych elementów ekologicznych by³o zró nicowane (ryc. 8.1.2). Fauny jezior, wód o najwiêkszej powierzchni i najbardziej stabilnych, by³y najbogatsze jakoœciowo. Obok tyrfobiontów i tyrfofili, dominowa³y eurytopy. WyraŸny acz niedu y by³ udzia³ limnobiontów i limnofili (do kilkunastu %). Ta proporcja miêdzy stenotopami jezior a innymi grupami ekologicznymi, wynika przede wszystkim z ekstremalnie niskiego ph badanych zbiorników. W takich warunkach nisze ekologiczne i mikrosiedliska gatunków jeziornych nietoleruj¹cych takiej kwasowoœci wody, pozostaj¹ niezajête lub (czêœciej) zostaj¹ przejête przez eurytopy b¹dÿ gatunki torfowiskowe (Buczyñski 2001). Takie stosunki ekologiczne cechuj¹ wiêkszoœæ niewielkich jezior torfowiskowych. Zgrupowania owadów wodnych mszarów sfagnowych, by³y typowe dla drobnych zbiorników na torfowiskach przejœciowych i wysokich: oczek zawieszonych w ple i ka³u sfagnowych. Takie entomocenozy s¹ z regu³y ubogie jakoœciowo i wysoce specyficzne, z³o one g³ównie z gatunków tyrfobiontycznych i tyrfofilnych. Niski udzia³ innych elementów ekologicznych (niemal wy³¹cznie eurytopów), wynika z ekstremalnych warunków fizyczno-chemicznych i z ma³ego zró nicowania przestrzennego siedlisk. Dla najmniejszych zbiorników, w których lustro otwartej wody jest niewielkie lub w ogóle nie wystêpuje, charakterystyczny jest te brak przedstawicieli Coleoptera i Heteroptera o du ych rozmiarach cia³a (np. z chrz¹szczy z rodzajów Dytiscus i Cybister, pluskwiaków z rodzaju Notonecta). Najubo sza z wód naturalnych i zarazem najbardziej specyficzna by³a fauna brochowisk. Wynika³o to z ich struktury: zasiedlaj¹ce je owady wystêpuj¹ raczej w okresowo wype³nionych wod¹ przestrzeniach miêdzy ³ody kami i listkami torfowców, a nie w typowym zbiorniku wodnym. Takie warunki odpowiadaj¹ nielicznym gatunkom; w brochowiskach w rezerwacie stwierdzono tylko kilka gatunków drobnych chrz¹szczy. 186

100% Kurze Grzêdy 1 2 3 4 5 80% 60% 40% 20% 0% 2 4 5 7 1 3 6 8 9 10 11 12 Jeziora Lakes Rowy Ditches T Stanowisko Study site 100% Staniszewskie B³oto 1 2 3 4 5 80% 60% 40% 20% 0% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 13 12 B Rowy Ditches D Stanowisko Study site Ryc. 8.1.2. Sk³ad ekologiczny entomofauny stanowisk badawczych (dane iloœciowe). Skróty nazw siedlisk: T torfowisko mszarne, B brochowiska, D drobny zbiornik. Elementy ekologiczne: 1 Tyrfobionty i tyrfofile, 2 reobionty i reofile, 3 krenofile, 4 limnobionty i limnofile, 5 inne (g³ównie eurytopy). Pominiêto materia³ z pu³apek œwietlnych. Fig. 8.1.2. Ecological composition of entomofauna in particular study sites (quantitative data). Abbreviations of habitat s names: T Sphagnum bog, B wallows, D small water body. Ecological elements: 1 tyrphobionts and tyrphophiles, 2 rheobionts and rheophiles, 3 krenophiles, 4 limnobionts and limnophiles, 5 others (eurytopes mainly). Specimens collected in light traps were not included. Materia³ z drobnego zbiornika eutroficznego granicz¹cego z rez. Staniszewskie B³oto (stan. 12), ukazuje wzajemnie wp³ywy faun siedlisk wodnych w rezerwacie i jego otoczeniu. Widaæ to w wysokim, jak na zbiornik eutroficzny, udzia³ gatunków torfowiskowych (ryc. 8.1.2). Z drugiej strony, na stanowisku tym odnotowano gatunki o du ej dyspersyjnoœci, które nie pojawi³y siê w rezerwacie jak p³oszczyca 187

szara Notonecta glauca i p³ywak ó³tobrze ek Dytiscus marginalis, czy nawet tyrfofilny nurek ciemny Ilybius ater. S¹ to gatunki o du ych rozmiarach cia³a, co potwierdza wnioski przedstawione w poprzednim akapicie. Bardzo interesuj¹ca okaza³a siê fauna rowów odwadniaj¹cych. W rez. Kurze Grzêdy mo na wyodrêbniæ ich trzy typy faunistyczne, wyraÿnie zwi¹zane ze zró - nicowaniem cech siedliskowych: A. rowy z co najwy ej s³abym przep³ywem, silnie zaroœniête Sphagnum (niekiedy tak e roœlinnoœci¹ szuwarow¹) (stan. 1, 3, 9); B. rowy bezpoœrednio przy wyp³ywach z jezior, stagnuj¹ce, bez Sphagnum, z bardzo ubog¹ roœlinnoœci¹ (stan. 8); C. g³ówne rowy odwadniaj¹ce, z wyraÿnym przep³ywem, dnem przynajmniej czêœciowo mineralnym (stan. 10, 11). Typ A cechowa³a fauna podobna jak w mszarach sfagnowych, jednak bogatsza w reofile (wielu autorów wyodrêbnia te gatunki jako jeziorno-rzeczne Biesiadka i Pakulnicka 2004) i wzbogacona o niektóre gatunki cieniolubne (np. plesica rdzawobrzucha Velia caprai, ³unica czerwona Pyrrhosoma nymphula ryc. 8.1.3). Typ B zasiedla³a fauna podobna jak w jeziorach, ale zubo ona o limnobionty i limnofile. Bardzo interesuj¹co kszta³towa³a siê fauna siedlisk typu C. Licznie wystêpowa³y tu reobionty i reofile, stosunkowo obficie (iloœciowo) pojawia³y siê te obydwa wykazane gatunki krenofilne (nurek strumykowy Agabus guttatus, chruœcik ko³czanek Plectronemia conspersa). Obecnoœæ reofili wynika z wyraÿnego przep³ywu i z charakteru dna. Natomiast wystêpowanie krenofili wskazuje na sta³e utrzymywanie siê niskiej temperatury wody i jej dobr¹ jakoœæ. Najbardziej prawdopodobnym wyt³umaczeniem ich obecnoœci jest to, e tworz¹c g³êbokie rowy zbiorcze (do 3 m), przeciêto poziom wód gruntowych, które obecnie sp³ywaj¹ z rezerwatu razem z wodami powierzchniowymi. Podobnie, choæ nieco inaczej kszta³towa³a siê fauna rowów w rez. Staniszewskie B³oto. By³y tu stanowiska: A. g³êbsze, ze stosunkowo sta³ym, wysokim poziomem wody i z przep³ywem (g³ówny rów od strony po³udniowo-zachodniej); B. ze stale utrzymuj¹c¹ siê wod¹, jednak bez wyraÿnego przep³ywu (g³ówne rowy odwadniaj¹ce poszczególne oddzia³y); C. okresowo wysychaj¹ce, w których na dnie utrzymywa³y siê jedynie izolowane, bardzo ma³e zbiorniki wodne, zwykle o powierzchni 1 m 2, z dnem wys³anym ig³ami œwierków (rowy boczne). Im rów by³ wê szy i p³ytszy, tym bardziej jego fauna sk³ada³a siê z mniejszej liczby gatunków, bogatsza w tyrfobionty i tyrfofile oraz ubo sza w inne elementy ekologiczne. Eurytopy i gatunki jeziorne pojawia³y siê niemal wy³¹cznie w siedliskach typu A i B. Reobionty i reofile wyraÿnie preferowa³y siedliska typu A, choæ ze wzglêdu na ogólnie nisk¹ temperaturê wody w rowach pojawia³y siê i na innych stanowiskach. Krenofile wystêpowa³y tylko w g³ównym rowie odwadniaj¹cym. Ich obecnoœæ wskazuje na przeciêcie poziomu wód gruntowych i ich odp³yw tym rowem. 188

Ryc. 8.1.3. unica czerwona Pyrrhosoma nymphula (Fot. P. Buczyñski) Fig. 8.1.3. Red large damselfly Pyrrhosoma nymphula (Photo P. Buczyñski) Podsumowuj¹c rozwa ania synekologiczne nale y stwierdziæ, e zgrupowania owadów wodnych w siedliskach naturalnych badanego obszaru, by³y wysoce specyficzne i nie wykazywa³y odkszta³ceñ antropogenicznych. Mo na jedynie zastanowiæ siê, czy bardzo niskie ph (3,80-4,15) cechuj¹ce jeziora, nie jest ni sze od pierwotnego (naturalnego). Na jego obni enie i utrzymywanie siê na tym poziomie, mog³o wp³yn¹æ przesuszenie otaczaj¹cych torfowisk na skutek melioracji, a w konsekwencji uwolnienie do wód du ych iloœci kwasów humusowych (Banaœ i Gos 2004). Tak du a kwasowoœæ wody jest niekorzystna nawet dla czêœci gatunków tyrfofilnych: sk³ad gatunkowy fauny niektórych zbiorników wydaje siê niepe³ny. Tak e dominuj¹ce na badanym obszarze rowy, dziêki skolonizowaniu przez roœlinnoœæ torfowiskow¹ i gatunki owadów, s¹ ciekawe ekologiczne i wa ne dla zachowania fauny. Najwiêksze jest ich znaczenie dla pluskwiaków, chrz¹szczy i chruœcików tyrofilnych obecnie maj¹ tu one niewiele optymalnych siedlisk naturalnych. Niezbyt wartoœciowe s¹ tu tylko zgrupowania wa ek, choæ nie brak potencjalnych siedlisk dla niektórych gatunków torfowiskowych (np. miedziopierœ arktyczna Somatochlora arctica). Byæ mo e s¹ one zbyt m³ode (nie nast¹pi³a jeszcze ich trwa³a kolonizacja) lub maj¹ zbyt ma³¹ powierzchniê i s¹ zbyt ma³o stabilne. 189

Z powy szych wzglêdów rowy w obu badanych rezerwatach to cenne siedlisko wtórne owadów, których siedliskiem pierwotnym w naturalnych warunkach s¹ drobne zbiorniki na torfowiskach sfagnowych. Faunê tych siedlisk cechuj¹ m.in.: wysoka dominacja gatunków zwi¹zanych ze Sphagnum sp., brak lub bardzo nieliczne wystêpowanie form o du ych rozmiarach cia³a, obecnoœæ gatunków zdolnych do przetrwania wyschniêcia wody (lub migracji) (patrz te Buczyñski 2001; Mielewczyk 2003). W przypadku rez. Staniszewskie B³oto mo na nawet uznaæ, e paradoksalnie wystêpowanie czêœci gatunków jest mo liwe tylko dziêki rowom. Bior¹c pod uwagê brak historycznych œwiadectw o wystêpowaniu zbiorników wodnych (J. Herbich, M. Herbich inf. ustna), tak bogate zgrupowania tyrfofilne mog³y wykszta³ciæ siê dopiero po wykopaniu rowów odwadniaj¹cych. Co wiêcej przetrwaj¹ one tylko wtedy, gdy rowy zostan¹ zachowane, co wymaga czynnych dzia³añ cz³owieka. Tab. 8.1.5. Stwierdzone gatunki specjalnej troski i wskaÿnikowe wœród owadów wodnych Tab. 8.1.5. Collected species of special care and indicatory species among aquatic insects Gatunek Species KG SB Ochrona œcis³a Strict protection Polska Czerwona Lista Polish Red Data List Polska Czerwona Ksiêga Polish Red Data Book Gatunek parasolowy Umbrella species Aeshna juncea agnica torfowa.. LC. Aeshna subarctica elisabethae agnica torfowcowa Somatochlora arctica Miedziopierœ arktyczna NT.. VU VU Leucorrhinia dubia Zalotka w¹tpliwa.... Notonecta lutea Pluskolec ó³tawek.... Dytiscus lapponicus P³ywak lapoñski. VU. Hydroporus gyllenhalii P³ywaczek brunatnik Hydroporus morio P³ywaczek czarnog³ów. EN.. EN.. Tinodes maclachlani.. EX?.. Hagenella clathrata Chruœcik ó³tonóg.. EN.. Rhadicoleptus alpestris Chruœcik jasnoplamek.. NT.. Oecetis testacea Chruœcik frêdzlowiec.. DD.. Liczba gatunków Number of species Kurze Grzêdy: 3 7 1 7 Staniszewskie B³oto: 1 7. 2 Ogó³em Total: 3 10 1 7 Objaœnienia: KG Kurze Grzêdy, SB Staniszewskie B³oto, EX? uwa any za gatunek prawdopodobnie wymar³y w Polsce, EN zagro ony, VU nara ony, NT bliski zagro enia, LC najmniejszej troski, DD niedostateczne dane Explanations: KG Kurze Grzêdy, SB Staniszewskie B³oto, EX? considered as probably extinct in Poland, EN endangered, VU vulnerable, NT near threatened, LC least concern, DD data deficient 190

Z sozologicznego punktu widzenia, niekorzystne s¹ jedynie g³ówne rowy odprowadzaj¹ce wody poza rezerwaty. Dlatego fakt, e tylko w nich utrzymuj¹ siê zgrupowania krenofili i niektórych reofili, nie ma znaczenia. Z du ¹ pewnoœci¹ mo na za³o yæ, e te same zgrupowania, byæ mo e nawet bogatsze i stabilniejsze, tworz¹ siê we w³aœciwych siedliskach na innych obszarach, a priorytetowe przy dzia³aniach ochronnych w badanych rezerwatach s¹ fito- i zoocenozy torfowiskowe. W obu rezerwatach stwierdzono trzy gatunki œciœle chronione, 10 gatunków obecnych na krajowych czerwonych listach (w tym 6 z kategorii wysokiego ryzyka) (Bernard i in. 2002a, Paw³owski i in. 2002, Szczêsny 2002), 7 gatunków parasolowych (Czachorowski i in. 2000, Bernard i in. 2002b) (tab. 8.1.5). Natomiast nie odnotowano wystêpowania gatunków krytycznie zagro onych w Europie (Sahlén i in. 2004), objêtych za³¹cznikami Konwencji Berneñskiej i Dyrektywy Siedliskowej. Poni ej pokrótce omówiono najcenniejsze gatunki entomofauny wodnej agnica torfowa Aeshna juncea (Odonata) Gatunek preferuj¹cy wody torfowisk, g³ównie sfagnowych (Mielewczyk 1969, Buczyñski 2001). Element zachodniosyberyjski. Jego zwarty area³ obejmuje Europê wschodni¹ i pó³nocn¹ oraz pó³nocne czêœci Azji i Ameryki Pó³nocnej, stanowiska dysjunktywne znane s¹ z Pirenejów i górskich regionów Pó³wyspu Iberyjskiego (d Aguilar i Dommanget 1998, Askew 2004). W Polsce stwierdzano go we wszystkich regionach (Urbañski 1948). Obecnie wci¹ wystêpuje w wiêkszoœci z nich, jednak jest w wyraÿnym regresie wskutek degradacji jego optymalnych siedlisk. Zakres tego regresu jest wci¹ s³abo poznany, st¹d kategoria DD na Czerwonej liœcie wa ek Polski (Bernard i in. 2002a). Stwierdzony tylko w rez. Kurze Grzêdy, gdzie wystêpowa³ rzadko i bardzo nielicznie: pojedyncze imagines obserwowano sporadycznie na stanowiskach 6. i 9., nie odnotowano rozrodu. agnica torfowcowa Aeshna subarctica elisabethae (Odonata) (ryc. 8.1.4) Stenotop torfowisk sfagnowych (Mielewczyk 1969, Buczyñski 2001). Gatunek zachodniosyberyjski, o areale cyrkumborealnym. Poza jego zwart¹ czêœci¹ area³u liczne s¹ stanowiska dysjunktywne, w regionach górskich i na torfowiskach wysokich na ni u (Askew 2004, Brunelle 1997, 1999a, 1999b, Peters 1987, St. Quentin 1960). W Europie Zachodniej gatunek wymieraj¹cy (Tol i Verdonk 1988). W Polsce podawany z wielu regionów, lecz rzadki, wystêpuj¹cy w rozproszeniu i czêsto w ma³ej liczebnoœci. Tak w Polsce jak w Europie stopniowo zanika wskutek degradacji zasiedlanych przez niego œrodowisk (Tol i Verdonk 1988, Bernard i in. 2002a, 2002b). W rez. Kurze Grzêdy Aeshna subarctica elisabethae tworzy³a du e populacje w jeziorkach w oddz. 102g i 102i (stan. 2 i 4), gdzie ³owiono liczne larwy i obserwowano intensywny rozród. Równie liczna populacja zasiedla torfowiska mszarne (stan. 12). Bardzo prawdopodobny jest te rozród w jeziorku w oddz. 116i (stan. 5), gdzie wprawdzie nie ³owiono larw, ale obserwowano liczne imagines podczas rozrodu. Pojedynczego terytorialnego samca obserwowano te raz nad rowem w oddz. 101c (stan. 1). 191

W rez. Staniszewskie B³oto gatunek odnotowany tylko raz: 05.06.2004 nad rowem w oddziale 189 (st. 3) obserwowano poluj¹ce imagines. Nie stwierdzono rozrodu. Miedziopierœ arktyczna Somatochlora arctica (Odonata) (ryc. 8.1.5) Stenotop torfowisk sfagnowych. Element zachodniosyberyjski. Wystêpuje w pó³nocnej i œrodkowej czêœci Eurazji, w Europie Œrodkowej zasiedla wyraÿnie odizolowany area³ górski (Masyw Centralny, Alpy, Pireneje, Sudety, Karpaty). W Polsce szeroko rozsiedlony, ale bardzo rzadki, znany z nielicznych stanowisk rozproszonych w ró - nych regionach kraju. Tak w Polsce, jak i w innych krajach Europy silnie zagro ony wymarciem wskutek degradacji siedlisk (Buczyñski i Toñczyk 2004). Ryc. 8.1.4. agnica torfowcowa Aeshna subarctica elisabethae (Fot. P. Buczyñski) Fig. 8.1.4. Subarctic darner Aeshna subarctica elisabethae (Photo P. Buczyñski) Ryc. 8.1.5. Miedziopierœ arktyczna Somatochlora arctica (Fot. P. Buczyñski) Fig. 8.1.5. Northern emerald Somatochlora arctica (Photo P. Buczyñski) 192

Gatunek stwierdzony tylko raz: 04.06.2004 obserwowano jedno juwenilne imago przy kanale wyp³ywaj¹cym z Jeziora Wielkiego (stan. 9). Œwiadczy to o rozwoju gatunku na badanym terenie, jednak jego populacja jest prawdopodobnie bardzo ma³a. Zalotka w¹tpliwa Leucorrhinia dubia (Odonata) (ryc. 8.1.6) Stenotop torfowisk sfagnowych (Mielewczyk 1969, Buczyñski 2001). Element zachodniosyberyjski (St. Quentin 1960). Jego area³ rozci¹ga siê od Europy Zachodniej do wschodniej Syberii, na pó³nocy przekraczaj¹c Ko³o Polarne. Poza zwartym zasiêgiem, znane s¹ liczne stanowiska dysjunktywne we Francji i na Wyspach Brytyjskich (Askew 2004, d Aguilar i Dommanget 1998). W Europie Zachodniej gatunek zanikaj¹cy wskutek degradacji siedlisk (Tol i Verdonk 1988), w Polsce wystêpuj¹cy w wiêkszoœci regionów, choæ w wielu z nich równie jest w regresie (Urbañski 1948, Bernard i in. 2002b). Ryc. 8.1.6. Zalotka w¹tpliwa Leucorrhinia dubia (Fot. P. Buczyñski) Fig. 8.1.6. Small white-faced darter Leucorrhinia dubia (Photo P. Buczyñski) Gatunek stwierdzony tylko w rez. Kurze Grzêdy, gdzie by³ czêsto spotykany i bardzo liczny. Nale a³ do najliczniejszych wa ek we wszystkich jeziorach (stan. 2, 4 i 5), w pocz¹tkowym odcinku kana³u wyp³ywaj¹cego z Jeziora Wielkiego (stan. 9) i w mszarach sfagnowych (stan. 12). Na wszystkich tych stanowiskach odnotowano jego rozwój. Mniej licznie rozwija siê w dalszych odcinkach kana³u (stan. 10 i 11) 193

jego niska liczebnoœæ wynika tu z faktu, e torfowce wystêpuj¹ tylko w pojedynczych kêpach. Pojedyncze imagines obserwowano równie nad zatorfionym i zaroœniêtym Sphagnum rowem w pó³nocnej czêœci terenu badañ (stan. 3), jednak nie ³owiono tu larw ani nie odnotowano zachowañ rozrodczych. Pluskolec ó³tawek Notonecta lutea (Heteroptera) (ryc. 8.1.7) Ryc. 8.1.7. Pluskolec ó³tawek Notonecta lutea. D³ugoœæ cia³a 13-17 mm. Fig. 8.1.7. Backswimmer Notonecta lutea. Body length 13-17 mm. Ryc. 8.1.8. P³ywaczek brunatnik Hydroporus gyllenhalii. D³ugoœæ cia³a 3-4 mm. Fig. 8.1.8. Diving beetle Hydroporus gyllenhalii. Body length 3-4 mm. 194 Tyrfofil, z optimum siedliskowym na torfowiskach sfagnowych (Kurz¹tkowska 1999). Element europejsko-syberyjski. W Polsce znany z kilkunastu regionów w ró nych czêœciach kraju, poza pó³noc¹ kraju bardzo rzadki (Buczyñski i Staiec 1998, Jaczewski i Wróblewski 1978, Kurz¹tkowska 1999). Gatunek stwierdzony tylko w rez. Kurze Grzêdy, gdzie wystêpowa³ bardzo nielicznie: 4 imagines z³owiono w jeziorku w oddz. 102i (stan. 4), 1 w Jeziorze Wielkim (stan. 7). Mimo to mo na za³o yæ, e w zbiornikach tych utrzymuj¹ siê trwa³e populacje tego pluskwiaka. P³ywaczek brunatnik Hydroporus gyllenhalii (Coleoptera) (ryc. 8.1.8) Tyrfofil, zasiedlaj¹cy niemal ca³¹ Europê, bez niektórych jej obszarów po³udniowych (Galewski 1971). W Polsce bardzo rzadki, znany z 9 krain (w ujêciu Katalogu Fauny Polski), w silnym regresie w ci¹gu ostatnich 30 lat odnotowano go tylko na czterech stanowiskach, le ¹cych na: Pobrze u Koszaliñskim, Pojezierzu Wschodniopomorskim, Pojezierzu Mazurskim, Wy ynie Lubelskiej (Buczyñski i PrzewoŸny 2006, PrzewoŸny i Buczyñski 2005). W rez. Kurze Grzêdy szeroko rozpowszechniony (7 stanowisk), obecny g³ównie w rowach, w których te by³ najliczniejszy (tab. 8.1.4). Pojedyncze osobniki ³owiono te w jeziorku w oddz. 102g (stan. 2) i w mszarach sfagnowych (stan. 12). Populacjê w rezerwacie mo na ogólnie oceniæ jako liczn¹, trwa³¹ i stabiln¹.

W rez. Staniszewskie B³oto zasiedla³ niemal wszystkie rowy i kana³y (poza stan. 10), choæ by³ ³owiony umiarkowanie licznie (tab. 8.1.4). Jednak jego populacjê mo - na oceniæ jako liczn¹, trwa³¹ i stabiln¹. P³ywaczek czarnog³ów Hydroporus morio (Coleoptera) Tyrfofil, szeroko rozprzestrzeniony w pó³nocnej Palearktyce, w Nearktyce tylko na Alasce (Galewski 1971). W Polsce bardzo rzadki, znany z 9 krain. Wspó³czeœnie w regresie, zagro ony. W czasie ostatnich 30 lat podany jedynie z 7 stanowisk, rozproszonych w wielu regionach (PrzewoŸny i Buczyñski 2005). W rez. Kurze Grzêdy dominuj¹cy iloœciowo i jeden z najczêœciej ³owionych chrz¹szczy wodnych (tab. 8.1.4). Bardzo licznie wystêpowa³ w rowach (stan. 1, 3, 6-9 i 11), mniej licznie w mszarach sfagnowych (stan. 12). W rez. Staniszewskie B³oto by³ to chrz¹szcz wodny najliczniejszy i najczêœciej stwierdzany, obecny na wszystkich stanowiskach (tab. 8.1.4). Populacje w obu rezerwatach s¹ nie tylko stabilne i bardzo du e, ale zapewne stanowi¹ te wa ny element metapopulacji gatunku w ca³ym regionie, jako core populations. P³ywak lapoñski Dytiscus lapponicus (Coleoptera) (ryc. 8.1.9) Tyrfofil, gatunek borealno-górski o areale cyrkumborealnym (Galewski 1971). W Polsce wystêpuje tylko w regionach pó³nocnych, jest bardzo rzadki. Dotychczas podano go w sumie z 14 stanowisk, w tym 8 wspó³czesnych (Biesiadka 1996, Buczyñki i Zawal 2004, PrzewoŸny i Buczyñski 2005). Gatunek zagro ony podwójnie: jako stenotop jednego z najbardziej zagro onych œrodowisk i jako gatunek nielotny (ma zroœniête pokrywy), a wiêc o bardzo ograniczonej zdolnoœci do dyspersji. Chrz¹szcz obecny tylko w rez. Kurze Grzêdy: w Jeziorze Wielkim (stan. 7). By³ tu ³owiony umiarkowanie licznie, choæ regularnie. W sumie zebrano 8 osobników, kilkakrotnie obserwowano te liczne osobniki p³ywa- j¹ce w zbiorniku. Populacjê mo na oceniæ jako co najmniej œrednio liczn¹ i stabiln¹, a jezioro jako wa n¹ ostojê tego gin¹cego gatunku. Ciekawostk¹ jest z³owienie jednego osobnika w pu³apkê œwietln¹ (Buczyñski i Serafin 2005). Ryc. 8.1.9. P³ywak lapoñski Dytiscus lapponicus. D³ugoœæ cia³a 24-30 mm. Fig. 8.1.9. Diving beetle Dytiscus lapponicus. Body length 24-30 mm. 195

Chruœcik jasnoplamek Rhadicoleptus alpestris (Trichoptera) Tyrfofil, zwi¹zany g³ównie z drobnymi wodami bie ¹cymi na terenach bagiennych i torfowiskowych. Gatunek europejsko-syberyjski, w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, ale wystêpuj¹cy w du ym rozproszeniu (Czachorowski 1998, inf. ustna). Gatunek obecny tylko w rez. Kurze Grzêdy. 78 imagines z³owiono w pu³apkê œwietln¹ ustawion¹ nad jeziorkiem w oddz. 102g (04.06.2004). Œwiadczy to o wysokiej liczebnoœci gatunku w rezerwacie, choæ rozwija siê on raczej nie w jeziorach, a w zatorfionych rowach i kana³ach. Jedyn¹ larwê z³owiono w zatorfionym odcinku kana³u wyp³ywaj¹cego z Jeziora Wielkiego (st. 8). Tinodes maclachlani (?) (Trichoptera) Larwy tego gatunku buduj¹ sieci ³owne na powierzchni g³azów i kamieni le ¹cych na dnie strumieni lub rzek (w bystrzynach). Z racji tego, e konstrukcje te s¹ bardzo delikatne i ma³e, bardzo czêsto s¹ one niezauwa ane przez badaczy. Ma to wp³yw na s³abe poznanie rozmieszczenia tego gatunku w Europie, które opiera siê g³ównie na wystêpowaniu imagines. Z Polski jest zaledwie kilka doniesieñ o wystêpowaniu T. maclachlani (S. Czachorowski, inf. ustna). Chruœcik stwierdzony tylko w rez. Staniszewske B³oto: jedn¹ samicê z³owiono w pu³apkê œwietln¹ (06.08.2004). Mo na z du ¹ pewnoœci¹ za³o yæ, e by³ to osobnik migruj¹cy przez teren rezerwatu. Oznaczenie uznano za bardzo prawdopodobne, ale nie ca³kowicie pewne w rodzaju Tinodes Curtis bez w¹tpliwoœci mo na oznaczyæ tylko samce. Ryc. 8.1.10. Chruœcik ó³tonóg Hagenella clathrata. D³ugoœæ przedniego skrzyd³a 12-15 mm. Fig. 8.1.10. Caddisfly Hagenella clathrata. Length of the fore wing 12-15 mm. Chruœcik ó³tonóg Hagenella clathrata (Trichoptera) (ryc. 8.1.10) Gatunek zasiedlaj¹cy niewielkie zbiorniki wodne na torfowiskach sfagnowych. Element palearktyczny, kiedyœ bardzo szeroko rozsiedlony w Europie i Polsce, obecnie w zaniku. W Polsce, wspó³czeœnie podawany tylko z kilku stanowisk na Nizinie Pó³nocnopodlaskiej, w Kotlinie Sandomierskiej, na Wy ynie ódzkiej i w Górach Œwiêtokrzyskich (Czachorowski 2004a). Chruœcik ³owiony tylko w rez. Staniszewske B³oto: pojedyncze b¹dÿ nieliczne larwy ³owiono w rowach (stan. 7, 10 i 11). Tak wiêc populacja w rezerwacie, choæ autochtoniczna, jest prawdopodobnie bardzo nieliczna. 196