Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.)

Transkrypt

1 Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.) PAWEŁ BUCZYŃSKI, EDYTA BUCZYŃSKA, AGATA KASJANIUK Ważki (Odonata) i chruściki (Trichoptera) rezerwatu Magazyn (Polesie Zachodnie) BUCZYŃSKI P., BUCZYŃSKA E., KASJANIUK A Dragonflies (Odonata) and caddisflies (Trichoptera) of the nature reserve Magazyn (Western Polesie). Parki nar. Rez. Przyr. 24: ABSTRACT. The nature reserve Magazyn, with valuable aquatic and peat bog vegetation, protects the belt of marshes on the edge of the Sobibór Forests and the River Bug valley. Thirty three dragonfly species and sixteen caddisfly species were recorded within the reserve in the years 1999, 2002 and The most important habitat for the development of aquatic insects in the reserve was the permanent dystrophic water body dammed by the dike. The fauna of this habitat was similar to the fauna of peat bog lakes. The remaining habitats were of astatic character and they dried out in dry summers. The species richness of dragonfly fauna (46% of Polish fauna and 49% of the Lublin region) was associated with the following facts: many species were recognized as highly acid tolerant and the populations of the reserve were supplied with specimens from species-rich surface water that surrounds the area. The poverty of caddisfly fauna (6% of Polish fauna and 15% of the Lublin region one) results probably from specific water chemistry and poor variation in habitats. The nature reserve Magazyn, important for the protection of flora and some groups of animals (leeches, aquatic beetles, fish, reptiles), has small significance for the protection of the examined insect groups. Nevertheless, it may play the role of an important component of the water network of middle-eastern Poland with well preserved types of marshy and aquatic habitats. KEY WORDS. Odonata, Trichoptera, peat bog, fen, protection, evaluation, Poland. Paweł Buczyński: Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, Lublin, pbuczyns@biotop.umcs.lublin.pl; Edyta Buczyńska:Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, Lublin, Agata Kasjaniuk: ul. P. Jana Pawła II 27/50, Tomaszów Lubelski WSTĘP Ważki i chruściki zasiedlające torfowiska sfagnowe należą w Polsce do najsilniej zagrożonych przedstawicieli tych grup owadów (BERNARD i in a, b; SZCZĘSNY 2002). Wynika stąd potrzeba inwentaryzacji torfowisk w kraju, z uwzględnieniem stanu populacji tych gatunków, ich funkcjonowania i zagrożeń. W pierwszej kolejności należy objąć badaniami obszary chronione, zabezpieczające tereny o największych walorach przyrodniczych. Jak wykazano na przykładzie chruścików (CZACHOROWSKI, [117]

2 118 Paweł Buczyński i in. MAJEWSKI 2003), spośród nich najsłabiej zbadane są rezerwaty: zbadano w zaledwie 0,5% tych obszarów. One więc powinny stać się w pierwszym rzędzie obiektem badań inwentaryzacyjnych i ekologicznych. Rezerwat Magazyn należy do najcenniejszych wodno-torfowiskowych rezerwatów środkowo-wschodniej Polski. Utworzony dla ochrony unikalnej roślinności (FIJAŁKOWSKI 1996), jest słabo zbadany przez zoologów. Jednak zebrane dotąd informacje są obiecujące. Wykazano m.in.: żółwia błotnego (Emys orbicularis [L.]), strzeblę przekopową (błotną) (Eupallasella percnurus [PALL.]) i pijawkę lekarską (Hirudo medicinalis L.) (BUCZYŃSKI 2003, ZARZĄD ). Pozwala to założyć, że rezerwat jest ważną ostoją także dla innych grup taksonomicznych, w tym ważek i chruścików. Celem prezentowanych badań była analiza ich występowania w rezerwacie i ocena znaczenia rezerwatu dla ochrony owadów wodnych. TEREN BADAŃ I STANOWISKA Rezerwat Magazyn (23º39 E, 51º29 N; UTM: FB80), o powierzchni 51,98 ha, leży na południe od wsi Sobibór, na pograniczu dwóch mezoregionów Polesia Zachodniego: Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej i Polesia Brzeskiego (KONDRACKI 2000). Obejmuje pas podmokłości na skraju Lasów Sobiborskich i doliny Bugu, który otacza kontynentalny bór świeży (Peucedano Pinetum) i bór suchy (Cladonio Pinetum). Od wschodu rezerwat zaczyna się rozległym, dystrofizującym się zbiornikiem, obrzeżonym olsem porzeczkowym (Ribeso nigri Alnetum). Ku zachodowi przechodzi on w ols torfowcowy (Sphagno squarrosi Alnetum). Izolowany płat olsu torfowcowego leży też w północnej części rezerwatu. Na pograniczu olsu torfowcowego i boru świeżego i suchego, wykształcają się też niewielkie płaty boru bagiennego (Vaccinio uliginosi Pinetum). Do zbiornika uchodzi od północy kanał, od południa rów melioracyjny, z kolei od wschodu wypływa z niego strumień. Badania objęły 6 stanowisk (Ryc. 1): 1. Zbiornik we wschodniej części rezerwatu, powstały prawdopodobnie wskutek spiętrzenia wody na torfowisku niskim przez zbudowaną w latach groblę z drogą wojewódzką nr 816 (Chełm Włodawa). Powierzchnia ok. 12 ha, głębokość do 1 m, woda przezroczysta, brązowa, dno z tyrfopelem. Zbiornik porasta mozaika: szuwarów Caricetum lasiocarpae, płatów Typha angustifolia L. i Phragmites australis (CAV.) TRIN. ex STEUDEL oraz zwartych zarośli Salix cinerea L. Lustro wody między nimi jest częściowo otwarte, częściowo pokryte Potamogeton natans L. Toń wodną przerastają: Utricularia vulgaris L., Potamogeton obtusifolius MERT. et KOCH i Hottonia palustris L. Przy brzegu rosną: Riccia fluitans L., Callitriche sp., Drepanocladus aduncus (HEDW.), Lemna trisulca L. i L. minor L., miejscami też: Molinia caerulea (L.) MOENSCH, Cardamine amara L., Carex elata ALL., C. remota L., Juncus effusus L., Calla palustris L. i Iris pseudacorus L.;

3 Ważki i chruściki rezerwatu Magazyn (Polesie Zachodnie) 119 Ryc. 1. Teren badań. 1 teren otwarty, 2 bory, 3 olsy, 4 zbiornik we wschodniej części rezerwatu, 5 wody bieżące, 6 grobla z drogą Chełm Włodawa, 7 drogi leśne, 8 stanowiska badawcze (numeracja jak w tekście). Fig. 1. Study area. 1 open areas, 2 pine forests, 3 alder swamp forests, 4 water body in the eastern part of the reserve, 5 running waters, 6 dike with the road Chełm Włodawa, 7 forest roads, 8 sampling sites (numeration like in the text). 2. Rów w młodniku sosnowym. Szerokość 1 m, głębokość cm, woda brunatna, lekko mętna, stagnująca, dno piaszczyste z liśćmi Alnus glutinosa (L.) GAERTN. Brzegi z A. glutinosa, roślinności wodnej brak, przy brzegu podtopione Carex sp. i trawy; 3. Ols torfowcowy, z silnie uwilgotnionym podłożem sfagnowym, w wilgotnych miejscach z dużymi płatami Juncus effusus, Eriophorum vaginatum L. i Calla palustris L., z domieszkami Carex remota i Callitriche sp.; 4. Kanał w olsie porzeczkowym. Szerokość 2 m, głębokość 50 cm, woda brunatna, mętna, dno z sapropelem i liśćmi olchy. Przepływ powolny. Roślinność: Lemna trisulca, L. minor, maty glonów nitkowatych, przy brzegu pojedyncze kępy Carex sp.;

4 120 Paweł Buczyński i in. Tab. 1. Temperatura wody (T, w ºC), ph i przewodnictwo elektrolityczne (C, w μs cm 2 ) na wybranych stanowiskach badawczych. brak danych. Table 1. Temperature of water (T, in ºC), ph and electrolytic conductivity (C, in μs cm 2 ) in some sampling sites. no data. Lp. No Stanowisko Sampling site zbiornik dystroficzny dystrophic water body rozlewiska w olsie torfowcowym pools in sphagnal alder kanał canal rozlewiska w olsie torfowcowym pools in sphagnal alder strumień stream T ph C 25.IV V IV V IV V.03 16,2 13,0 7,02 7, ,4 4, ,8 5, ,7 5, ,6 10,7 6,87 6, Płat olsu torfowcowego ze zbiornikiem na podłożu sfagnowym (Sphagnum squarrosum CROME). Powierzchnia 0,3 0,4 ha, głębokość 20 cm, woda brunatna, przezroczysta. Roślinność szuwarowa: Typha angustifolia, Carex elata i Juncus effusus; 6. Strumień wypływający ze zbiornika we wschodniej części rezerwatu, otoczony borem świeżym. Szerokość 1 m, głębokość 20 cm, nurt bardzo wolny. Dno piaszczysto-muliste. Woda brunatna, mętna. W nurcie pojedynczo Iris pseudacorus, przy brzegach miejscami Carex sp. Okresowo zakwity glonów nitkowatych. Wybrane cechy fizyczno-chemiczne wody badanych stanowisk przedstawia Tab. 1. Reżim hydrologiczny badanych wód był zmienny. Stanowiska 1. i 6. były trwałe, choć w roku 2003 odnotowano silne wahania poziomu wody. Stanowiska 2., 4. i 5. były trwałe w roku 2002 i okresowe w roku Stanowisko 3. było okresowe w obydwu latach. Na stan badanych stanowisk wpływały prowadzone przy nich prace leśne. Gałęzie sosen usunięte z wyrębu przy północnej granicy rezerwatu, wiosną roku 2003 stwierdzono w zbiorniku w olsie torfowcowym (st. 3.). W tym samym okresie, do zbiornika we wschodniej części rezerwatu (st. 1.) trafiły wierzby i olchy wycięte z grobli z szosą Chełm Włodawa. METODY I MATERIAŁ Rozpoznanie faunistyczne rezerwatu prowadzono w roku 1999 (dwie kontrole stanowiska 1.), systematyczne badania w latach 2002 i 2003 (po pięć kontroli). Pobierano próby półilościowe czerpakiem hydrobiologicznym, na stanowisku 1. również z dna i roślinności w centrum zbiornika, korzystając z pontonu. Obserwowano imagines ważek, notując: liczebność, obecność osobników juwenilnych i zachowania rozrodcze. Obserwacje te prowadzono także z dala od wody, na drogach leśnych i liniach

5 Ważki i chruściki rezerwatu Magazyn (Polesie Zachodnie) 121 Tab. 2. Ważki stwierdzone w rezerwacie Magazyn : Io liczba obserwacji imagines, In maksymalna liczba obserwowanych imagines (I 10, II , III , IV >1000), LE zebrane larwy i wylinki, 1 6 stanowiska, D drogi leśne. Status gatunku: 1 5 stwierdzono rozwój (1 gatunek stanowił 1% zebranych larw i wylinek lub obserwowano tylko juwenilne imagines, 2 1,1 2% zebranych larw i wylinek, 3 2,1 5%, 4 5,1 10%, 5 >10%), prawdopodobny rozwój, nie stwierdzono rozwoju. Table 2. Dragonflies recorded in the nature reserve Magazyn : Io number of observations of imagines, In maximum number of observed imagines (I 10, II , III , IV >1000), LE collected larvae and exuviae, 1 6 sampling sites, D forest roads. The status of species: 1 5 development was recorded (1 species constituted 1% of collected larvae and exuviae or only juvenile imagines were observed, 2 1,1 2%, 3 2,1 5%, 4 5,1 10%, 5 >10%); probable development; no development was found. Lp. Gatunek No. Species Io In LE D 1. Calopteryx splendens (HARR.) 10 III 2. C. virgo (L.) 1 I 3. Sympecma fusca (VANDER L.) 1 I 4. S. paedisca (BRAU.) 4 II 5. Lestes sponsa (HANSEM.) 3 III L. virens (CHARP.) L. viridis (VANDER L.) 1 II Platycnemis pennipes (PALL.) 8 III 1 9. Ischnura elegans (VANDER L.) 1 I Coenagrion hastulatum (CHARP.) 8 IV C. puella (L.) 17 IV C. pulchellum (VANDER L.) 13 IV Gomphus vulgatissimus (L.) 2 II Ophiogomphus cecilia (FOURCR.) 2 I 15. Brachytron pratense (O.F. MÜLL.) 2 I 16. Aeshna cyanea (O.F. MÜLL.) A. grandis (L.) 2 I A. isosceles (O.F. MÜLL.) 1 I 19. A. juncea (L.) 2 II Anax imperator LEACH 1 I 21. Cordulia aenea (L.) 6 III Somatochlora flavomaculata (VANDER L.) 8 IV S. metallica (VANDER L.) 2 I 24. Libellula fulva (O.F. MÜLL.) L. quadrimaculata L. 11 IV Orthetrum cancellatum (L.) 1 I 27. Sympetrum danae (SULZ.) 3 II S. flaveolum (L.) 4 II 29. S. sanguineum (O.F. MÜLL.) 12 IV S. vulgatum (L.) 2 III Leucorrhinia dubia (VANDER L.) 1 I 32. L. pectoralis (CHARP.) 9 IV L. rubicunda (L.) 7 III 21 5

6 122 Paweł Buczyński i in. Tab. 3. Chruściki stwierdzone w rezerwacie Magazyn : 1 6 materiał zebrany na poszczególnych stanowiskach, LD suma larw i domków, I imagines, 1/ Anabolia furcata BRAU. lub A. laevis (ZETT.), 2/ jeden z gatunków: Limnephilus flavicornis (FABR.), L. marmoratus CURT., L. politus MCL., L. rhombicus (L.). Table 3. Caddisflies recorded in the nature reserve Magazyn : 1 6 material collected in particular sampling sites, LD the total number of larvae and cases, I imagines, 1/ Anabolia furcata BRAU. or A. laevis (ZETT.), 2/ one of the following species: Limnephilus flavicornis (FABR.), L. marmoratus CURT., L. politus MCL., L. rhombicus (L.). Lp. Takson No. Taxon LD I 1. Holocentropus picicornis (STEPH.) Agrypnia obsoleta (HAG.) A. pagetana (CURT.) Trichostegia minor (CURT.) 1 1. Anabolia sp. 1/ Glyphotaelius pellucidus (RETZ.) Limnephilus auricula CURT. (?) L. decipiens (KOL.) L. flavicornis (FABR.) L. fuscinervis RAMB L. nigriceps (ZETT.) L. politus MCL L. rhombicus (FABR.) (?) L. stigma CURT L. subcentralis BRAU Limnephilus sp. 2/ 1 1. Limnephilus sp Limnephilidae indet Triaenodes bicolor (CURT.) Oecetis furva (RAMB.) 1 1. Leptoceridae indet. 1 1 oddziałowych. Łowiono też imagines chruścików na upatrzonego i sporadycznie zbierano wylinki ważek. Pozyskany materiał stanowią: Odonata 145 obserwacji (dzień/stanowisko/ gatunek), 330 larw, 15 wylinek, 36 imagines; Trichoptera 193 larwy, 44 domki, 2 imagines. Na podstawie zebranych danych, wyróżniono trzy grupy gatunków ważek, o rozwoju: stwierdzonym (kryterium zebranie larw, wylinek, juwenilnych imagines), prawdopodobnym (zachowania rozrodcze) i niestwierdzonym (pozostałe gatunki). Zróżnicowanie gatunkowe określono w oparciu o formułę Hurlberta (PIE Probability of Interspecific Encounters) (LAMPERT, SOMMER 1996). Pomiary właściwości wody wykonano: termometrem Slandi TM204, pehametrem Slandi PH204 i konduktometrem Slandi CM204.

7 Ważki i chruściki rezerwatu Magazyn (Polesie Zachodnie) 123 Klasyfikację gatunków ze względu na ich przywiązanie do wód torfowisk, przyjęto za: MIELEWCZYKIEM (1969), WALLACE (1991), CZACHOROWSKIM (1998) i BUCZYŃSKIM (2001). Gatunki specjalnej troski i wskaźnikowe wyodrębniono w oparciu o następujące prace: BUCZYŃSKI (1999), CZACHOROWSKI i in. (2000), BERNARD i in. (2002 a, b), SZCZĘSNY (2002), ROZPORZĄDZENIE... (2004). WYNIKI Wykazano 33 gatunki ważek, u 27 odnotowano przynajmniej prawdopodobny rozwój. Najbogatsze jakościowo i ilościowo było stanowisko 1 (zbiornik we wschodniej części rezerwatu), ubogie były stanowiska 3 i 5 (olsy torfowcowe), bardzo ubogie stanowiska 2, 4. i 6. (wszystkie wody bieżące) (Tab. 2). Stwierdzono 16 gatunków chruścików (w dwóch przypadkach oznaczenie niepewne) i pięć taksonów wyższego rzędu. Odnotowano je na trzech stanowiskach. Zdecydowanie najbogatsze było stanowisko 1.: złowiono tu 232 osobniki (97%) należące do 16 taksonów, w tym 13 gatunków. Na stanowisku 6. zebrano 6 taksonów (w tym cztery gatunki), ale bardzo nielicznych: złowiono tylko 6 osobników. Tylko jeden gatunek reprezentowany przez jednego osobnika, złowiono na stanowisku 3. (Tab. 3). Wśród ważek dominowały eurytopy. Często stwierdzano też tyrfofile, jednak liczne były jedynie: Coenagrion hastulatum, Sympetrum danae i Leucorrhinia rubicunda, umiarkowanie licznie występowała Leucorrhinia pectoralis. Tyrfobionty reprezentowała tylko Leucorrhinia dubia, której jedną parę obserwowano raz podczas kopulacji i składania jaj na stanowisku 1. Eurytopy i tyrfofile stanowiły trzon fauny wszystkich stanowisk. Obok nich regularnie stwierdzano reobionty i reofile. Jednak poza Calopteryx splendens i Platycnemis pennipes prawdopodobnie zalatywały one spoza rezerwatu (juwenilne Gomphus vulgatissimus obserwowano tylko raz na grobli we wschodniej części rezerwatu, blisko Bugu). Mimo astatyczności wielu stanowisk, jedynym gatunkiem drobnozbiornikowym było Sympetrum flaveolum, na terenie badań nieliczne i luźno z nim związane (tylko raz obserwowano rozród). Wśród chruścików głównego zbiornika (stanowisko 1) dominowały limnofile związane z roślinnością przybrzeżną (Magnocaricion), elodeidami i nymfeidami. Obok nich odnotowano Limnephilus flavicornis i L. auricula element wiosenny wód astatycznych. Ich obecność w zbiorniku trwałym wynika z charakteru strefy przybrzeżnej: płytkiej, bogatej w roślinność oraz rozkładające się szczątki roślin, o dużej amplitudzie wahań lustra wody. Mimo neutralnego ph, na stanowisku tym odnotowano też szereg acydofilów: Agrypnia obsoleta, A. pagetana, Limnephilus auricula, L. stigma, Holocentropus picicornis. Pomimo zróżnicowania siedlisk wzdłuż linii brzegowej zbiornika, nie można było wyróżnić grup chruścików ściśle związanych

8 124 Paweł Buczyński i in. Ryc. 2. Ważki (Od.) i chruściki (Tr.) stwierdzone w latach 2002 i I liczba gatunków (A zebrano larwy, wylinki i/lub juwenilne imagines; B tylko dojrzałe imagines, zachowania rozrodcze; C tylko dojrzałe imagines, brak zachowań rozrodczych), II liczba zebranych larw i wylinek. 1 6 stanowiska badawcze. Fig. 2. Dragonflies (Od.) and caddisflies (Tr.) recorded in the years 2002 and I the number of species (A larvae, exuviae and/or juvenile imagines were collected, B only mature imagines, breeding behaviour was observed; C only mature imagines, no breeding behaviour), II the number of collected larvae and exuviae (1 6 sampling sites). chociażby z częścią otwartą lub brzegiem olsowym. Wszystkie gatunki były obecne na całej jego powierzchni. W strumieniu stwierdzono małą liczbę gatunków chruścików. Obecność Limnephilus flavicornis i Trichostegia minor świadczy o jego wysychaniu w lecie, pozostałe gatunki są typowe dla siedlisk ocienionych przez drzewa. W olsach torfowcowych odnotowano tylko Limnephilus auricula, odporny na wysychanie gatunek acydofilny. Skład gatunkowy ważek i chruścików był mało stabilny. Jego zmiany jakościowe i ilościowe były skorelowane ze zmianami reżimu hydrologicznego. W roku 2003

9 Ważki i chruściki rezerwatu Magazyn (Polesie Zachodnie) 125 Tab. 4. Gatunki specjalnej troski i wskaźnikowe, stwierdzone w rezerwacie Magazyn. A ochrona gatunkowa, B Czerwona lista krajowa (DD zagrożenie nieokreślone), C Czerwona lista regionalna (opracowana tylko dla Odonata); (R gatunek rzadki, I o zagrożeniu nieokreślonym), D gatunek parasolowy ( 1 dla torfowisk sfagnowych; 2 innych torfowisk; 3 drobnych cieków leśnych; 4 średnich i dużych rzek; 5 torfianek; 6 żwirowni, glinianek i piaskowni). Table 4. Special care species and indicatory species recorded in the nature reserve Magazyn. A species protection, B national Red list (DD Data Deficient), C regional Red list (elaborated for Odonata only); (R Rare, I Indeterminate), D umbrella species ( 1 for Sphagnum peat bogs; 2 fens, swamps and marshes; 3 small forest running waters; 4 middle and large rivers; 5 peat pools; 6 gravel, clay and sand pits). Lp. Gatunek No. Species A B C D 1. Sympecma paedisca + 2. Ophiogomphus cecilia + I + 3,4 3. Aeshna juncea DD + 1,2 4. Anax imperator Libellula fulva R 6. Leucorrhinia dubia + + 1,2 7. L. pectoralis + + 1,2,5 8. Limnephilus fuscinervis DD odnotowano, w porównaniu z rokiem 2002, wyraźny spadek bogactwa gatunkowego: o 25% u Odonata i o 43% u Trichoptera. Jeszcze wyraźniejsze były zmiany liczebności: przy tej samej liczbie kontroli i prób, w roku 2003 zebrano o 91% mniej larw i wylinek ważek oraz o 79% mniej osobników chruścików, niż w 2002 (Ryc. 2). Wartość wskaźnika zróżnicowania gatunkowego (PIE) dla całości zebranego materiału, spadła u ważek z 0,81 do 0,62, natomiast u chruścików pozostała prawie bez zmian (odpowiednio: 0,64 i 0,66). Nastąpił spadek dominacji ilościowej gatunków tyrfofilnych i acydofilnych, natomiast wzrosła liczebność eurytopów. Stwierdzono: cztery gatunki chronione, dwa gatunki z Czerwonych list Polski i dwa z Czerwonej listy ważek województwa lubelskiego. Odnotowano też pięć gatunków parasolowych, jednak tylko trzy z nich występowały w środowisku, dla którego są taksonami wskaźnikowymi (Tab. 4). Spoza grup objętych badaniami, godne uwagi jest wykazanie chronionej i zagrożonej w Polsce strzebli błotnej (Eupallasella percnurus [PALL.]). Trzy osobniki złowiono 5.VIII.2003 na stanowisku 1., przy grobli z szosą Chełm Włodawa. Świadczy to o ciągłym utrzymywaniu się populacji tego gatunku. DYSKUSJA Rezerwat Magazyn okazał się bogaty gatunkowo pod względem ważek: 33 gatunki stanowią 46% fauny krajowej i 49% fauny województwa lubelskiego (MIELEWCZYK 1990, 1997; BUCZYŃSKI 1999). Liczby te są też zbliżone do wyników badań innych rezerwatów o podobnym charakterze (np. ŁABĘDZKI 1984, 1994;

10 126 Paweł Buczyński i in. BUCZYŃSKI 1998, 2000). Natomiast bardzo uboga była trichopterofauna, licząca 6% fauny kraju i 15% fauny regionu (CZACHOROWSKI 2002; CZACHOROWSKI i in. 2002; SERAFIN 2003 a, b, c; SERAFIN, BUCZYŃSKI 2003; CZACHOROWSKI, BUCZYŃSKI 2004). Tę dysproporcję można wiązać z dużą tolerancją wielu gatunków ważek na niskie ph i stosunkowo małą liczbą acydotolerancyjnych gatunków chruścików, przez co wody dystroficzne i torfowiskowe należą zwykle do środowisk o najuboższej faunie Trichoptera (WALLACE 1991; CORBET 1999; CZACHOROWSKI i in. 2000; BUCZYŃSKI 2001; RODRIGUES, SCHARF 2001). Bogactwo gatunkowe fauny rezerwatu, mimo stosunkowo niewielkiego zróżnicowania siedliskowego, jest przypuszczalnie związane z położeniem na pograniczu dwóch obszarów cechujących się szerokim spektrum wód powierzchniowych. Wyraźnie widać to w faunie ważek, grupy o dużej dyspersyjności (ŁABĘDZKI 1982; CORBET 1999). Charakterystyczne jest tu pojawianie się reobiontów i reofilów, mimo że nie odnosiły one sukcesu rozrodczego. Pochodziły one prawdopodobnie z licznych populacji tych gatunków w dolinie Bugu (Calopteryx splendens, Gomphidae) i Lasów Sobiborskich (Calopteryx spp.). Podobną drogą mogą kolonizować rezerwat gatunki jeziorne i torfowiskowe, też liczne w Lasach Sobiborskich (BUCZYŃSKI w druku, dane npubl.; BUCZYŃSKI, CZACHOROWSKI dane npubl.). Ten mechanizm wyjaśniałby też utrzymywanie się populacji tyrfofilów, mimo częściowo niekorzystnych dla nich warunków środowiskowych. Kluczowy dla występowania ważek i chruścików w rezerwacie jest trwały zbiornik w jego wschodniej części (stanowisko 1). Tylko gatunki z nim związane tworzyły trwałe i liczne populacje. O ubóstwie fauny ważek innych stanowisk decyduje głównie ich astatyzm (cf. BUCZYŃSKI 2000). W przypadku chruścików można przypuszczać, na podstawie danych o ich biologii (WALLACE 1991), że czynnikiem decydującym jest chemizm wody. Tak więc obecność owadów na tych stanowiskach jest w dużym stopniu zależna od ciągłej kolonizacji przez osobniki ze stanowiska 1. i z terenów otaczających rezerwat. Jednak te wody, szczególnie w olsach torfowcowych, są potencjalnie bardzo cenne. W razie poprawy stosunków wodnych, zasiedlające je populacje gatunków tyrfofilnych i tyrfobiontycznych mogą się ustabilizować i umocnić. Skład gatunkowy badanych grup owadów na stanowisku 1. był typowy dla płytkich jezior dystroficznych i torfowiskowych (ŁABĘDZKI 1984; BUCZYŃSKI 1997, 2000; CZACHOROWSKI 1998 b; WENDZONKA 2002). Dla takich zbiorników, o płytkiej i silnie nagrzewającej się strefie przybrzeżnej, charakterystyczne jest też występowanie chruścików, których rozwój stadiów wodnych może być związany z wodami okresowymi (HICKIN 1967) do takich gatunków zalicza się licznie reprezentowany Limnephilus flavicornis. Natomiast do najważniejszych cech fauny ważek, obok występowania tyrfofilów, należy brak lub niska liczebność typowych dla roślinności pływającej i zanurzonej przedstawicieli rodzaju Erythromma (CHARP.). Zwłaszcza liczne występowanie Erythromma najas (HANSEM.) świadczy o wysokiej trofii zbiornika (MIELEWCZYK 1966, WENDZONKA 2004). W badanym rezerwacie tego gatunku nie stwierdzono.

11 Ważki i chruściki rezerwatu Magazyn (Polesie Zachodnie) 127 Interesujące jest, że takie stosunki faunistyczne ukształtowały się w czasie stosunkowo krótkim: zbiornik istnieje około 30 lat. Mogły o tym zadecydować dwa czynniki. Po pierwsze, woda spiętrzona groblą pokryła siedliska torfowiskowe, które stały się dla niej źródłem fauny torfowiskowej. Po drugie, bliskie sąsiedztwo Lasów Sobiborskich sprzyjało kolonizacji przez tyrfofile i limnofile. Tak więc kształtowanie się entomofauny stanowiska 1. było w większym stopniu odtwarzaniem się zaburzonego układu, niż tworzeniem się fauny de novo. Stosunki faunistyczne w przybrzeżnej strefie zbiornika są obecnie bardzo zbliżone do tych w wodach torfowisk niskich. Zmianą jakościową w stosunku do fauny sprzed roku 1980 jest zapewne przede wszystkim pojawienie się gatunków limnofilnych, wynikające z trwałości zbiornika (mimo silnych wahań poziomu wody), obecności otwartego lustra wody i pojawienia się zespołów roślinnych typowych dla litoralu jezior. O ile skład gatunkowy ważek i chruścików rezerwatu Magazyn można uznać za typowy siedliskowo i dobrze wykształcony, o tyle nie stwierdzono gatunków rzadkich w skali kraju czy silnie zagrożonych. Sympecma paedisca i Leucorrhinia pectoralis są w Polsce stosunkowo częste, a ochroną objęto je tylko ze względu na ratyfikację Konwencji Berneńskiej (BERNARD i in b). Nieliczne i z niskich kategorii są stwierdzone w rezerwacie gatunki z Czerwonej Listy. Nie stwierdzono też żadnego z 11 gatunków ważek, uznanych za najcenniejsze przy waloryzacji środowisk i siedlisk (BERNARD 2004). Rezerwat Magazyn nie odgrywa więc większej roli w ochronie gatunkowej ważek i chruścików, szczególnie w ochronie gatunków wód torfowiskowych i dystroficznych i jeśli nie zmienią się w nim stosunki wodne, nie będzie takiej roli odgrywał w przyszłości. Jest jednak wartościowy jako element sieci dobrze zachowanych siedlisk tego rodzaju, leżących w środkowo-wschodniej Polsce. Wskazują na to także stwierdzone gatunki parasolowe. Powyższe wnioski nie są uniwersalne, dotyczą tylko niektórych owadów. Na terenie badań występują cenne gatunki pijawek, ryb i gadów (BUCZYŃSKI 2003, ZARZĄD , dane w tej pracy). Bogata, bardzo interesująca z ekologicznego i sozologicznego punktu widzenia jest też fauna chrząszczy wodnych (PRZEWOŹNY i in. w druku). Jak więc widać, dla grup lepiej tolerujących niestabilność stosunków wodnych czy specyficzny chemizm wody, rezerwat Magazyn jest ważną ostoją. Pokazuje to, że nawet zwierzęta tak powszechnie stosowane w ocenie stanu środowiska jak ważki (CHOVANEC 1994; DOLNÝ 2000, 2003), w niektórych siedliskach lub w pewnych warunkach środowiskowych nie są najlepszą grupą wskaźnikową. PODZIĘKOWANIA Dziękujemy Dr. Rafałowi Gosikowi i Prof. dr. hab. Bernardowi Stańcowi za współpracę w badaniach terenowych. Składamy podziękowania P.T. Recenzentom za liczne, cenne uwagi na temat pierwszej wersji pracy. Panu Ryszardowi Waszczukowi z Rejonu Dróg Wojewódzkich we Włodawie dziękujemy za informacje o chronologii budowy drogi Chełm Włodawa.

12 128 Paweł Buczyński i in. PIŚMIENNICTWO BERNARD R Mity i rzeczywistość ocena stanu krajowej populacji wybranych gatunków ważek (Odonata), chronionych lub uznawanych za rzadkie w Polsce na tle sytuacji w Europie. [W:] Badania ważek, chrząszczy i chruścików na obszarach chronionych. Materiały II Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, V.2004, P. BUCZYŃSKI, E. SERAFIN, A. PTASZYŃSKA (red.). Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn, 6 7. BERNARD R., BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A, TOŃCZYK G a. Odonata Ważki. [W:] Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, BERNARD R., BUCZYŃSKI P., TOŃCZYK G b. Present state, threats and protection of dragonflies (Odonata) in Poland. Nature Conserv. 59: BUCZYŃSKI P Ważki Odonata Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr. 16: BUCZYŃSKI P Ważki Odonata rezerwatu Torfowisko przy Jeziorze Czarnym i okolic (Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie). Parki nar. Rez. Przyr. 17: BUCZYŃSKI P. 1999: Wykaz i Czerwona lista ważek (Insecta: Odonata) województwa lubelskiego. Chrońmy Przyr. ojcz. 55: BUCZYŃSKI P Ważki (Odonata) niektórych istniejących i projektowanych rezerwatów torfowiskowych Polesia Lubelskiego. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. przyr. Salamandra 4: BUCZYŃSKI P Ważki (Insecta: Odonata) torfowisk wysokich i przejściowych środkowo- -wschodniej Polski. Praca doktorska, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. BUCZYŃSKI P Nowe stanowiska pijawki lekarskiej Hirudo medicinalis. Chrońmy Przyr. ojcz. 59: BUCZYŃSKI P. w druku. General notes about the dragonfly (Odonata) fauna of the River Bug valley in the Lublin Region (SE Poland). [W:] R. BUCHWALD (Hrsg.), Materialien der 23. Tagung der Gesellschaft deutschsprachiger Odonatologen, Oldenburg, März CHOVANEC A Libellen als Bioindikatoren. Anax 1: 1 9. CORBET P.S Dragonflies. Behaviour and ecology of Odonata. Harley, Colchester. CZACHOROWSKI S Chruściki (Trichoptera) jezior Polski. Charakterystyka rozmieszczenia larw. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn. CZACHOROWSKI S Trichoptera chruściki Polski. Trichopteron 3: 2 7. CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P Chruściki w krajobrazie rolniczym: larwy Trichoptera Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego (południowo-wschodnia Polska). Parki nar. Rez. Przyr. 23: CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P., WALCZAK U., PAKULNICKA J. 2000: Gatunki osłonowe (parasolowe) w ochronie owadów. Przeg. przyr. 11: CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 7: CZACHOROWSKI S., SERAFIN E., BUCZYŃSKI P Chruściki (Insecta: Trichoptera) województwa lubelskiego stan poznania. Przeg. przyr. 13: CZACHOROWSKI S., STRYJECKI R., BUCZYŃSKI P Chruściki (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie. Parki nar. Rez. Przyr. 19: DOLNÝ A K využtí vážek (Odonata) pro biologické monotorování jakosti vod. Acta Fac. Rer. nat. Univ. Ostraviensis 192, Biologica-Ecologia 6:

13 Ważki i chruściki rezerwatu Magazyn (Polesie Zachodnie) 129 DOLNÝ A Využití vážek k hodnocenní přirozenosti rašeliništnich biotopů. Acta Fac. Rer. nat. Univ. Ostraviensis 195, Biologica-Ecologia 10: FIJAŁKOWSKI D Ochrona przyrody i środowiska naturalnego w środkowo-wschodniej Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. HICKIN N Caddis larvae. Larvae of the British Trichoptera. Hutchinson & Co., London. KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LAMPERT W., SOMMER U Ekologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa. ŁABĘDZKI A Badania nad rozproszeniem w terenie i długością życia niektórych gatunków ważek (Odonata). Roczn. Akad. roln. Poznań 140: ŁABĘDZKI A Ważki (Odonata) rezerwatu Jezioro Czarne na terenie nadleśnictwa doświadczalnego Zielonka. Roczn. Akad. roln. Poznań 142: ŁABĘDZKI A Ważki (Odonata) rezerwatu Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego w Wierzcholesie i okolic (Bory Tucholskie). Acta ent. siles. 2: MIELEWCZYK S Larwy ważek (Odonata) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Prace monogr. przyr. Wielkop. Parku nar. 4: MIELEWCZYK S Larwy ważek (Odonata) niektórych torfowisk sfagnowych Polski. Pol. Pismo ent. 39: MIELEWCZYK S Ważki Odonata. [W:] Wykaz zwierząt Polski. Tom I, część XXXII/1 20, J. RAZOWSKI (red.). Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków, MIELEWCZYK S Odonata. [W:] J. RAZOWSKI (red.). Wykaz zwierząt Polski. Tom I, część XXXII/1 20, Wydawnictwa Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków, 161. PRZEWOŹNY M., BUCZYŃSKI P., MIELEWCZYK S. (w druku). Chrząszcze wodne (Coleoptera: Adephaga, Hydrophiloidea, Byrrhoidea) doliny Bugu w województwie lubelskim (południowo-wschodnia Polska). Nowy Pam. fizjogr. 4. RODRIGUES G.G., SCHARF B.W Review of benthic invertebrate fauna in extremely acidic environments (ph 3). Mine Water Environm. 20: ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dz. U. Nr 220, poz SERAFIN E a. Hydropsyche exocellata DUFOUR, 1841 (Trichoptera: Hydropsychidae), a caddis-fly species new to the Polish fauna. Pol. Pismo ent. 72: SERAFIN E b. Ortotrichia tragetii MOSELY, 1930, 1841 (Trichoptera: Hydroptilidae) a microcaddisfly species new to the Polish fauna. Pol. Pismo ent. 72: SERAFIN E c. Caddisflies (Trichoptera) of waters in the vicinity of Radzyń Podlaski (Eastern Poland). Acta agroph. 1: SERAFIN E., BUCZYŃSKI P Znaczenie stawów rybnych dla ochrony owadów wodnych, na przykładzie ważek (Odonata) i chruścików (Trichoptera) stawów Lubelszczyzny. [W:] XIX Zjazd Hydrobiologów Polskich, Warszawa Streszczenia referatów i plakatów. Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski, 9 12 września 2003, 168. SZCZĘSNY B Trichoptera Chruściki. [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, WALLACE I.D A review of the Trichoptera of Great Britain. Nature Conservancy Council, Peterborough. WENDZONKA J Wstępne rozpoznanie składu gatunkowego ważek (Odonata) Parku Narodowego Bory Tucholskie. [W:] J. BANASZAK, K. TOBOLSKI (red.). Park Narodowy Bory Tucholskie na tle projektowanego rezerwatu biosfery. Park Narodowy Bory Tucholskie, Charzykowy,

14 130 Paweł Buczyński i in. WENDZONKA J Ważki (Odonata) kaszubskich jezior lobeliowych. Parki nar. Rez. Przyr. 23: ZARZĄD Chełmskich Parków Krajobrazowych Magazyn. Internet: run.php?p1=116. STRESZCZENIE Rezerwat Magazyn chroni pas zabagnień na skraju Lasów Sobiborskich i doliny Bugu, z cenną roślinnością wodną i torfowiskową. W latach 1999, 2002 i 2003 stwierdzono w nim 33 gatunki ważek i 16 gatunków chruścików. Najważniejszym siedliskiem owadów wodnych w rezerwacie jest trwały zbiornik dystroficzny podpiętrzony przez utworzenie grobli z drogą, o faunie zbliżonej do fauny jezior torfowiskowych. Pozostałe stanowiska mają charakter astatyczny i w suche lata wysychają. Bogactwo fauny ważek (46% fauny Polski i 49% fauny województwa lubelskiego) jest związane z dużą acydotolerancją wielu gatunków i zasilaniem populacji w rezerwacie przez osobniki z bogatych w wody powierzchniowe terenów sąsiednich. Ubóstwo fauny chruścików (odpowiednio 6% i 15%) wynika prawdopodobnie z chemizmu badanych wód i małego zróżnicowania siedlisk. Rezerwat Magazyn, ważny dla ochrony flory i niektórych zwierząt (pijawki, chrząszcze wodne, ryby, gady), ma niewielkie znaczenie dla badanych grup owadów. Stan ten nie zmieni się, o ile nie ustabilizują się stosunki wodne. Niemniej rezerwat jest ważnym elementem sieci dobrze zachowanych siedlisk wodnych w Polsce środkowo-wschodniej. Nadesłano do redakcji: sierpień 2004 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: styczeń 2005 r. Przyjęto do druku: grudzień 2005 r.