Notatki florystyczne i faunistyczne 481

Transkrypt

1 Notatki florystyczne i faunistyczne 481 PAWEŁ BUCZYŃSKI, EDYTA SERAFIN Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach (Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużakowa (Polska, Niemcy) BUCZYŃSKI P., SERAFIN E First data about beetles (Coleoptera) and caddisflies (Trichoptera) of anthropogenic water bodies in the landscape parks of the Mużaków Curve (Poland, Germany). Parki nar. Rez. Przyr. 23: ABSTRACT: 18 beetle and 16 caddisfly species were recorded in July 2003 in 16 water bodies originating from brown coal mining and in running waters located in three landscape parks in Polish and German parts of the Mużaków Curve. 11 species from Red lists occurred there, all of them except Oecetis testacea are on those lists in Germany and/or Saxony, but not in Poland. The species are associated with acidic and peat bog water bodies. The studied water bodies form the refugia in the landscape relatively poor in surface waters. Particularly valuable are the acidotrophic reservoirs with plant associations typical for Sphagnum peat bogs. KEY WORDS: Coleoptera, Trichoptera, conservation, landscape park, anthropogenic water bodies, Poland, Germany. Paweł Buczyński: Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, Lublin; tel. (081) , pbuczyns@biotop.umcs.lublin.pl; Edyta Serafin: Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza w Lublinie, ul. Akademicka 13, Lublin; tel. (081) , eserafinek@wp.pl. WSTĘP Od Brandenburgii przez Saksonię do województwa lubuskiego ciągnie się Łuk Mużakowa: powstały podczas zlodowacenia środkowopolskiego wał moren bocznych i czołowych (KONDRACKI 2000). Obfituje on w zbiorniki wyrobiskowe i zapadliskowe, powstałe wskutek wydobycia węgla brunatnego i skał powierzchniowych, stąd nazywany jest pojezierzem antropogenicznym. Młode zbiorniki cechują duże stężenia jonów niektórych metali, wysokie przewodnictwo elektrolityczne i niskie ph, często kształtują się w nich fitocenozy typowe dla torfowisk przejściowych; zbiorniki starsze uległy zobojętnieniu i eutrofizacji (zbiorniki acydotroficzne i obojętne cf. NAJBAR 1998). Unikalne walory geomorfologiczne i hydrologiczne Łuku Mużakowa są chronione w ramach parków krajobrazowych, w tym trzech parków przygranicznych: Łuk Mużakowa, Gablenzer Restseegebiet i Braunsteich. Trwają też prace nad utworzeniem transgraniczego parku geologicznego. Poza ogólnymi wzmiankami NAJBARA (1998), brak danych o wodnych chrząszczach i chruścikach zbiorników antropogenicznych Łuku Mużakowa a można założyć, że są one ważnym siedliskiem entomofauny wodnej w krajobrazie ubogim w wody powierzchniowe. Dane o nich są więc pilnie potrzebne. Celem pracy jest wstępna inwentaryzacja faunistyczna zbiorników leżących w trzech wymienionych parkach, zwłaszcza pod kątem planowanego parku transgranicznego, i wskazanie ich znaczenia dla ochrony owadów wodnych.

2 482 Notatki florystyczne i faunistyczne MATERIAŁ I METODY Materiał zbierano w lipcu 2003 roku. W zbiornikach wód stojących łowiono dorosłe chrząszcze i stadia wodne chruścików czerpakiem hydrobiologicznym oraz dorosłe chruściki na upatrzonego i siatką entomologiczną. W wodach bieżących łowiono tylko chruściki. Badania objęły 16 zbiorników wyrobiskowych i zapadliskowych, leżących w następujących miejscowościach: Łęknica, Przewoźniki, Bogaczów, Trzebiel, Tuplice, Kromlau, Weißwasser (9 zbiorników w Polsce i 7 w Niemczech, w tym 8 acydotroficznych i 8 obojętnych), oraz kanał łączący zbiorniki i strumień w Weißwasser. Zebrano 95 imagines Coleoptera oraz 98 larw, 3 poczwarki i 87 imagines Trichoptera. WYNIKI I DYSKUSJA Zebrany materiał reprezentuje 34 gatunki (chrząszcze: 18, chruściki: 16) (Tab. 1) i trzy taksony w randze rodzaju. W zbiornikach acydotroficznych zebrano 15 gatunków. Wśród chrząszczy przeważały tyrfobionty, tyrfofile i acydofile (7 gat., 65 osobn.). Obok nich stwierdzono stagnofile (2 gat., 10 osobn.) i eurytopy (2 gat., 7 osobn.). Dominowały: Hydroporus obscurus (tyrfobiont) oraz Laccophilus poecilus i Anacaena lutescens (tyrfofile). Chruściki reprezentowały prawie wyłącznie tyrfofile, z których liczne były tylko: Holocentropus dubius i Oligotricha striata. W zbiornikach obojętnych zebrano 22 gatunki. Wśród chrząszczy stwierdzono: eurytopy (4 gat.), stagnofile (4 gat.) i gatunki drobnozbiornikowe (1 gat.). Wszystkie były mało liczne. Wśród chruścików obecne były gatunki preferujące jeziora (8 gat., 49 osobników) i tyrfofile (4 gat., 17 osobn.). Dominował Oecetis testacea. Chruściki odłowione w kanale i strumieniu (7 gat.) są typowe dla wypływów z większych zbiorników eutroficznych; warunkiem ich występowania jest woda bogata w materię organiczną. Liczny był tylko reobiontyczny Hydropsyche angustipennis. Obok niego odnotowano: tyrfofile (2 gat., 7 osobn.), gatunki jeziorne (2 gat., 4 osobn.), reofile (1 gat., 2 osobn.) i eurytopy (1 gat., 1 osobn.). Na szczególną uwagę zasługują liczne gatunki z Czerwonych list Polski, Niemiec i Saksonii (GEISER 1998; KLAUSNITZER 1996; PAWŁOWSKI i in. 2002; SZCZĘSNY 2002), lub też sporadycznie odławiane w Saksonii (ROBERT / ) (Tab. 1). Uważa się je za zagrożone w Saksonii i/lub całych Niemczech, ale w Polsce. Wyjątkiem od tej reguły jest tylko Oecetis testacea, chruścik związany z wodami bieżącymi i jeziorami o niskiej trofii. Stwierdzano go głównie w zbiornikach obojętnych. Wśród chrząszczy uważanych za zagrożone tylko w Niemczech, przeważają gatunki wód kwaśnych i torfowiskowych. Może to być odbiciem wciąż względnie 1/ wobec braku Czerwonej listy chruścików Saksonii jest to jedyne źródło informacji o ich zagrożeniach

3 Notatki florystyczne i faunistyczne 483 Tab. 1. Coleoptera i Trichoptera zebrane na badanych stanowiskach. 1 7 stanowiska leżące w miejscowościach: 1 Łęknica, 2 Przewoźniki, 3 Bogaczów, 4 Trzebiel, 5 Tuplice, 6 Kromlau, 7 Weißwasser. A zbiorniki acydotroficzne, B obojętne, C wody bieżące. PL zagrożenie w Polsce, D w Niemczech, Sx Saksonii. Kategorie zagrożeń: DD brak danych, 2 silnie zagrożony, 3 zagrożony, 4 potencjalnie zagrożony, R ekstremalnie rzadki, V bliski zagrożenia; + łowiony sporadycznie 1/. i imagines, p poczwarki, l larwy. Table 1. Beetles and caddisflies collected in the studied waters. 1 7 the water bodies in: 1 Łęknica, 2 Przewoźniki, 3 Bogaczów, 4 Trzebiel, 5 Tuplice, 6 Kromlau, 7 Weißwasser. A acidotrophic water bodies, B neutral ones, C running waters. PL threatened in Poland, D threatened in Germany, Sx in Saxony. Threat categories: DD data deficient, 2 endangered, 3 vulnerable, 4 potentially endangered, R extremely rare, V near threatened; + species sporadically recorded 1/. l larvae, p pupae, i adults. Gatunek Species A B C PL D Sx Coleoptera Gyrinus marinus GYLL. i 1 V G. paykulli OCHS i 1 V 2 Haliplus fluviatilis AUBÉ i 1 4 R Noterus crassicornis (O.F. MÜLL.) i i i 6 1 Graptodytes granularis (L.) i 1 Hyphydrus ovatus (L.) i i i 3 2 Hydroporus erytrocephalus (L.) i 3 H. obscurus STURM i i i Agabus chalconotus (PANZ.) i 1 Ilybius aenescens THOMS. i i I. fenestratus (FABR.) i i i 9 1 Laccophilus poecilus KLUG i i 10 3 Graphoderus cinereus (L.) i 1 Helophorus griseus HERBST i 1 Anacaena lutescens (STEPH.) i i i 19 Enochrus coarctatus (GREDL.) i 1 3 Coelostoma orbiculare (FABR.) i 1 Limnebius nitidus (MARSH.) i 1 3 Trichoptera Ecnomus tenellus (RAMB.) l 8 Holocentropus dubius (RAMB.) li l li Cyrnus flavidus MCLACH. l 1 C. trimaculatus (CURT.) i 1 Neureclipsis bimaculata (L.) l 2 Hydropsyche angustipennis (CURT.) l 29 Agrypnia varia (FABR.) i i 2 1 Oligotricha striata (L.) l l l l l Phryganea sp. l l l l 2 4 Anabolia sp. l l 1 2 Glyphotaelius pellucidus (RETZ.) l 1 + Limnephilus extricatus MCLACH. l 1 L. stigma CURT. l 1 + Limnephilus sp. l l l l 15 Molanna angustata CURT. l 1 Triaenodes bicolor (CURT.) l lp 3 3 Mystacides azurea (L.) l 8 Oecetis furva (RAMB.) i 1 O. testacea (CURT.) l l lp 26 1 DD 3 N= / nie ma Czerwonej listy chruścików Saksonii there is no Red list of caddisflies of Saxony

4 484 Notatki florystyczne i faunistyczne dobrego stanu zachowania tych siedlisk w Polsce (ILNICKI 2002). Z tego powodu zbiorniki po stronie polskiej, choć nie zawsze istotne dla ochrony chruścików i chrząszczy w naszym kraju, są ważnym rezerwuarem fauny torfowiskowej dla całego Łuku Mużakowa. Najcenniejsze są zbiorniki acydotroficzne, w których zachodzi ekspansja roślinności torfowiskowej. WNIOSKI Prezentowane dane wskazują na duże znaczenie zbiorników antropogenicznych parków krajobrazowych Łuku Mużakowa dla ochrony owadów wodnych. Zbiorniki obojętne są istotne dla zachowania ich bogactwa gatunkowego, zaś acydotroficzne odgrywają ważną rolę jako siedliska wtórne i zastępcze fauny torfowiskowej i acydofilnej. Z tego powodu wskazane są dalsze, bardziej systematyczne badania nad chrząszczami i chruścikami tych środowisk. Powinny one objąć inwentaryzację wszystkich zbiorników, analizę synekologiczną ich fauny i określenie statusu gatunków specjalnej troski. PODZIĘKOWANIA Dziękujemy pani mgr Annie Rychłej za wskazanie stanowisk badawczych i owocną współpracę w badaniach terenowych, oraz panom Prof. Stanisławowi Czachorowskiemu i Dr. Andrzejowi Zawalowi za cenne uwagi na temat maszynopisu pracy. PIŚMIENNICTWO GEISER R. (red.) Rote Liste der Käfer (Coleoptera) (Bearbeitungsstand: 1997) (excl. Laufkäfer [Carabidae]). [W:] Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands, M. BINOT, R. BLESS, P. BOYE, H. GRUTTKE, P. PRETSCHER (red.). Bundesamt für Naturschutz, Bonn-Bad Godesberg, ILNICKI P Torfowiska i torf. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań. KLAUSNITZER B Rote Liste Wasserkäfer. [W:] Materialien zu Naturschutz und Landschaftspflege Freistaat Sachsen, Landesamt für Umwelt und Geologie, Radebeul, KLIMA F Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera) (Bearbeitungsstand: 1994, mit Ergänzungen bis 10/1997). [W:] Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands, M. BINOT, R. BLESS, P. BOYE, H. GRUTTKE, P. PRETSCHER (red.). Bundesamt für Naturschutz, Bonn-Bad Godesberg, KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. NAJBAR B Organizmy strefy pelagicznej, litoralnej i głębinowej wybranych zbiorników powyrobiskowych w Łuku Mużakowskim. Politechnika Zielonogórska, Zesz. nauk. 118: PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M Coleoptera Chrząszcze. [W:] Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce Red list of threatened animals in Poland, Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, ROBERT B Trichoptera. [W:] Entomofauna Germanica, Bd. 5, B. KLAUSNITZER (red.). Ent. Nachr. Ber., Beih. 6:

5 Notatki florystyczne i faunistyczne 485 SZCZĘSNY B Trichoptera Chruściki. [W:] Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce Red list of threatened animals in Poland, Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, STRESZCZENIE Podczas wstępnych badań trzech parków krajobrazowych w polskiej i niemieckiej części Łuku Mużakowa, w lipcu 2003 roku w zbiornikach powstałych podczas eksploatacji węgla brunatnego, strumieniu i kanale, stwierdzono 18 gatunków chrząszczy i 16 chruścików. 11 z nich jest uważanych za zagrożone. Z wyjątkiem Oecetis testacea są one uważane za zagrożone w Niemczech i/lub Saksonii, ale nie w Polsce. Są to głównie gatunki wód kwaśnych i torfowiskowych. Badane zbiorniki są dla nich ostojami w krajobrazie stosunkowo ubogim w wody powierzchniowe. Szczególnie cenne są zbiorniki acydotroficzne, w których rozwijają się zespoły roślinne typowe dla torfowisk sfagnowych.