INVESTIGATIONES LINGUISTICAE VOL. XVII, 2009 INSTITUTE OF LINGUISTICS ADAM MICKIEWICZ UNIVERSITY AL. NIEPODLEGŁOŚCI 4, 60-874, POZNAŃ POLAND Europeizacja wykładni kontraktów w kulturze prawnej państw Unii Europejskiej The Europeanisation of contracts interpretation in the legal culture of European Union countries Ewelina Mitręga KATEDRA TEORII I FILOZOFII PRAWA UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE APLIKANT OKRĘGOWEJ IZBY RADCÓW PRAWNYCH W LUBLINIE. ewelinamitrega@o2.pl Abstract This article is to explain the process of the Europeanisation and find the key factors affecting on it. The purpose of analyzing this issues is also an attempt to predict what will be further path of the process. The author focuses on: 1. outlining the facts which contribute to the process of Europeanization of private law in Europe, including the principles of interpretation of contracts, 2. presenting the importance of Principles of European Contract Law in the Europeanization of contract interpretation, 3. searching for possibilities of adopting Rules of contracts interpretation to the trend of private law s Europeanization in European Union and considering effects of it. 1. Wstęp Kultura prawna w której osadzona jest niniejsza praca, to kultura prawa europejskiego. Jest ona wydzielona poprzez m.in. zakres terytorialny: obszar Europy, a w szczególności Unii Europejskiej. Koncepcja europeizacji wykładni kontraktów wpisuję się w szerszą koncepcję stworzenia europejskiego prawa umów, lub nawet europejskiego kodeksu cywilnego. Złożone procesy integracyjne rozpoczęte w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i kontynuowane w Unii Europejskiej, wymagają wsparcia prawnego. 1 Realizacja tego zadania wpływa na wytworzenie się zjawisk jakimi są powstanie acquis communautaire i europeizacji prawa, która polega on na usuwaniu odrębności prawa krajowego, harmonizacji, uzgadnianiu, uniformizacji aż do unifikacji prawa w skali regionalnej i skali globalnej krajów Unii Europejskiej. 2 Podstawowym celem Wspólnot Europejskich, wyrażonym już w preambule Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską jest prowadzenie polityki 1 Rajski 2007: 604. 2 Tokarczyk 2001: 213 220.
Investigationes Linguisticae, vol. XVII mającej przyczyniać się do stopniowego usuwania ograniczeń w handlu międzynarodowym. Celem jest stworzenie na obszarze państw członkowskich rynku wewnętrznego, charakteryzującego się zniesieniem przeszkód w swobodnym przepływie towarów, osób, usług i kapitału 3. Realizacja tego celu przybiera różne postaci 4, od aktów Wspólnoty Europejskiej unifikujących, harmonizujących lub zbliżających przepisy państw członkowskich, poprzez np. projekty pozarządowe, aż do np. monografii przedstawicieli doktryny 5. Prawo cywilne, a w nim prawo umów (kontraktów), wydaje się być najważniejszym elementem służącym stworzeniu jednolitego obszaru gospodarczego. 2. Europeizacja prawa prywatnego w Europie Proces europeizacji prawa prywatnego to nowy etap w historycznym procesie rozwoju prawa prywatnego w Europie, od prawa rzymskiego i kanonicznego, poprzez kodyfikację, aż do złożonych procesów integracyjnych z chwili obecnej. Wspólnoty prowadzą szereg prac zmierzających do usystematyzowania i uporządkowania dotychczasowych prawnych wytworów Wspólnot, określanych zbiorczo acquis communautaire. 6 W celu przezwyciężenia barier związanych z obrotem międzynarodowym pojawił się szereg regulacji dotyczących umów handlowych, łącznie ze stworzeniem projektów Europejskiego kodeksu cywilnego 7. Przykładowo będą to (także z regulacji powstałych poza Wspólnotą): - konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów 8, - Zasady Międzynarodowych Kontraktów Handlowych (UNIDROIT) 9 - konwencja rzymska o prawie właściwym dla umownych stosunków zobowiązaniowych 10, - Zasady Europejskiego Prawa Kontraktowego (PECL) 11. W ostatnim czasie w ramach Unii Europejskiej szerzy się debata na temat potrzeb i metod harmonizacji prawa prywatnego połączona z procesem konsultacji w państwach członkowskich w środowiskach: prawniczych, naukowych, związanych z biznesem. W tym kierunku Komisja Europejska w 2001 r. wydała 3 Por. art. 3c Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Tekst ujednolicony. Warszawa: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, s. 13-19 4 Bełdowski 2004: 801-801. 5 Bełdowski 2004: 803 6 Rajski 2007. 7 European Contract Code Preliminary draft, Pavia 2001, projekt wypracowanego przez Akademię Prawników Prawa Prywatnego - por. Podleś, M. 2005. Obrót międzynarodowy a działania Unii Europejskiej w celu stworzenia europejskiego prawa umów. Radca Prawny nr 4. Warszawa: Krajowa Izba Radców Prawnych, s. 10, także najnowsze prace nad projektem C. Von Bar, za Brzozowski, M. 2006. przypis 86, s. 398. 8 Konwencja Narodów Zjednoczonych z 11 kwietnia 1980 r. opublikowana w Dzienniku Ustaw z 1997 r. Nr 45 poz. 286) 9 Zasady przygotowane pod auspicjami Instytutu Unifikacji Prawa Prywatnego w Rzymie, przyjęte w 1994 r., www.unidroit.org. Także: Rajski, J. 1996. 10 Opublikowana w Dzienniku Urzędowym Wspólnot nr L 266/1-19 z 9 października 1980 r. 11 Oficjalny tekst w języku angielskim znajduje się pod adresem: http://www.cbs.dk Na rynku wydawniczym PECL ukazały się w: 2000 r. zmienione i połączone części 1 i 2, w 2003 r. część 3. 48
Ewelina Mitręga: Europeizacja wykładni kontraktów w kulturze prawnej państw Unii Europejskiej komunikat mający na celu zapoczątkowanie debaty na temat potrzeb i metod harmonizacji prawa umów. 12 W komunikacie tym Komisja zaproponowała następujące warianty stworzenia reguł pozwalających na kontraktowanie w ramach jednolitego rynku europejskiego: 1. pozostawienie siłom rynku wypracowanie tych reguł, 2. wypracowanie wspólnych zasad prawa umów prowadzących do zbliżenia krajowych porządków prawnych, 3. poprawa i uproszczenie obowiązujących przepisów prawa, 4. wydanie na poziomie wspólnotowym obszernej regulacji w zakresie prawa umów. Wyniki tej dyskusji zostały opracowane przez Komisję i opublikowane w 2003 r. 13 Komisja dostrzegła potrzebę wypracowania swoistego modelu europejskiego prawa umów, określonego jako wspólny system odniesień 14. Za najbardziej optymalny uznano więc warianty stworzenia reguł pozwalających na kontraktowanie w ramach jednolitego rynku europejskiego poprzez poprawę i uproszczenie obowiązujących przepisów prawa. Celem jest dostarczenie jasnych definicji terminów prawnych, fundamentalnych zasad i spójnego modelu zasad prawa w oparciu o dorobek Wspólnoty i o najlepsze rozwiązania wypracowane na podstawie porządku prawnego państw członkowskich. Zakreślono sobie na to czas do 2009 r. 15 Najwięcej kontrowersji wzbudziły rozważania wokół wydania, na poziomie wspólnotowym, obszernej regulacji w zakresie prawa umów 16. W ideę stworzenia wspólnego systemu odniesień dobrze wpisują się Zasady Europejskiego Prawa Kontraktowego (PECL) jako spójne ujęcie problematyki zawarcia, wykonania i ważności umowy, powstałe w wynik już ponad dwudziestoletniej pracy autorów z państw członkowskich. 17 Pełnią one funkcję projektującą elementy przyszłego jednolitego europejskiego prawa kontraktów 18, o ile takie prawo (np. Europejski Kodeks Cywilny) w ogóle powstanie 19. PECL 12 Por. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament on European contract law C 255 z 13 września 2001 r., s. 3. 13 Por. Communication from the Commission to the European Parliament and the Council a more coherent European contract law - an action plan, C 63 z 15 marca 2003 r. 14 (ang.) common frame of reference, następnym krokiem po uzyskaniu go, miałoby być wypracowanie opcjonalnego instrumentu (ang. optional instrument) będącego systemem przepisów. 15 Por. Communication from the Commission to the European Parliament and the Council European contract law and verification of acquis: development, C 651 z 11 października 2004 r. 16 Podleś 2005: 11. 17 Bełdowski 2004: 803, O. Lando z Copenhagen Business School podczas konferencji Nowe perspektywy wspólnego prawa Europy w 1976 r. we Florencji, zaproponował stworzenie grupy prawników z państw członkowskich Wspólnot mających przygotować projekt ujednolicenia praw handlowego lub chociaż prawa umów. Grupa ta została stworzona dopiero w 1982 r. jako Komisja do spraw Europejskiego Prawa Umów z O. Lando jako przewodniczącym. Komisja a opracowała następnie Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów. 18 Rajski 2002: 218-221. 19 Konarski 2004. 49
Investigationes Linguisticae, vol. XVII widziane są także jako pomost pomiędzy europejsko-kontynentalnym prawem cywilnym a anglosaskim common law. 3. Argumenty związane z procesem europeizacji Argumenty za procesem ujednolicenia prawa prywatnego, w tym prawa umów w Europie można podzielić na następujące 20 : 1. systemowe: - obszary prawa regulowane obecnie poprzez dyrektywy i rozporządzenia kształtowane są wyrywkowo, przez co narażona zostaje jasność i spójność systemowa prawa prywatnego, wydanie wspólnej regulacji w tym zakresie pozwoliłoby przezwyciężyć obecną fragmentaryzacje prawa prywatnego, - konieczne wydaje się stworzenie wskazówek dla sądów i narodowych ustawodawców w celu odzwierciedlenia wspólnego jądra europejskiego prawa, 2. ekonomiczne: - zwolennicy ujednolicenia twierdzą iż różnorodność systemów prawa prywatnego zakłóca działanie rynku wewnętrznego, O. Lando stwierdził wręcz, iż istniejąca różnorodność prawa umów w Europie może być uznana za inną jeszcze niż cło przeszkodę dla handlu 21, - tworzenie jednolitych reguł dla konsolidującego się wewnątrzunijnego obrotu gospodarczego niezbędne jest dla właściwego jego funkcjonowania, 3. integracyjne: - w tym ujęciu ujednolicenie prawa prywatnego aż do wyrównania wszelkich partykularyzmów, ma stanowić kolejny krok do pogłębiania integracji w obrębie pierwszego filaru Unii Europejskiej, - porusza się tu także kwestię konieczności budowania pomostu między systemem romańsko-germańskim a systemem common law 22 i kwestię waloru terminologicznego oraz aspekt edukacyjny, gdyż np. ujednolicone zasady mogą służyć za źródło nauki porównawczego prawa kontraktów. 4. konsumenckie 23 : - zauważalne jest powstanie europejskiego prawa konsumenckiego 24, które niejako promieniuje na całość systemu prawa prywatnego, przyjmuje się, iż 20 Mańko 2004. 21 Lando 1999: 526. 22 Brzozowski 2006: 401. 23 Stefanicki 2006: 22-23. 24 Konsument to pojęcie wywodzące się z języka ekonomii, oznaczające osobę fizyczną dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową, por. Kańska 2004: 7-49. 50
Ewelina Mitręga: Europeizacja wykładni kontraktów w kulturze prawnej państw Unii Europejskiej dyrektywa w sprawie określenia aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych oraz gwarancji na te towary 25, jest swoistym kamieniem węgielnym przyszłego europejskiego prawa umów, ocenia się także iż dyrektywa ta stanowi najbardziej znaczącą ingerencję Unii Europejskiej w prawo prywatne państw członkowskich. 26 - zróżnicowanie poziomu ochrony konsumenta w prawie krajowym, przyczynia się do pogorszenia jego i tak słabszej niż przedsiębiorcy sytuacji, w tym świetle należy stwierdzić, że proces ujednolicania prawa korzystnie wpływa na ochronę konsumenta w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej, 5. symboliczne: - argumenty te odwołują się do etosu europejskiego nazywając wydanie europejskiego kodeksu cywilnego widocznym symbolem jedności 27 Główne argumenty wysuwane przeciw ujednoliceniu prawa prywatnego w Europie: 1. Pluralizm prawa prywatnego w Europie jest potrzebny W tym punkcie postulaty związane z ujednoliceniem traktowane są np. jako zamach na odrębność systemy common law. Zarzuca się zwolennikom ujednolicenia prawa, że nie dostrzegają, iż często prawo common law stanowi przedmiot swoistego eksportu. Strony umowy, nie mające nawet domicylu w Wielkiej Brytanii, decydują się na wybór tamtejszego systemu prawa. Zdaniem zwolenników pluralizmu prawnego jest to związane z pragmatyzmem rozwiązań common law, którego nie dostrzegają w kontynentalnej kulturze prawa. 28 Zlikwidowanie tego odrębnego porządku prawnego byłoby wg nich niekorzystnym posunięciem. 2. Kodyfikacja jest zbędna i szkodliwa Przeciwnicy kodyfikacji uważają, że skoro nawet interpretacja wyroków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości jest w sądach krajowych niejednolita, to trudno spodziewać się, żeby ujednolicona kodyfikacja spełniała swoje podstawowe funkcje. Także kwestia istnienia odrębnych systemów sądowych i subtelnych różnic w językach na które tłumaczony byłby ujednolicony kodeks, może powodować niemożność realizacji założeń. 25 Dyrektywa z 1999/44/EC z dnia 25 maja 1999 r. 26 Żuławski 2001: 232-233. 27 Wg badań statystycznych aż 42% mieszkańców Unii Europejskiej uważa się przede wszystkim za członków wspólnoty narodowej, a dopiero na drugim miejscu za Europejczyków. Na podobne preferencje wskazują wyniki badań przeprowadzonych w Polsce tylko 2% Polaków czuje się przede wszystkim Europejczykami. Za: Mańko, R. 2004.przypis nr 536 na str. 86. podważ to twierdzenie, jakoby europejski kodeks cywilny był dla obywateli faktycznie prestiżowym symbolem jedności. 28 Randolph, Masefield 2001. 51
Investigationes Linguisticae, vol. XVII 3. Zauważa się także brak jednoznacznej podstawy prawnej, która umożliwiałaby tak posuniętą ingerencję w porządki prawne państw członkowskich. 29 4. Natura i rola wykładni prawa i wykładni kontraktów Obserwując ten rozdział stanowisk co do potrzeby ujednolicenia prawa w Unii Europejskiej, pragnę skupić się na jednym z aspektów procesu europeizacji prawa, który uważam za umożliwiający ominięcie trudności w handlu międzynarodowym spowodowanych różnorodnością porządków prawnych z jakich wywodzą się kontrahenci. Przyjmowane metody wykładni kontraktu mogą mieć doniosłe znaczenie dla praktyki międzynarodowego obrotu handlowego, gdyż wpływają na rozstrzygnięcie uzasadnionych wątpliwości stron lub sporu co do rzeczywistych intencji odczytywanych z postanowień umowy. 30 Zaznaczyć należy, iż wykładnia kontraktów jest czymś innym niż wykładnia prawa. Wykładnia prawa obejmuje cały zestaw niekiedy wysoce specjalistycznych reguł, których znajomość będzie konieczna do odkodowania norm prawnych zawartych w obowiązujących przepisach prawnych oraz ustalenie ich znaczenia 31, konieczna w podjęciu decyzji w sporach o to, jakie znaczenie tekstu prawnego należy przyjąć. Celem wykładni jest ustalenie znaczenia określonego przepisu prawnego lub jego fragmentu zgodnie z prawem i w oparciu o przyjęte w orzecznictwie i doktrynie dyrektywy wykładni prawa 32. Takie ujęcie wykładni prawa wynika z charakteru przepisów prawa, które kształtuje i nadaje im moc wiążącą władza państwowa. Kontrakty poddane są natomiast zasadzie swobody umów. Polega ona na tym, że podmioty prawa cywilnego mają pełną swobodę w odniesieniu do tego np. czy zawrzeć określoną umowę, jaką nadać umowie treść. 33 W polskim kodeksie cywilnym wyraża tą zasadę art. 353 1, stanowiący iż podmioty zawierające umowę, mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się: 1. naturze tego stosunku prawnego, 2. przepisom ustawy charakterze ius cogens 34, 3. zasadom współżycia społecznego 35 29 por. Konarski 2004: 35. W artykule tym autor podaje, iż podstawą prawną harmonizacji europejskiego kodeksu zobowiązań powinien być art. 95 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Kodeks miałby zastąpić prawa państw członkowskich, dlatego też jego uchwalenie powinno nastąpić w formie rozporządzenia na podstawie przepisów o zbliżeniu systemów prawnych. Oponenci tego stanowiska przypominają, że zgodnie z zasadą subsydiarności wyrażona w art. 5. Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Wspólnota może działać tylko wtedy, gdy celu nie można lepiej realizować na szczeblu krajowym. Regulacja na niej oparta nie może dotyczyć wyłącznych kompetencji Wspólnoty, do których zalicza się m.in. zapewnienie wolności swobodnego przepływu osób, towarów, usług i kapitału oraz konkurencji na wspólnym rynku. 30 Romanowski 2004: 11. 31 Korybski, Leszczyński, Pieniążek 2000: 143. 32 Morawski 2002: 15 i n. 33 Mojak, Widło 2005: 59. 34 Są to przepisy które bezwzględnie obowiązują. 35 Filipiak, Mojak, Nazar, Niezbecka 2005: 307. 52
Ewelina Mitręga: Europeizacja wykładni kontraktów w kulturze prawnej państw Unii Europejskiej Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 1999 r. 36, gdy tekst umowy jest niejasny, konieczne staje się usunięcie wątpliwości przy zastosowaniu reguł przewidzianych w art. 65 2 kodeksu cywilnego 37. Przepis ten w istocie określa sposób wykładni oświadczeń woli kontrahentów w sposób odmienny niż ma to miejsce przy interpretacji tekstu prawnego; w umowach należy przede wszystkim badać zamiar stron i cel umowy, a dopiero w dalszej kolejności ma znaczenie dosłowne jej brzmienie. Takie założenie wynika z faktu, że kontrakt ustanawia i reguluje prawa i obowiązki pomiędzy stronami, a nie między ogółem podmiotów jak ma to miejsce w przypadku przepisów prawa. Stron same dokonują w kontrakcie regulacji łączącego ich stosunku prawnego, zgodnie z opisaną powyżej zasadą swobody umów. Każda ze stron zawierając kontrakt, kieruje się różnorakimi pobudkami, choć najczęściej będzie to po prostu chęć maksymalizacji zysków bądź minimalizacji strat które może ponieść w związku z wykonaniem lub niewykonaniem kontraktu. W tym kontekście możemy mówić o ekonomicznej analizie prawa, jakiej dokonują strony kontraktu, a wnioski z której mogą wręcz doprowadzić do niewykonania kontraktu, gdy okaże się to efektywniejsze (bardziej rentowne niż jego wykonanie). 38 Należy więc dać priorytet nie językowemu znaczeniu poszczególnych zwrotów, ale przede wszystkim zbadać zamiar stron i cel umowy. 39 Zdaniem Romanowskiego 40, konieczne będzie zmienienie ujęcia wykładni kontraktów w polskim kodeksie cywilnym aby uczynić ją zgodniejszą z tradycją prawa kontynentalnego. Ewolucja ta winna odbyć się w kierunku wyodrębnienia reguł wykładni kontraktów, niezależnie od wykładni oświadczeń woli. 5. Znaczenie PECL w europeizacji wykładni kontraktów Rozważając europeizację prawa, warto zwrócić uwagę na wspomniane już PECL. Analiza procesu europeizacji wykładni kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów ma na celu pokazać, jak przyjmowane metody wykładni kontraktu wpływają na rozstrzygnięcie sporu pomiędzy stronami co do rzeczywistych intencji odczytywanych z postanowień umowy. Występuje wokół nich rosnące zainteresowanie i wpływają one na nowelizację prawa zobowiązań w 36 Orzeczenie SN z 8 czerwca 1999 r. II CKN 379/98, OSP 2000/6, poz. 93. 37 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny art. 65: 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. 38 Więcej o ekonomicznej analizie prawa i jej związku z takim ujęciem woli stron kontraktu przeczytam w: Łolik 2007. Efektywne niewykonanie kontraktu. PPH nr 12. Warszawa: Wolters Kluwer Polska, s. 44. 39 Mojak, Widło 2005: 26-27. 40 Romanowski 2004: 18. 53
Investigationes Linguisticae, vol. XVII niektórych państwach członkowskich. Należy je więc przeanalizować także pod kątem wskazówek dla wykładni kontraktów, które zawierają w rozdziale 5. Art. 1.101 pkt 1 PECL wprowadza generalną dyrektywę, zgodnie z którą PECL przeznaczone są do stosowania jako ogólne zasady prawa umów w Unii Europejskiej. Strony kontraktu mają możliwość wybrania PECL jako zbioru norm mających zastosowanie do zawieranych przez nie umów poprzez wprowadzenie do umowy klauzuli inkorporującej postanowienia PECL do danego kontraktu lub wybrać PECL jako prawo właściwe dla zobowiązań 41. Zaznaczyć należy, że PECL mają zastosowanie zarówno w umowach pomiędzy profesjonalistami jak i z udziałem konsumentów. Zgodne z PECL zawarcie umowy następuje z chwilą, kiedy strony wyrażą zamiar stworzenia wiążącego stosunku prawnego oraz uzgodnią jego wystarczającą treść (art. 2.101 pkt 1), w żadnym z artykułów PECL nie znajduje się natomiast definicja pojęcia umowa. W prawie polskimrówniez brak jest definicji umowy, rozumie sięprzez nia czynność prawną, której koniecznymi elementami są: - uczestnictwo co najmniej dwóch stron, a więc także zaistnienie dwóch oświadczeń woli, - złożenie zgodnego oświadczenia woli przez wszystkie strony co do mających nastąpić skutków prawnych. W komentarzu 42 do PECL określono, iż umowa obejmuje np. porozumienia na mocy których 43 : 1. dwie lub więcej stron zaciągają zobowiązania, 2. oblat przyjmuje ofertę w drodze wykonana czynności lub powstrzymuje się od działania, 3. tylko jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia, a druga to akceptuje, 4. strona składa wiążące oświadczenie, które nie wymaga akceptacji. 6. Zasady wykładni kontraktów w PECL Zasady wykładni w ujęciu PECL można podzielić na 44 : 1. ogólne, 2. szczegółowe. Wśród pierwszej grupy są to: 1) art. 5:101 ust. 1 kontrakt winno się interpretować zgodnie ze wspólną intencją stron, nawet jeżeli odbiegałoby to od dosłownego znaczenia słów, 45 41 Brzozowski 2006: 400-402. 42 Komisja pod kierownictwem O. Lando obok tekstu artykułów, opracowywała także komentarz i uwagi, które to stanowią pierwotne źródło interpretacji postanowień PECL. 43 Bełdowski 2004: 801-805. 44 Podział wprowadzony za: Romanowski 2004: PPH nr 8, s. 11. a także: Romanowski 2004: PPH nr 9, s. 12. 45 Reguła ta odpowiada regule wyrażonej w art. 4.2.1 UNIDROIT, 54
Ewelina Mitręga: Europeizacja wykładni kontraktów w kulturze prawnej państw Unii Europejskiej 2) art. 5:101 ust. 2 kontrakt winno się interpretować zgodnie z intencją jednej strony jeżeli druga strona nie była nieświadoma tej intencji w chwili zawarcia kontraktu, 3) art. 5:101 ust. 3 kontrakt winno się interpretować zgodnie ze znaczeniem które nadałaby mu rozsądna osoba tego samego rodzaju i w tych samych okolicznościach jak strony kontraktu (gdy nie da się ustalić ani wspólnej intencji stron ani intencji jednej z nich) 46. W obrębie drugiej grupy rysują się: 1) uwzględnienie okoliczności istotnych dla wykładni, a wśród nich w szczególności: - naturę i cel kontraktu oraz okoliczności w jakich doszło do jego zawarcia, - zachowanie stron, - interpretację stosowaną już wcześniej przez strony, - powszechne znaczenie nadawane w danej branży postanowieniom i wyrażeniom, - zwyczaje, - zasady dobrej wiary i uczciwego postępowania. 2) wykładnia przeciwko stronie redagującej kontrakt: - gdyż w razie wątpliwości interpretacyjnych, odpowiada on za zredagowanie go w sposób niejasny, 3) wykładnia na korzyść negocjowanych postanowień kontraktu: - dająca prymat postanowieniom indywidualne umówionym nad tymi, które nie były przedmiotem negocjacji, 4) wykładnia w świetle całości kontraktu: - traktująca kontrakt jako integralny byt, którego postanowienia mogą być względem siebie hierarchizowane z racji na ich cel 5) życzliwa wykładnia na rzecz kontraktu: - nakazująca interpretować postanowienia kontraktu tak, aby wywoływały oczekiwane przez stron skutki, zgodnie z racjonalnym zamiarem stron, 6) prymat oryginalnego języka kontraktu: - przy czym inne wersje językowe są również uwzględniane przy odczytywaniu zgodnego zamiaru stron z oryginału Reguły wykładni kontraktów ustalone w PECL przyczyniają się do ujednolicenia orzecznictwa arbitrażowego w materii zasad interpretacji kontraktów, korzystać z nich może także orzecznictwo sądowe poszczególnych państw. 47 Pożadane byłoby również 46 Reguła ta odpowiada regule wyrażonej w art. 4.2.2 UNIDROIT a także art. 8 ust. 2 Konwencji wiedeńskiej 47 Rajski 2003: 265-266. 55
Investigationes Linguisticae, vol. XVII Reguły wykładni kontraktów ustalone w PECL przyczyniają się do ujednolicenia orzecznictwa arbitrażowego w materii zasad interpretacji kontraktów, korzystać z nich może także orzecznictwo sądowe poszczególnych państw. Ważnym aspektem przy ich stosowaniu jest także ujednolicenie w nich poszczególnych instytucji prawnych, a także wprowadzanie przez nie jednolitej terminologii niezbędnej da jakości europejskiego prawodawstwa. Pożądane byłoby również otoczenie zasad oficjalnym patronatem organów Wspólnoty, aby dodać im jeszcze większego prestiżu. 48 7. Europeizacja poprzez rozwój wspólnych zasad prawa kontraktów Za rozwojem procesu europeizacji prawa prywatnego w Europie, w tym prawa umów (i ujednoliceniu jego wykładni) przemawiają następujące twierdzenia 49 : 1. istniejące różnice w regulacjach bezwzględnie obowiązujących, uniemożliwiają jednolitą w skali europejskiej organizację działalności gospodarczej, 2. poszukiwanie informacji na temat obcego prawa może znacznie zwiększać koszt transakcji, gdyż wymusza skorzystanie z transgranicznych porad prawnych, świadczonych często przez drogie międzynarodowe kancelarie, 3. nawet zasięgnięcie informacji o obcym prawie przez kontrahentów pochodzących z innych państw członkowskich, nie wyklucza możliwości odmiennego rozumienia tych norm prawnych przez funkcjonujących w swoim systemie prawnym kontrahentów drugiej strony. Można więc dojść do wniosku, że kodyfikacja europejskiego prawa zobowiązań jest procesem potrzebnym, aczkolwiek zapewne zajmie jeszcze wiele lat. Zdaniem Konarskiego 50, podstawą prawną harmonizacji europejskiego kodeksu zobowiązań mógłby być art. 95 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Kodeks miałby zastąpić prawa państw członkowskich, dlatego też jego uchwalenie powinno nastąpić w formie rozporządzenia na podstawie przepisów o zbliżeniu systemów prawnych. Oponenci wobec tego stanowiska przypominają, że zgodnie z zasadą subsydiarności wyrażona w art. 5. Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Wspólnota może działać tylko wtedy, gdy celu nie można lepiej realizować na szczeblu krajowym. Regulacja na niej oparta nie może dotyczyć wyłącznych kompetencji Wspólnoty, do których zalicza się m.in. zapewnienie wolności swobodnego przepływu osób, towarów, usług i kapitału oraz konkurencji na wspólnym rynku. 48 Rajski 2002. 49 Konarski 2004: 31 36. 50 Konarski 2004: 35. 56
Ewelina Mitręga: Europeizacja wykładni kontraktów w kulturze prawnej państw Unii Europejskiej A co stałoby się wtedy z krajowymi kodeksami 51? Przede wszystkim niezmiernie trudno byłoby uzyskać polityczna aprobatę wszystkich państw członkowskich dla tak głębokiej ingerencji w narodowe porządki prawne. Na uwagę zasługuje więc koncepcja wspierania rozwoju wspólnych zasad prawa kontraktów. Jest to forma bardziej elastyczna niż kodeks i pozwalająca sięgnąć w sposób naturalny do np. orzecznictwa bądź krajowych systemów prawa w przypadku niedostatków w regulacji. Zasady te ujmowane są w zbiory reguł (jak opisane PECL), nie mających normatywnego charakteru. Oparte na wynikach badań prawnoporównawczych, oddają wspólnego ducha poszczególnych narodowych porządków prawnych, wprowadzając niekiedy nowe rozwiązania prawne, gdy stwierdzona zostanie niejednolitość w rozwiązaniach dotychczas funkcjonujących. Zasady te winny odgrywać także znaczącą rolę w edukacji prawniczej, zarówno jeszcze w okresie studiów jak i w procesie kształcenia praktyków. W rzeczywistości w której przyjdzie funkcjonować absolwentom wydziałów prawa, standardem stała się możliwość transgranicznego świadczenia usług. Choć czyni się wiele aby stworzyć Jednolity Europejski obszar edukacyjny, to jednak kształcenie studentów prawa pozostaje wciąż nacechowane narodowością. 52 Taka europeizacja kształcenia pozwoli na wzmocnienie podstaw europejskiej kultury prawniczej. 8. Podsumowanie Kształtowanie zasad prawa, a nie normowanie tego obszaru w postaci ustaw, wpływa na większą ich elastyczność, dzięki czemu mogą one dynamicznie reagować na zmieniające się potrzeby gospodarki i społeczeństw. Koncepcja europeizacji wykładni kontraktów, która wpisuję się w szerszą koncepcję stworzenia europejskiego kodeksu cywilnego, potrzebuje do swojej egzystencji konkretnego tekstu kontraktu. To od jego stron zależy, czy zdecydują się skorzystać z wzorców rozwiązań jakimi są PECL, czy też inne modelowe rozwiązania, czy też postanowią zmierzyć się z problemami jakie mogą wynikać dla funkcjonowania wewnątrzwspólnotowego rynku wskutek różnorodności regulacji prawnych obowiązujących w poszczególnych państwach członkowskich z których pochodzą kontrahenci. 51 Rajski 2002: 217 219. 52 Mitręga 2006: 30-31. 57
Investigationes Linguisticae, vol. XVII Bibliografia Bełdowski, J. 2004. Materiały. Europejskie prawo umów. Kwartalnik Prawa Prywatnego z. 3. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Brzozowski, M. 2006. w: Radwański, Z. (red.). System Prawa Prywatnego, tom 5. Warszawa: C.H.Beck Instytut Nauk Prawnych. Filipiak, A.T., Mojak, J., Nazar, M., Niezbecka, E. 2005. Zarys prawa cywilnego. Lublin: Verba. Kańska, K. 2004. Pojęcie konsumenta w kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich. Kwartalnik Prawa Prywatnego z. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Konarski, H. 2004. Perspektywy kodyfikacji europejskiego prawa zobowiązań. PPH nr 3. Warszawa: Wydawnictwo KiK. Korybski, A. 2002. Wykonywanie wolnych zawodów prawniczych a rynek usług prawniczych. W: Żuławski, J. (ed.) XX lat samorządu radców prawnych 1982-2002. Księga Jubileuszowa. Warszawa: Krajowa Rada Radców Prawnych. Korybski, A., Leszczyński L., Pieniążek A. 2000. Wstęp do prawoznawstwa. Lublin: Morpol. Lando, O. 1999. Why codify the European Law of contract?, European Review of Private Law, 525 ff. Łolik, M. 2007. Efektywne niewykonanie kontraktu. PPH nr 12. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. Mańko, R. 2004. Prawo prywatne w Unii Europejskiej. Perspektywy na przyszłość. Warszawa: Podyplomowe Studium Prawa Europejskiego UW, Mitręga, E. 2006. Rozwiązania uelastyczniające proces i efekt kształcenia studentów prawa w wybranych krajach Unii Europejskiej. Praca magisterska. Niepublikowana. Lublin: UMCS. Mojak, J., Widło, J. 2005. Polskie prawo kontraktów. Zarys wykładu. Warszawa: LexisNexis. Morawski, L. 2002. Wykładnia w orzecznictwie sądów. Toruń: Dom Organizatora. Podleś, M. 2005. Obrót międzynarodowy a działania Unii Europejskiej w celu stworzenia europejskiego prawa umów. Radca Prawny nr 4. Warszawa: Krajowa Izba Radców Prawnych. Rajski, J. 1996. Zasady międzynarodowych kontraktów handlowych UNIDROIT. Kwartalnik Prawa Prywatnego, z. 2. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Rajski, J. 2002. Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów. Kwartalnik Prawa Prywatnego, z. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Rajski, J. 2003. Wykładnia kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów, w: Studia z prawa gospodarczego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Ireneusza Weissa. Poznań: Zakamycze. Rajski, J. 2007. Rola doktryny w procesie stopniowej europeizacji prawa prywatnego. Kwartalnik Prawa Prywatnego, z. 3. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Rajski, J., Kocot, W.J., Zaradkiewicz, K. 2007. Prawo kontraktów handlowych. Warszawa: LexisNexis. Romanowski, M. 2004. Ogólne reguły wykładni kontraktów na tle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni umów w prawie polskim. PPH nr 8. Warszawa: Wydawnictwo KiK. Romanowski, M. 2004. Szczegółowe reguły wykładni kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni umów w prawie polskim. PPH nr 9. Warszawa: Wydawnictwo KiK. Seidler, G.L., Groszyk, H., Malarczyk, J., Pieniążek, A. 2000. Wstęp do nauki o państwie i prawie. Lublin: Morpol. Skubisz, R., Skrzydło-Tefelska, E. 2006. Prawo europejskie. Zarys wykładu. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej. 58
Ewelina Mitręga: Europeizacja wykładni kontraktów w kulturze prawnej państw Unii Europejskiej Stefanicki, R. 2006. Ochrona konsumenta w świetle ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej. Kraków: Zakamycze. Tokarczyk, R. 2001. Współczesne kultury prawne. Kraków: Zakamycze. Żuławski, C. 2001. Uwagi o europeizacji prawa umów. Kwartalnik Prawa Prywatnego nr 2. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Tekst ujednolicony. Warszawa: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. 59