III. Globalna gospodarka 5. Rozwój i znaczenie przemysłu
Przemysł dziś a życie kiedyś Obecnie będąc gdziekolwiek widzimy nowoczesny sprzęt RTV i AGD. Trudno jest nam zrozumieć, że jeszcze 300 lat temu nieliczne maszyny napędzane były jedynie energią wody lub siłą mięśni zwierząt. Przedmioty codziennego użytku wytwarzano zaś w zakładach rzemieślniczych lub manufakturach. Przemysł w obecnej formie zaczął się rozwijać dopiero w drugiej połowie XVIII w. Właśnie wtedy dokonała się pierwsza rewolucja przemysłowa. Hala maszynowa w fabryce Hartmanaw Chemnitz (1868).
Czym zajmuje się przemysł W ramach PRZEMYSŁU wytwarza się produkty w sposób masowy, przy użyciu maszyn i zastosowaniu podziału pracy, zaspokajające potrzeby ludzi. Przemysł zalicza się do wiodących działów gospodarki, gdyż dostarcza środków pracy wszystkim działom. Jest to dział gospodarki narodowej: najmniej uzależniony od warunków klimatycznych i procesów biologicznych, w dużym jednak stopniu zależny od rozwoju nauki, techniki i wydajności pracy, decydujący o wzroście stopy życiowej większości społeczeństw współczesnego świata. Przemysł opiera się na wykorzystaniu różnego rodzaju maszyn i urządzeń oraz odpowiednich kwalifikacji pracowników. Jego cechą jest zastosowanie podziału pracy, który usprawnia proces masowego wytwarzania towarów.
Podział przemysłu na sekcje i następnie działy Funkcjonowanie zakładów przemysłowych ma zróżnicowany charakter. Jedne z nich zajmują się wydobywaniem surowców, inne przetwarzają je na różnorodne produkty. Przemysł został podzielony na sekcje w skład których wchodzą kolejno: podsekcje, działy, grupy, klasy i podklasy. W naszym kraju obowiązuje, zgodna ze standardami UE, Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) Głównego Urzędu Statystycznego. Została opracowana w oparciu o Międzynarodową Standardową Klasyfikację Rodzajów Działalności Gospodarczej (ISIC International Standard Industrial Classification). P R Z E M Y S Ł SEKCJE - B - górnictwo i wydobywanie - C - przetwórstwo przemysłowe - D - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych - E - dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja DZIAŁY wydobywanie węgla kamiennego i węgla brunatnego górnictwo ropy naftowej i gazu ziemnego górnictwo rud metali pozostałe górnictwo i wydobywanie produkcja (wybrane przykłady): artykułów spożywczych wyrobów tekstylnych chemikaliów i wyrobów chemicznych urządzeń elektrycznych maszyn i urządzeń pobór, uzdatnianie i dostarczanie wody odprowadzanie i oczyszczanie ścieków zbieranie, przetwarzanie i unieszkodliwianie odpadów, odzyskiwanie surowców rekultywacja
Podział przemysłu ze względu na charakter działalności Z punktu widzenia charakteru działalności rozróżnia się: PRZEMYSŁ WYDOBYWCZY (GÓRNICTWO) obejmujący eksploatację zasobów naturalnych oraz także wstępne czynności związane z sortowaniem i uszlachetnianiem; PRZEMYSŁ PRZETWÓRCZY prowadzący do przetwarzania oraz uszlachetniania surowców i materiałów na potrzeby konsumpcyjne. Prowadzi do wytworzenia dóbr materialnych, wykorzystywanych w dalszej produkcji lub bezpośrednio ludziom. Przetwarzane są w nim surowce mineralne, surowce rolne lub różnorodne półwyroby dostarczane przez inne działy przemysłu.
Podział przemysłu ze względu na rodzaj wytwarzanych dóbr Przemysł dzieli się też na rodzaj wytwarzanych dóbr: PRZEMYSŁ CIĘŻKI wytwarzający dobra inwestycyjne: przetwarza duże masy surowców. Dział ten produkuje maszyny i półprodukty w przeważającej większości produkuje ona na potrzeby innych przemysłów, a nie konsumentów. Obejmuje on m.in.: przemysł budowlany przemysł chemiczny przemysł elektromaszynowy przemysł metalurgiczny przemysł mineralny przemysł paliwowo-energetyczny przemysł zbrojeniowy PRZEMYSŁ LEKKI wytwarzający dobra konsumpcyjne o niewielkiej wadze. związany z produkcją artykułów masowego użytku dla konsumentów. Obejmuje on m.in.: przemysł włókienniczy, przemysł odzieżowy, przemysł skórzany.
Podział przemysłu według cech technologicznych produkcji W innym podziale przemysłu opartym o cechy technologiczne produkcji wyróżniamy: PRZEMYSŁ TRADYCYJNY charakteryzujący się niskim stopniem przetworzenia surowców. Obejmuje on m.in.: przemysł hutniczy, przemysł cementowy, przemysł drzewny, przemysł włókienniczy, przemysł energetyczny. PRZEMYSŁ HIGH-TECHNOLOGY wykorzystujący najnowsze osiągnięcia naukowe i technologiczne. Wytwarza on nowoczesne materiały i produkty innym gałęziom przemysłu, charakteryzujące się bardzo dobrymi parametrami. W jego skład wchodzi m.in.: przemysł elektroniczny, przemysł farmaceutyczny, przemysł środków transportu przemysł precyzyjny, przemysł zbrojeniowy.
Zgodnie z podziałem jednorodności produkcji wyróżniamy tzw.: gałąź przemysłu stanowi grupa wyspecjalizowanych zakładów (np. przemysł środków transportu), których produkcja (musi być spełniony jeden z warunków): opiera się na tym samym surowcu, Podział przemysłu według jednorodności produkcji posiada zbliżony proces technologiczny, polega na wytwarzaniu produktów o podobnym przeznaczeniu końcowym; branże przemysłu tworzy grupa zakładów wydzielonych z gałęzi przemysłu według tych samych zasad jak wyżej; I tak branżami przemysłu środków transportu są: samochodowa, taboru kolejowego, lotnicza, stoczniowa.
W innym podziale przemysłu opartym według sektorów własności, wyróżniamy: sektor publiczny grupujący: własność państwową (Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych), własność jednostek samorządu terytorialnego własność mieszaną z przewagą kapitału (mienia) podmiotów sektora publicznego; sektor prywatny grupujący: własność prywatną krajową (osób fizycznych i pozostałych jednostek prywatnych), własność zagraniczną (osób zagranicznych), własność mieszaną z przewagą kapitału (mienia) podmiotów sektora prywatnego. Podział przemysłu według sektorów własności
Znaczenie przemysłu: funkcje przemysłu Przemysł odgrywa istotną rolę w gospodarce danych krajów. W znaczący sposób wpływa bowiem na ich rozwój i funkcjonowanie. Do najważniejszych funkcji przemysłu należą: FUNKCJA EKONOMICZNA polega ona m.in. na: dostarczaniu maszyn i urządzeń pozostałym sektorom gospodarki: przetwarzaniu surowców i półproduktów na produkty gotowe współtworzeniu dochodu narodowego (np. polskiego PKB), stymulowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego regionów, pobudzanie rozwoju pozostałych działów gospodarki (usług i rolnictwa), funkcja innowacyjna tworzenie nowych wynalazków, rozwój cywilizacyjny; FUNKCJA SPOŁECZNA wpływa ona m.in. na: tworzenie miejsc pracy: źródło utrzymania ludności, podnoszenie poziomu życia ludzi, kształtowanie struktury wykształcenia ludności: koncentracja ludzi o określonym wykształceniu i statusie społecznym; FUNKCJA PRZESTRZENNA wpływa ona m.in. na: zmianę krajobrazu przekształcenie środowiska przyrodniczego, przepływtowarów i informacji, przyspieszenie procesów urbanizacyjnych: rozwój istniejących i tworzenie nowych miast.
Rozwój przemysłu rewolucje przemysłowe Duży wzrost liczby ludności, a także zwiększenie zapotrzebowania na przedmioty codziennego użytku spowodowały, że w XVIII wieku zaczęto podejmować działania mające na celu podniesienie wydajności produkcji odbywającej się dotychczas w zakładach rzemieślniczych i manufakturach. Stało się to możliwe dzięki rozwojowi myśli technicznej, którego następstwem były trzy rewolucje przemysłowe (wg niektórych znawców tematu nawet cztery). Każda z rewolucji przemysłowych przyniosła pojawienie się nowych wynalazków, przyczyniających się do wzrostu technologii i wydajności oraz jakości produkcji. Z chwilą zaistnienia na pierwszej rewolucji przemysłowej rozpoczęła się tzw. industrializacja (uprzemysłowienie), docierające do coraz nowych miejsc na Ziemi. Maszyna parowa z XVIII wieku symbol rewolucji przemysłowej.
I rewolucja przemysłowa: od połowy XVIII w. do połowy XIX w. I rewolucja przemysłowa epoka pary zaczęła się ona w Wielkiej Brytanii stąd Anglia jest kolebką przemysłu. Najważniejsze wynalazki: maszyna tkacka (1733 r.) i doskonalszej jej formy maszyny przędzalniczej (1764 r.). maszyna parowa 1763 r. (James Watt) spowodowała wzrost wydajności i jakości: dzięki zastosowaniu silnika wykorzystującego parę wodną możliwy był rozwój: przemysłu włókienniczego w 1784 powstała pierwsza fabryka przędzalnicza, w której użyto silniki parowe Watta, górnictwa węglowego, przemysłu maszynowego, środków transportu oraz samego transportu poprzez zastosowanie jej w: statkach parowych (Robert Fulton 1803 r.), parowozach (George Stephenson 1825 r.), kolei (lokomotywa, Richard Trevithick w 1804 r.); Parostatek Fulton a Lokomotywa Trevithick a Parowóz Stephenson a
I rewolucja przemysłowa epoka pary Zmiany w przemyśle: w procesie wytopu stali węgiel drzewny zastąpiono dużo efektywniejszym koksem, powstanie pierwszych okręgów przemysłowych w oparciu o górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo żelaza: Zagłębie Ruhry i Sary w Niemczech, Okręg Birmingham w Wielkiej Brytanii, GOP w Polsce, Okręg Pensylwanii w USA. Fabryka Fryderyka Kupp a z 1835r. Przedsiębiorstwo hutnicze zostało założone w 1811 roku i było jednym z największych w Zagłębiu Ruhry Okręg Pensylwania Zakłady hutnicze powstałe w XIX wieku (zdjęcie wykonano w 1905 roku)
II rewolucja przemysłowa: od połowy XIX w. do połowy XX w. Najważniejsze wynalazki: II rewolucja przemysłowa epoka elektryczności opracowanie metody rafinacji ropy naftowej: Ignacy Łukaszewicz w 1852 r. dzięki temu zapoczątkował wykorzystanie ropy naftowej jako surowca energetycznego, w Bóbrce k. Krosna na Podkarpaciu dokonał pierwszej destylacji ropy naftowej, w 1853 r. skonstruował pierwszą lampę naftową, w efekcie nastąpił spadek znaczenia węgla kamiennego i wzrost hutnictwa miedzi i aluminium, surowcowe okręgi przemysłowe nie miały już takiego znaczenia: ośrodkami przemysłowymi o podstawowym znaczeniu zaczęły być porty, do których dowożono ropę naftową (i tu najczęściej lokalizowano rafinerie) i aglomeracje miejskie, które zapewniały zbyt dla powiększającej się liczby towarów przy gwałtownym wzroście liczby ludności; skonstruowanie wysokoprężnego silnika spalinowego przez Rudolfa Diesel a w 1897r., skonstruowanie pierwszego samochodu przez Carla Benza i Gottlieba Daimlera w 1885 r., samolotu przez braci Wright w 1903 r.; wynalezienie i zastosowanie elektryczności oraz skonstruowanie silnika elektrycznego przez Michael a Faradaya (połowa XIX wieku) i żarówki przez Thomasa Edisona (opatentowana w 1879 r.); wynalezienie telefonu przez Aleksandra Bell a w 1876 roku;
II rewolucja przemysłowa epoka elektryczności Ford Model T pierwszy w miarę tani, masowo produkowany od 1908 r. samochód osobowy skonstruowany przez Henrego Ford a. Pojazd produkowano na specjalnie zaprojektowanej linii produkcyjnej. Datę 1908 uznaje się za początek motoryzacji Forda T wyprodukowano w liczbie ponad 15 milionów egzemplarzy.
III rewolucja przemysłowa rewolucja naukowo-techniczna III rewolucja przemysłowa charakteryzuje się także rozwojem przemysłu wysokich technologii hightechnology i utratą znaczenia tradycyjnych gałęzi przemysłu; trwa ona od połowy XX wieku do początku lat 90. XX wieku (w przypadku uwzględnienia tylko 3 rewolucji do chwili obecnej). Najważniejszymi elementami rewolucji naukowo-technicznej są: komputeryzacja i automatyzacja procesów związanych z produkcją, negatywnym skutkiem tego procesu jest pojawienie się tzw. bezrobocia technologicznego w wyniku spadku zapotrzebowania na ręce do pracy, wykorzystanie nowych źródeł energii, zwłaszcza wysokowydajnej energetyki jądrowej, udoskonalenie środków telekomunikacji i transportu.
III rewolucja przemysłowa rewolucja naukowo-techniczna Najważniejszymi wynalazkami tej rewolucji były: tranzystor skonstruowany w 1947r. przez John a Bardeena i William a Shockley a, układ scalony opatentowany w 1959r. przez Jack a Kibby ego, mikroprocesor firmy Intel z 1971r. Dzięki tej rewolucji powstały technopolie, Ich lokalizacja została uzależniona od: nieskażonego środowiska przyrodniczego, dogodnego położenia komunikacyjnego, bliskości uczelni wyższych, dostępu do wysoko wykwalifikowanej kadry. Obecnie najprężniej działające okręgi przemysłowe występują w: Dolinie Krzemowej Silicon Valley (północna część Kalifornii), Orange County (południowa część Kalifornii k. Los Angeles) w USA, Silicon Island Kiusiu, Tokio, Hiroszima i Osaka w Japonii. Dolina Krzemowa w USA. Obecnie mieści się tam większość największych firm informatycznych i teleinformatycznych takich: Apple, Google, Intel, Adobe Systems, Nvidia, Yahoo!, Symantec, HP i wiele, wiele innych.
IV rewolucja przemysłowa rewolucja informacyjna IV rewolucja przemysłowa będąca kontynuacją III rewolucji przemysłowej (można ją traktować jako pod fazę III rewolucji przemysłowej), z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych w przemyśle, co umożliwia jeszcze lepsze niż do tej pory doskonalenie produkcji, wzrost wydajności oraz możliwość osiągania jeszcze większych dochodów (produkcja produktów cechujących się innowacyjnością, wszechstronnością umożliwia osiąganie sukcesu); trwa ona od początku lat 90. XX w. do dziś.
IV rewolucja przemysłowa rewolucja informacyjna Najważniejsze wynalazki/cechy IV rewolucji przemysłowej: upowszechnienie komputerów PC w procesie produkcyjnym (produkcja wspomagana jest w znacznym stopniu wykorzystaniem komputerów), powstanie specjalistycznego oprogramowania wykorzystywanego powszechnie w procesie produkcyjnym (robotyzacja w produkcji), możliwość gromadzenia, selekcjonowania i analizowania danych, np.. możliwość testowania produktów, tj. samoloty, broń przez produkcją masową; udoskonalenie przepływu informacji powstanie i rozwój Internetu, powstanie portali internetowych, a następnie portali społecznościowych (Facebook) możliwość wymiany informacji, wynalezienie i doskonalenie wynalazków kształtujących nasz sposób życia, tj.: ogólnodostępnych systemów operacyjnych stosowanych w różnych urządzeniach: Windows, Linux, Android i Mac OS, urządzenia mobilne: telefon komórkowy i smartfon, laptop, tablet, ipod, media cyfrowe: telewizja HD i Ultra HD, radio cyfrowe.
IV rewolucja przemysłowa rewolucja informacyjna IV rewolucja przemysłowa przyniosła na także możliwość zastosowania nowych technologii związanych z rozwojem: nanotechnologii bazującej na technologiach opartych na produktach, których powstanie następuje na poziomie pojedynczych atomów i cząsteczek, dzięki czemu wyprodukowane w ten sposób produkty cechują się znacznie lepszymi parametrami, co może mieć niebagatelne znaczenie w wielu dotąd produkowanych przedmiotach oraz przyczynia się do konstruowania nowych wynalazków, np. wytrzymałe włókna sztuczne, grafen i nanorurki; biotechnologii stosującej w procesie produkcyjnym różnorodne organizmy żywe lub ich składniki do uzyskiwania nowych, lepszych produktów; inżynierii genetycznej skutkująca doskonaleniem produktów, bazująca na ingerencji w materiał genetyczny organizmów, w celu zmiany ich właściwości dziedzicznych. Grafen Grafen, płaska struktura złożona z atomów węgla, to wyjątkowy materiał: jest przezroczysty, giętki, a jednocześnie twardszy niż stal, znakomicie przewodzi ciepło. Naukowcy mają nadzieję, że w przyszłości zastąpi krzem i znajdzie zastosowanie m.in. w elektronice czy medycynie. Zakres potencjalnych zastosowań grafenu jest tak szeroki, że świat opanowała grafenowa rewolucja
Typy (rodzaje) lokalizacji przemysłu Ze względu na charakter produkcji i stopień jej uzależnienia do bazy surowcowej, wyróżnia się następujące typy lokalizacji: lokalizacja przymusowa, lokalizacja związana, lokalizacja swobodna (dowolna).
LOKALIZACJA PRZYMUSOWA: Typy (rodzaje) lokalizacji przemysłu lokalizacja przymusowa wydobywanie surowców jest zależne od obszaru ich występowania, np.: przemysł wydobywczy kopalnie są lokalizowane w miejscach występowania danego surowca: tam gdzie nie ma danego surowca, nie ma tym samym kopalń, Dodatkowo ważne jest aby surowca było na tyle dużo aby zapewnić rentowność inwestycji. Platforma wiertnicza na Morzu Północnym Lokalizacja tej platformy wiertniczej była uzależniona od występowania w tym miejscu bogatych złóż ropy naftowej.
LOKALIZACJA ZWIĄZANA: Typy (rodzaje) lokalizacji przemysłu lokalizacja związana masa surowców koniecznych do produkcji jest większa od masy produktu końcowego, np.: cukrownie powstają w miejscach gdzie występują duże powierzchnie uprawne buraków cukrowych lub trzciny cukrowej; owszem można surowiec potrzebny do produkcji cukru dowozić ale to zwiększa znacząco koszty produkcji przez co staje się to nierentowne. Elektrownia Bełchatów SA największa elektrownia cieplna na świecie Lokalizacja tej elektrowni była związana z występowaniem w tej okolicy bogatych złóż surowca wykorzystywanego w niej węgla brunatnego. Surowiec ten jest trudny (uwodniony) a w zasadzie nie nadaje się do transportu na większe odległości.
Typy (rodzaje) lokalizacji przemysłu lokalizacja swobodna LOKALIZACJA SWOBODNA (DOWOLNA): Występuje gdy masa surowców potrzebnych do produkcji jest mniejsza niż masa produktu finalnego lub w przypadku produkcji produktów wykorzystujących najnowsze technologie, np.: piekarnie lokalizowane są tam gdzie jest odbiorca konsument, tak aby nie dowozić zbyt daleko tego szybko psującego się produktu; zakłady farmaceutyczne, odzieżowe, produkujące samochody, sprzęt AGD i RTV. Części z których się wytwarza motocykle i różnego rodzaju nowoczesny sprzęt i urządzenia najczęściej sprowadzane są od wielu różnych producentów, często nawet z różnych państw.
Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) to obszary o szczególnie korzystnych warunkach prowadzenia działalności gospodarczej, np.: zwolnienia podatkowe z tytułu kosztów nowej inwestycji lub tworzenia nowych miejsc pracy, ułatwienia w zakresie decyzji administracyjnych, dostępność atrakcyjnych, uzbrojonych gruntów wraz z całą infrastrukturą, zwiększone stawki amortyzacji. Powoływane są one w celu przyśpieszenia rozwoju gospodarczego oraz walki z bezrobociem wybranych obszarów kraju. Celem funkcjonowania tego instrumentu wsparcia jest przyspieszenie rozwoju regionów poprzez przyciąganie nowych inwestycji i promocję tworzenia miejsc pracy. Strefy takie funkcjonują m.in. w: państwach europejskich: Polska, Bułgaria, Czechy, Hiszpania, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Rumunia, Słowacja, Szwajcaria, Węgry i Włochy, Rosji. państwach Bliskiego i Dalekiego Wschodu: ZEA, Chinach, Indiach, Malezji, Filipinach Państwach Ameryki PD. i PN.: Stanach Zjednoczonych, Brazylii.
Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) w Polsce W 2014 r. w Polsce funkcjonowało 14 specjalnych stref ekonomicznych. Powstały one (od 1997 roku) przede wszystkim w celu: przyciągnięcie inwestorów zagranicznych, przyspieszenie rozwoju gospodarczego regionów dotkniętych recesją gospodarczą lub słabo uprzemysłowionych (choć rzadko inwestorzy chcą na takich terenach inwestować), tworzenie nowych miejsc pracy, walka z bezrobociem. Zgodnie z przepisami z 2013 roku specjalne strefy ekonomiczne mają istnieć w Polsce do 2026 roku, wcześniejsze regulacje przewidywały ich funkcjonowanie do 2020 roku.
Przykład SSE Wałbrzyska SSE INVEST-PARK Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna INVEST- PARK położona jest w południowo-zachodniej Polsce w granicach czterech województw (dolnośląskie, opolskie, wielkopolskie i lubuskie). Obejmuje teren o powierzchni 3502 ha w obrębie 51 lokalizacji. Celem powstania było ożywienie gospodarcze regionu i zmniejszenie bezrobocia: niegdyś w okolicach Wałbrzycha działały kopalnie węgla kamiennego (ze względu na niekorzystne warunki środowiskowe i brak rentowności zostały one zamknięte); region odznaczał się niegdyś także bogatymi tradycjami przemysłowymi w takich branżach, jak elektromaszynowa, metalowa, elektrotechniczna, budowy maszyn, czy też przetwórstwa tworzyw sztucznych i ceramicznej. Obecnie w tej strefie prowadzi działalność około 200 firm (nakłady inwestycyjne wynoszą około 23 mld zł), np.: General Electric, Electrolux, IBM, Daimler, BASF, Bosch, 3M, Bridgestone, Wabco, Colgate czy Cadbury. Zatrudniają one łącznie około 47 tys. osób.
Zalety specjalnych stref ekonomicznych na przykładzie Polski Według danych od początku funkcjonowania SSE w Polsce do końca 2013 r.: wydano inwestorom ponad 1,7 tys. zezwoleń na rozpoczęcie działalności gospodarczej, wartość zrealizowanych inwestycji wyniosła ponad 93 mld zł, na terenie stref pracowało łącznie 266,7 tys. osób, z liczby tej 73,5% stanowiły nowe miejsca pracy (około 196 tys.). Inwestycje w SSE dotyczą na terenie Polski w szczególności przemysłu branż: motoryzacyjnej (samochody, silniki, skrzynie przekładniowe; inwestycje te stanowiły 26,4%), chemicznej (produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, głównie opon 10,7%), elektronicznej (produkcja paneli LCD, maszynek do golenia, sprzęt AGD), drzewno-papierniczej (produkcja wyrobów z drewna), spożywczej.
Wady specjalnych stref ekonomicznych na przykładzie Polski Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych ma swoje także i wady które są mocno akcentowane przez wielu ekonomistów, którzy zwracają uwagę, że: prowadzą do tworzenia nierównych szans dla firm (jednym się pomaga a innym już nie, czyli występuje zjawisko nieuczciwej konkurencji), wiele inwestycji powstaje w miejscach nie do końca im sprzyjających zwiększając koszty produkcji oraz przyczyniając się do strat, które nie do końca są rekompensowane uzyskiwanymi profitami (inwestycje zwykle zwracają się dopiero po wielu latach), państwo traci finansowo na przyznawanych dla firm zwolnieniach, tworzona liczba nowych miejsc pracy czasem wcale nie jest duża w porównaniu do przyznanych profitów dla firm.
Przemysł, w odróżnieniu od produkcji rolnej, jest od podstaw tworzony przez człowieka - nie może więc powstać w każdym miejscu. Dlatego, przed rozpoczęciem inwestycji, analizuje się i ocenia: przydatność danego terenu, biorąc pod uwagę koszty budowy i funkcjonowania fabryki. Uwarunkowania, jakie musi spełniać każdy potencjalny obszar, aby mogła powstać dana działalność, nazwano czynnikami lokalizacji. Liczba czynników lokalizacji ciągle się zwiększa, pojawiają się nowe, dotąd niedostrzegane. W końcu XX wieku wyróżniano 24 czynniki lokalizacji, które najogólniej można podzielić na dwie grupy: PRZYRODNICZE, POZAPRZYRODNICZE: TECHNICZNO-EKONOMICZNE, SPOŁECZNO-POLITYCZNE. Czynniki lokalizacji
Podział czynników lokalizacji przemysłu baza surowcowa CZYNNIKI LOKALIZACJI PRZEMYSŁU CZYNNIKI PRZYRODNICZE CZYNNIKI POZAPRZYRODNICZE TECHNICZNO- -EKONOMICZNE SPOŁECZNO- -POLITYCZNE zasoby wodne (dostęp do wody) walory przyrodnicze i krajobrazowe właściwości terenu warunki klimatyczne bariery ekologiczne rynek zbytu zasoby siły roboczej i jej kwalifikacje dostępność terenów budowlanych infrastruktura techniczna baza energetyczna kooperacja firm korzyści aglomeracji niekorzyści aglomeracji korzyści deglomeracji zaplecze naukowo-badawcze i techniczne kapitał polityka państwa (czynniki polityczne) czynniki społeczne czynniki strategiczne (wojskowe)
1. Baza surowcowa (zasoby surowców) Zasoby surowców są koniecznym warunkiem lokalizacji wszystkich kopalni. Nie można przecież wydobywać węgla tam, gdzie go nie ma. Poza tym do bazy surowcowej zbliżają się wszystkie zakłady o produkcji materiałochłonnej (w których zużywa się duże ilości surowca, którego transport często może być możliwy ale jest kosztowny): obowiązuje tutaj zasada: im więcej danego surowca zużywa się do produkcji, tym bliżej miejsca jego uzyskiwania znajduje się fabryka wytwarzająca w oparciu o niego produkty finalne (cechują się one mniejszą wagą końcową). Surowcem może być każdy niemal produkt którego waga jest duża i taki który jest nietrwały lub trudny w transporcie: surowiec mineralny, np. węgiel kamienny, węgiel brunatny, rudy żelaza, rudy miedzi, produkt rolny, np. burak cukrowy, trzcina cukrowa (wykorzystywane w przemyśle cukrowniczym do produkcji cukru), bawełna, mleko (przemysł mleczarski produkcja jogurtów, serów i in.), jabłka i inne owoce (przemysł sokowniczy produkcja soków), zasób naturalny, np. drewno, woda, półprodukt i wyrób przemysłowy wykorzystywany do dalszej przeróbki, np. sztucznewłókna, kauczuksyntetyczny.
1. Baza surowcowa (zasoby surowców) Zakłady wykorzystujące różne surowce lokalizuje się zwykle bliżej kopalni tych surowców, które dominują wagowo w procesach technologicznych i w produktach finalnych i tak przykładowo w Polsce w pobliżu: złóż miedzi powstały huty miedzi, złóż cynku i ołowiu powstały huty cynku i ołowiu, złóż węgla kamiennego powstały huty żelaza (żelaza nie wydobywamy już w Polsce), złóż węgla brunatnego istniała huta aluminium w Koninie (do produkcji aluminium konieczne są boksyty których nie mamy oraz duże ilości energii uzyskiwanej właśnie ze spalania węgla brunatnego, nie nadającego się zresztą do transportu). Przemysł wydobywczy Huty metali
1. Baza surowcowa (zasoby surowców) Przemysł drzewno-papierniczy oraz meblarski rozwinął się na terenach o średniej i dużej lesistości oraz w pobliżu rzek. Lasy w Polsce MONDI ŚWIECIE S.A. jest jedną z największych firm papierniczych w Europie (największy pracodawca w regionie), mający ponad 40-letnią tradycję w branży. Lokalizacja zakładu jest związana z położeniem nad Wisłą oraz w pobliżu dużych kompleksów leśnych (na północ odprodukuje papier workowy oraz papier do produkcji tektury falistej. Firma w ramach swojej działalności dynamicznie rozwija działalność innowacyjną. Ich produkty i rozwiązania zyskały uznanie na wielu wymagających rynkach Europy, dokąd eksportują ponad 70% wyprodukowanego papieru. Fabryki mebli celulozy i papieru
2. Zasoby wodne (dostęp do wody; jakość wody) Poważne znaczenie mają też zasoby wodne. Woda może być: wykorzystywana do chłodzenia instalacji (w przemyśle chemicznym i energetycznym szczególnie w energetyce atomowej), służyć jako nośnik ciepła (np. w hydroelektrowniach), może wchodzić w skład danego produktu w wyniku określonych reakcji chemicznych, czyli być po prostu jednym z surowców (najlepszym tego przykładem jest przemysł spożywczy). stosowana w wielu procesach technologicznych woda jest katalizatorem reakcji chemicznych, wykorzystywana do celów hydrolizy i elektrolizy, służy też do mycia i płukania, wykorzystywana (woda w rzekach, jeziorach lub morzach i oceanach) po prostu do transportu surowców lub wyrobów finalnych. Do gałęzi przemysłu o szczególnie wysokiej wodochłonności zalicza się: energetykę, przemysł chemiczny, celulozowo-papierniczy, spożywczy. Elektrownia Wodna we Włocławku powstała w 1970 roku, największa elektrownia przepływowa w Polsce, wybudowana na największej rzece Wiśle.
2. Zasoby wodne (dostęp do wody; jakość wody) Zakłady związane z przemysłem chemicznym są z reguły lokalizowane w pobliżu rzek (konieczna jest stała dostawa dużych ilości wody), ponieważ woda jest w nich stosowana często zarówno do chłodzenia instalacji przemysłowych, jak i jest po prostu surowcem. Największe ośrodki przemysłowe ponieważ woda jest wykorzystywana przy produkcji bardzo licznych produktów zlokalizowane są także nad rzekami oraz w bliskim sąsiedztwie Morza Bałtyckiego. Ośrodki przemysłowe Zakłady chemiczne Grupa Azoty Zakłady Azotowe Puławy S.A. lider w branży nawozowej i chemicznej w Polsce. Produkują one przede wszystkim nawozy azotowe oraz melaminę (jeden z największych producentów na świecie trzecie miejsce; 1 miejsce w UE). Spółka jako jedyna w Europie Wschodniej wytwarza nadtlenek wodoru. Zakłady zostały usytułowane w pobliżu Wisły.
3. Walory przyrodnicze i krajobrazowe Dolina Krzemowa w USA miejsce o świetnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, spełniające wszystkie najważniejsze wymagania: czyste środowisko, dogodny łagodny klimat, atrakcyjność krajobrazowa i inne. Morska farma wiatrowa leżąca w obrębie nie wykorzystywanej przestrzeni morskiej. Walory przyrodnicze i krajobrazowe odgrywają ważną rolę w przypadku obiektów: związanych z przemysłem wysokich technologii, w którym warunkiem bardzo istotnym przy lokalizacji tego typu obiektów jest m.in.: czyste środowisko, szczególnie powietrze (bez pyłków i zanieczyszczeń, które mogłyby zniszczyć otrzymywany produkt w przemyśle elektronicznym lub farmaceutycznym), atrakcyjny krajobrazowo obszar, ze względu na możliwość zapewnienia pracownikom najlepszych możliwych warunków, np. w pobliżu ciepłych mórz, zatok morskich, gór, w przemyśle wysokich technologii pracują często świetni specjaliści, bardzo dobrze wykwalifikowani, mogący sobie pozwolić na marudzenie pracodawcom zależy na ich zatrudnieniu oraz późniejszym zadowoleniu z miejsca pracy; typu elektrownie wiatrowe na które przeznacza się z reguły: zniszczone przez człowieka tereny o niskich walorach krajobrazowych, miejsca położone w obrębie nie wykorzystywanych przestrzeni, np. mórz, służą do tworzenia morskich farm wiatrowych.
4. Właściwości terenu Właściwości terenu mogą zarówno sprzyjać, jak i utrudniać lokalizację obiektów. Przy ich lokalizacji bierze się pod uwagę następujące elementy: ukształtowanie terenu: płaskie tereny sprzyjają lokalizacji, urozmaicone z reguły utrudniają budowanie i funkcjonowanie obiektów, głębokość zalegania warstw wodonośnych: dla funkcjonowania wielu zakładów konieczne jest zapewnienie dostaw wody, niestety jej nadmiar niejednokrotnie utrudnia lub nawet uniemożliwia lokalizowanie zakładów, np. w obrębie bagien, geologia terenu i wynikające z niej parametry gruntu, np. wytrzymałość gruntu na obciążenia, uniemożliwiające lokalizację niektórych wielkich obiektów na terenach niestabilnych, np. wielkich hut (zagrożenie zniszczenia obiektu).
5. Warunki klimatyczne Warunki klimatyczne są często brane pod uwagę przy lokalizacji oraz późniejszym funkcjonowaniu wielu obiektów przemysłowych: wydobycie prowadzone jest w pierwszej kolejności na terenach o sprzyjających warunkach klimatycznych, na terenach mało sprzyjających wydobycie jest prowadzone w przypadku chęci zysku lub gdy na innych terenach o bardziej sprzyjających warunkach złoża się kończą, przykładem jest Syberia i Alaska miejsca bardzo bogate w liczne surowce mineralne, dodatkowo wydobycie niektórych surowców możliwe jest jedynie przy dodatnich temperaturach, gdy ziemia nie jest zamarznięta, Lokalizacja przemysłu (przynajmniej większości obiektów) nie jest wskazana w obrębie miejsc występowania ekstremalnych zjawisk klimatycznych, w szczególności: na pustyniach (jest z reguły zbyt ciepło i problem z wodą), wysoko w górach (jest zbyt zimno), na szlakach tornad, tajfunów, Wyjątek stanowią: elektrownie słoneczne, elektrownie wiatrowe. Solar Energy Generating Systems (SEGS) największa elektrownia słoneczna, leżąca na pustyni Mojave w USA
6. Bariery ekologiczne Przez bariery ekologiczne rozumieć należy nadmierne obciążenie środowiska działalnością produkcyjną. Na niektórych obszarach uniemożliwiają one dalszy rozwój przemysłu i lokalizację nowych zakładów. Tak więc przyrodnicze czynniki lokalizacji przemysłu stopniowo stały się barierami lokalizacji. Tendencja ta początkowo była obserwowana w krajach wysoko rozwiniętych. W jej wyniku międzynarodowe korporacje zaczęły inwestować w przemysł wydobywczy w krajach rozwijających się, w których nie istniały normy prawne chroniące środowisko. W celu obniżania kosztów eksploatacji stosowano tam najtańsze, a zarazem najbardziej niszczące środowisko technologie produkcji. Obecnie w niektórych krajach rozwijających się zaczęto zaostrzać przepisy zabezpieczające środowisko przed negatywnymi skutkami uprzemysłowienia.
Bariery ekologiczne mogą także pojawić się: 6. Bariery ekologiczne przy samej chęci próby eksploatacji surowców mineralnych położonych w pobliżu (lub w granicach) terenów o szczególnym poziomie ochrony przyrody, tj. parki narodowe lub rezerwaty przyrody, których wydobycie mogłoby zniszczyć lokalne ekosystemy, z sytuacją taką mamy do czynienia na Suwalszczyźnie, w rejonie Wigierskiego PN zalegają nie wydobywane złoża żelaza z tytanem i wanadem, Podobna sytuacja dotyczy węgla brunatnego, którego nowe kopalnie, w wielu rejonach nie mogą powstać, także ze względów ekologicznych, np. w pobliżu Jeziora Gopło. Surowce mineralne i przemysł wydobywczy
6. Bariery ekologiczne Antarktyda mimo, że znajduje się tutaj bardzo wiele surowców mineralnych, które z pewnością chciałyby eksploatować od zaraz różne państwa, to w ramach konwencji z 1988 roku uchwalonej przez członków układu antarktycznego, tego robić po prostu nie wolno (przynajmniej przez 50 lat, czyli do 2038 roku).
1. Rynek zbytu Rynek zbytu ma przede wszystkim duże znaczenie dla zakładów przemysłowych zaspokajających podstawowe i codzienne potrzeby ludności: wytwarzających produkty żywnościowe, odzież, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe oraz środki higieny. Duże zakłady zlokalizowane w dużych miastach mogą liczyć na znaczną sprzedaż na pobliskim lokalnym rynku (koszty transportu są dodatkowo niskie). Do chłonnych rynków zbytu zbliżają się też zakłady materiałów budowlanych, rafinerie ropy naftowej oraz zakłady, których produkcja powinna zostać zużyta w pobliżu miejsca wytwarzania, np. wytwórnie kwasu siarkowego, którego transport jest bardzo kłopotliwy. Rola rynku zbytu jako czynnika lokalizacji zmniejsza się w miarę wzrostu udziału gałęzi zaawansowanych technologii w ogólnej wartości produkcji przemysłowej. Dla zakładów przeznaczających znaczną część produkcji na eksport duże znaczenie ma położenie w pobliżu zagranicznych rynków zbytu (lokalizacje przy granicach oraz w portach).
2. Zasoby siły roboczej i jej kwalifikacje Zasoby siły roboczej należy rozpatrywać od strony ilościowej i strukturalnej. Ilość siły roboczej na danym obszarze warunkuje możliwości lokalizacji działalności charakteryzującej się określoną pracochłonnością. Zakłady pracochłonne (np. przemysłu włókienniczego i tekstylnego) muszą być lokalizowane w dużych aglomeracjach miejskich w krajach słabo rozwiniętych lub na peryferiach aglomeracji w krajach wysoko rozwiniętych (potrzebują dużej ilości pracowników, których wykształcenie może być stosunkowo niskie, szczególnie w krajach słabiej rozwiniętych). Ponadto na obszarach o dużych zasobach siły roboczej można ją pozyskiwać stosunkowo tanio, co pozwala obniżać koszty płac. Współcześnie dla wielu gałęzi przemysłu istotne znaczenie ma nie tylko liczba ludzi gotowych podjąć określoną pracę, ale też ich kwalifikacje. Z zasobami wykwalifikowanej siły roboczej muszą być związane zwłaszcza zakłady gałęzi zaawansowanych technologii. Poszukiwani przez pracodawców pracownicy w takich zakładach muszą być bardzo dobrze wykształceni, posiadać doświadczenie i odpowiednie kompetencje. Zasoby siły roboczej należy oceniać w kontekście układu stosunków społecznych. Chodzi tutaj o szeroko pojmowany status cywilizacyjny, obyczaje i systemy wartości pracowników oraz o ich nastawienie do projektowanej lokalizacji zakładu przemysłowego.
500 największych firm działających w Polsce wg "Rzeczpospolitej" - dane za 2015 rok Szkolnictwo / Studenci szkół wyższych 2. Zasoby siły roboczej i jej kwalifikacje Najwięcej firm działających w Polsce funkcjonuje na terenie o największej liczbie szkół wyższych, z prężnie działającymi ośrodkami badawczo-rozwojowymi.
3. Dostępność terenów budowlanych Dostępność terenów budowlanych zależy od ich ceny, która odzwierciedla walory naturalne działek budowlanych, ich położenie i zagospodarowanie (czyli uzbrojenie terenu). Działki położone w centrach miast są na ogół droższe niż leżące na peryferiach. Trzeba w związku z tym rozważyć, czy korzyści wynikające ze zbliżenia się do bardziej skoncentrowanego rynku zbytu lub też do innych pożądanych czynników lokalizacji zrekompensują wyższe koszty nabycia atrakcyjnie położonych działek. Ceny mieszkań w Warszawie w 2014 r.
4. Infrastruktura techniczna Infrastruktura techniczna (komunikacyjna, wodno-kanalizacyjna, ciepłownicza, gazowa i energetyczna): zwiększa dostępność czynników produkcji, a zatem również ich mobilność i efektywność wykorzystania, ułatwia kontakty z rynkami zbytu zarówno w sensie szybkiego dostarczania produktów, jak i zasięgania opinii konsumentów. W momencie kiedy inwestor szuka dobrej lokalizacji infrastruktura techniczna jest bardzo istotnym elementem, ponieważ jej budowa jest bardzo droga (inwestorzy wybierają tzw. tereny uzbrojone).
4. Infrastruktura techniczna Wiele zakładów przemysłowych było i jest lokalizowanych w miejscach w których infrastruktura techniczna jest rozbudowana. Stan istniejący układu przesyłowego Autostrady i drogi ekspresowe
5. Baza energetyczna Baza energetyczna wywiera bardzo duży wpływ na funkcjonowanie niemal każdego obiektu przemysłowego bez energii niemal wszystkie nie mogły by istnieć. Ważna jest także ciągłość i moc dostaw szczególnie w branżach energochłonnych. I tak hutnictwo, w szczególności metali nieżelaznych (aluminium, miedzi), przemysł chemiczny, drzewno-papierniczy, mineralny (głównie cementowy) cechują się dużym poborem energii.
6. Kooperacja firm Kooperacja firm, która jest szczególnie ważna dla gałęzi zaawansowanych technologii ułatwia dobrze rozwinięta infrastruktura komunikacyjna. Kooperacja to stałe związki produkcyjne między zakładami przemysłowymi. Mogą one polegać na produkowaniu przez zakład półfabrykatów dla innych przedsiębiorstw lub ich montowaniu w produkt końcowy. Kooperacja może także prowadzić do wspólnych badań a nawet wspólnej produkcji. W Europie świetnie z sobą kooperują: francuski Citroen i Peugeot (tworzą wspólny koncern PSA - Peugeot Société Anonyme), I tak wspólnie produkują to samo auto pod 2 markami (Citroen C-Elysee i Peugeot 301); niemieckibosch i Siemens (produkują w tychsamychfabrykachanalogiczneprodukty). Bliźniacze samochody wyprodukowane przez wspólny koncern PSA: Peugeot 301 i Citroën C-Elysée
7. Korzyści aglomeracji Zbliżenie się do ukształtowanych systemów infrastruktury technicznej pozwala też partycypować w korzyściach aglomeracji, wynikających z lokalizowania zakładów na obszarze o dużej gęstości zaludnienia oraz ze wspólnego użytkowania urządzeń centralnych i sieciowych, a także pełniejszego wykorzystania ich zdolności usługowych. Często sprzyja to łagodzeniu nierównomiernego zapotrzebowania na energię, usługi transportowe itp. Korzyści aglomeracji dotyczą również ułatwień w zakresie pozyskiwania załogi o odpowiednich kwalifikacjach i zbytu towarów na dużym miejscowym rynku. W dużym ośrodku miejskim łatwiej jest zdobyć kapitał na uruchomienie produkcji lub nowe inwestycje, np. z pożyczek uzyskiwanych z miejscowych banków (są większe i mogą udzielić większego wsparcia).
W drugiej połowie XX wieku korzyści wynikające z koncentracji przemysłu zaczęły się zmniejszać. Pojawiły się tzw. niekorzyści aglomeracji podwyższające koszty funkcjonowania zakładów przemysłowych, wśród których najważniejszą rolę odgrywają: techniczne zużycie budynków i ich wyposażenia wymagające przebudowy, brak terenów na nowe inwestycje, bardzo wysokie koszty ziemi, czynsze i podatki, przeciążenie szlaków komunikacyjnych i infrastruktury terenu, liczne ograniczenia technologiczne stwarzane przez planowanie miejskie, zanieczyszczenie środowiska. W efekcie w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej wystąpiło przenoszenie zakładów przemysłowych na tereny wiejskie. 8. Niekorzyści aglomeracji
9. Zaplecze naukowo-badawcze i techniczne Coraz większą rolę, jako czynnik lokalizacji, odgrywa zaplecze naukowo-techniczny, zapewniające przemysłowi dostęp do najbardziej nowoczesnych procesów technologicznych, obniżenie energochłonności zakładu, a także mechanizację i automatyzację produkcji. Niektóre zakłady (elektroniczne, chemiczne, farmaceutyczne) są niemal zmuszone na bieżąco współpracować z instytutami badawczymi i wyższymi uczelniami. Często więc lokują się w ich pobliżu, czyli w dużych miastach, często takich w których istnieją najlepsze jednostki badawcze, świadczące dla nich wiele usług. Jednostki naukowe zapewniają także dostęp do dobrze wykwalifikowanej kadry, która może liczyć w przyszłości na szkolenia zawodowe podnoszące stale ich umiejętności.
10. Korzyści deglomeracji Deglomeracja prowadzona w celu przenoszenia zakładów przemysłowych z terenów aglomeracji na obszary wiejskie przynosi obopólne korzyści: na terenach wiejskich: zakłady posiadają dostęp do tańszych gruntów, możliwe są w przyszłości nowe inwestycje wykonywane nieopodal istniejących, zwykle występują niższe podatki, tańsza jest także siła robocza, problemem może być tylko ich stopień kwalifikacji, możliwość uzyskania wsparcia ze strony państwa (lub np. UE): tańsze kredyty, niższe podatki i tańsza dzierżawa gruntów lub obiektów, występują bardziej sprzyjające warunki do pracy ludzi (krajobraz, czyste powietrze); miasta zyskują: nowe tereny które mogą być przeznaczane na inne inwestycje, np. bloki mieszkalne lub obiekty przemysłowe związane z wysokimi technologiami, na pozbyciu się uciążliwych zakładów przemysłowych, zlokalizowanych często bardzo blisko dużych skupisk ludności.
1. Polityka państwa (czynniki polityczne) Polityka państwa (czynniki polityczne) to m.in. bezpośrednie państwowe inwestycje przemysłowe: ostatnie lata, np. budowa dróg finansowanych z kasy państwa i UE; w przeszłości wiele fabryk było inicjatywą odgórną władz centralnych (za PRL-u). Czynniki polityczne to regulacje prawne dotyczące np.: napływu kapitału z zagranicy odpowiednie regulacje, sprzyjające inwestycjom przyciągają inwestorów, ulg podatkowych dla inwestorów (krajowych i zagranicznych), barier i ograniczeń celnych, planów zagospodarowania terenu, uwzględniające przeznaczanie terenów pod inwestycje (w tym także możliwość nabycia w przyszłości nowych terenów).
2. Czynniki społeczne (w tym infrastruktura społeczna) Specyficzną rolę w lokalizacji przemysłu odgrywają czynniki społeczne. Należy przez nie rozumieć wpływ organizacji społecznych na decyzje lokalizacyjne, np. ekologicznych mogą one uniemożliwić powstanie inwestycji przemysłowych, związków zawodowych zbyt silna i nieustępliwa pozycja roszczeniowa związkowców nie zachęca inwestorów do ponoszenia nakładów finansowych w zakład przemysłowy, skutkiem może być brak koniecznych zmian i modernizacji. Infrastruktura społeczna, w skład której wchodzą np. placówki edukacyjne, opieki medycznej oraz sportu i rekreacji wywierają także wpływ na lokalizację inwestycji. Wielu inwestorów jest zainteresowanych aby przestrzeń wokół zakładu przemysłowego była atrakcyjna i ułatwiała życie pracownikom.
3. Czynniki strategiczne (wojskowe) Od lat na lokalizację przemysłu pracującego na rzecz obronności kraju wpływały czynniki strategiczne (wojskowe), generalnie zabezpieczające te gałęzie przemysłu przed ewentualnymi zniszczeniami. W efekcie czynnik ten decydował o tzw. bezpiecznej lokalizacji przemysłu zbrojeniowego: w lesie, pod ziemią. Obecnie czynnik strategiczny traci sens ze względu na techniczne możliwości identyfikacji obiektów niezależnie od sposobu ich ukrycia.
Obszary koncentracji przemysłu i procesy jego restrukturyzacji
Obszary koncentracji przemysłu na świecie Charakterystyczną cechą przemysłu jest nierównomierne rozmieszczenie. Przykładem tego jest jego kilkadziesiąt skupisk wyraźnie widocznych na mapie świata. Przemysł na świecie koncentruje się przede wszystkim w miejscach w których obecnie lub w przeszłości zaistniały dogodne warunki do jego rozwoju. Najważniejsze obiekty przemysłowe powstały w wyniku jego przestrzennej koncentracji, która ze względu na korzyści aglomeracji (nagromadzenie obok siebie różnych gałęzi przemysłu) znacznie obniżała nakłady na budowę i koszty produkcji. Od XVIII w. korzyści aglomeracji są główną przyczyną decydującą o powstawaniu skupisk przemysłu, nazywanych okręgami przemysłowymi. Oczywiście niezmiernie ważne jest także aby na takim terenie występowały także inne uwarunkowania, np. występowanie surowców mineralnych, zasoby siły roboczej, uwarunkowania komunikacyjne i inne.
Ośrodki przemysłowe Ośrodek przemysłowy miejscowość, w której powstały i funkcjonują liczne zakłady przemysłowe, w których zatrudniona jest znaczna ilość pracowników oraz które pod względem wielkości produkcji odgrywają znaczącą rolę w skali co najmniej regionalnej. W Polsce ważnymi ośrodkami przemysłu są, m.in.: Warszawa, Kraków, Katowice, Poznań, Łódź oraz mniejsze miasta tj. Płock, Puławy, Legnica i Olsztyn.
Przez OKRĘG PRZEMYSŁOWY geografowie rozumieją: Okręgi przemysłowe obszar koncentracji różnych gałęzi przemysłu, silnie ze sobą powiązanych przestrzennie, technicznie i ekonomicznie, skupiający duży potencjał produkcyjny; teren okręgów przemysłowych cechuje się stosunkowo dużą powierzchnią Tworzony jest on w miejscu nagromadzenia licznych ośrodków przemysłowych. Współcześnie okręgi przemysłowe pełnią bardzo ważną rolę w światowej gospodarce, ponieważ: dostarczają ponad połowę ogólnej produkcji przemysłowej, zajmują tylko 1-2 % powierzchni obszarów zaludnionych. Panorama Katowic, głównego miasta okręgu śląsko-krakowskiego
Okręgi przemysłowe na świecie Największe nagromadzenie okręgów przemysłowych jest w krajach UE, Rosji, Chinach, Japonii oraz w Stanach Zjednoczonych.
Rodzaje okręgów przemysłowych ze względu na ich genezę Ze względu na główną przyczynę, która zadecydowała o koncentracji przemysłu na danym obszarze, wyróżnić można kilka typów okręgów przemysłowych: surowcowe, transportowe (portowe), miejskie (wielkomiejskie), poligenetyczne.
Okręg przemysłowy - surowcowy OKRĘGI SUROWCOWE zawdzięczające powstanie i rozwój eksploatacji złóż mineralnych, głównie węgla kamiennego oraz rud żelaza i metali nieżelaznych. W okręgach tego typu, poza górnictwem, rozwinął się przede wszystkim przemysł paliwowo-energetyczny, hutnictwo metali, przemysł chemiczny, przemysł metalowy oraz wiele branż przemysłu maszynowego. Jako okręgi surowcowe powstały: w Europie: Okręg Reńsko-Westfalski, Śląsko-Krakowski (w jego obrębie dawny Górnośląski), Doniecko-Naddnieprzański, Zagłębie Północne we Francji, okręgi Birmingham i Yorkshire w Anglii oraz Peczorski, Wołżański, Donbas i na pograniczu z Azją Okręg Uralski; w Azji: Kuzbas, Norylski, Damodar, Fushun-Anshan, Północny (Pekin-Tianjin), Wuhan; w Ameryce: Okręg Przyjeziorny, południowa część Okręgu Nadatlantyckiego (złoża węgla i rud w Appalachach), Puebla w Meksyku i Minas Gerais w Brazylii; w Afryce: Okręg Witwatersrand i Okręg Katanga (Shaba) - Copperbelt, W Australii: Broken Hill-Prot Pirie (południowo wschodnia część Australii).
Okręg przemysłowy - surowcowy
Okręg przemysłowy transportowy (portowy) OKRĘGI TRANSPORTOWE (PORTOWE) rozwijające się ze względu na dogodne położenie komunikacyjne, gwarantujące łatwy dowóz surowców i wywóz towarów gotowych. W strukturze gałęziowej tych okręgów dominuje hutnictwo, przemysł maszynowy - głównie środków transportu, petrochemia i różne branże przemysłu chemicznego. Genezę transportową mają okręgi: Okręg Rotterdamu w Holandii, Okręg Hamburga w Niemczech, Okręg Marsylii we Francji, Okręg Gdański w Polsce, Okręg Keihin w Japonii: ośrodki: Tokio, Chiba, Jokohama, Kawasaki Okręg Hanshin ośrodki: ośrodki: Kioto, Kobe, Osaka, Okręg Szanghajski w Chinach, Okręg Bombaju w Indiach, Okręg Nowego Jorku w USA, Okręg Rio de Janeiro w Brazylii.
Okręg przemysłowy - transportowy (portowy)
Okręg przemysłowy miejski (wielkomiejski) OKRĘGI MIEJSKIE (WIELKOMIEJSKIE) w których przemysł rozwija się głównie dzięki dużym zasobom siły roboczej i ogromnym rynkom zbytu. Dla okręgów tego typu charakterystyczne są gałęzie przemysłu nie wymagające dużych ilości surowca, np. elektrotechniczny, środków transportu, farmaceutyczny, perfumeryjno-kosmetyczny, odzieżowy, poligraficzny. Jako wielkomiejskie powstały m.in. okręgi: Paryski, Moskiewski, Warszawski, Mediolanu, Berlina, Madrytu, Meksyku, Los Angeles, Seattle, Toronto, Santiago, Buenos Aires, Sao Paulo, Melbourne, Sydney, Pekin, Seul.
Okręg przemysłowy - miejski (wielkomiejski)
Okręg przemysłowy poligenetyczne OKRĘGI POLIGENETYCZNE - są to okręgi przemysłowe o zróżnicowanej genezie. Przykłady okręgów: Nadatlantycki, Kalifornijski, Lagos.
Znaczenie przemysłu - PKB Przemysł jest bardzo ważnym sektorem polskiej gospodarki. Udział przemysłu wraz z budownictwem w strukturze PKB w 2011 r. wyniósł 29,0%: przemysł: 21,9%: górnictwo i wydobywanie 2,4%, przetwórstwo przemysłowe 15,4%, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektr., gaz, parę wodną i gorącą wodę 3,0%, dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja 1,1% budownictwo: 7,1%. W kilku ostatnich latach obserwuje się jego lekki wzrost (kosztem rolnictwa): w 2000 r. jego udział wynosił 27,7%: przemysł: 20,7% budownictwo: 7,0% Jest to sytuacja rzadka wśród krajów wysoko rozwiniętych.
Znaczenie przemysłu zatrudnienie w przemyśle W 2011 r. w przemyśle pracowało ponad 2,9 mln Polaków: górnictwo i wydobywanie 176 tys., przetwórstwo przemysłowe 2444 tys., wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 153 tys., dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja 143 tys. Zatrudnienie w przemyśle: W latach 2006 2011 roku wykazywało tendencję lekko wzrostową: W 2006 2905 tys. zatrudnionych w przemyśle, W 2011 2933 tys. W tym samym okresie zatrudnienie w budownictwie wzrastało szybciej: W 2006 735 tys. zatrudnionych w budownictwie, W 2011 961 tys. Związane to było z inwestycjami dofinansowanymi z budżetu UE, szczególnie w budownictwie: szczególnie ważne były inwestycje związane z organizacją przez Polskę EURO 2012. Od 2011 roku niestety obserwujemy spadek zatrudnienia zarówno w przemyśle, jak i budownictwie: Kurczy się między innymi liczba górników, pracowników zatrudnionych w przemyśle spożywczym, w firmach produkujących napoje, w branży odzieżowej, w firmach samochodowych oraz w przemysłach: skórzanym, farmaceutycznym i meblarskim.
Inwestycje zagraniczne Przemiany ustrojowe zapoczątkowane w naszym kraju w 1989 r. doprowadziły także do zmian w strukturze produkcji przemysłowej oraz organizacji przedsiębiorstw. Rozpoczęty wówczas proces prywatyzacji przyciągnął wielu zagranicznych inwestorów, dla których dodatkową zachętą stały się wprowadzone pod koniec lat 90. XX w. specjalne strefy ekonomiczne (SSE). W latach 1995-2011 wzrost PKB w Polsce wynosił średnio 4,8% rocznie. Polska jest jednym z największych krajów Unii Europejskiej. Jest to szósty najliczniejszy rynek zbytu w UE. Nasz kraj jest też największym rynkiem Europy Środkowo-Wschodniej. mld EUR 18000 16000 14000 12000 10000 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w latach 2001 2011. 8000 6000 4000 2000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 lata
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2011r. W 2011 r. do Polski napłynęły inwestycje bezpośrednie o wartości 13.567 mln EURO: 1.665 mln EURO poprzez wniesienie udziałów kapitałowych, 4.839 mln EURO poprzez reinwestowane zyski, 7.062 mln EURO w postaci pozostałego kapitału, głównie kredytów. W porównaniu z 2010 rokiem wartość napływu wzrosła o około 30%. Saldo wniesionych udziałów było mniejsze niż przed rokiem, podobnie mniejsze były zyski reinwestowane przez inwestorów bezpośrednich. Znacząco w porównaniu z poprzednim rokiem wzrósł napływ pozostałego kapitału. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie trafiły przede wszystkim do: sektora zajmującego się działalnością finansową i ubezpieczeniową (3.459 mln EUR), działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (2.529 mln EUR), budownictwa (2.188 mln EUR).
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w 2011 i 2012 roku Największy napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich w 2011 r. odnotowano z: Luksemburga (4 mld 542 mln EURO), Hiszpanii (4 mld 318 mln EURO), Niemiec (3 mld 592 mln EURO), Szwecji (2 mld 617 mln EURO), Odnotowano także dezinwestycje, czyli wycofanie się inwestorów z Polski, m.in. z: Irlandii (-2 mld 946 mln EURO), Szwajcarii (-2 mld 424 mln EURO).
Polski przemysł dziś W latach 80. XX w. w naszej gospodarce dominował przemysł ciężki, głównie górnictwo, hutnictwo i energetyka. Ostatnie kilkanaście lat to okres radykalnych zmian w polskim przemyśle. Gospodarka centralna zastąpiona została rynkową, co wywołało konieczność restrukturyzacji wielu fabryk. Zaczęto wprowadzać zasadę ekonomiczną, że koszty wytworzenia towaru nie mogą być wyższe od ceny jego zbycia. W związku z tym liczne nierentowne fabryki, kopalnie, huty postawiono w stan upadłości. Obecnie jedną z najlepiej rozwijających się gałęzi produkcji przemysłowej jest produkcja urządzeń elektronicznych, głównie telewizorów LCD i sprzętu AGD. Dosyć prężnie prosperują również przemysł samochodowy. Dość dobrze działają zakłady produkujące kosmetyki, leki, papier, meble, a także artykuły budowlane i spożywcze.
Produkcja telewizorów LCD Szacuje się, że ok. 60% telewizorów nowej generacji wyprodukowanych w Europie pochodzi z Polski. W Polsce w 2010 r. wyprodukowano 26 mln telewizorów (w 2009 21,5 mln, a w 2008 17,5 mln). Niestety zajmujemy się przede wszystkim ich montażem. Nowoczesne telewizory LCD powstają m.in. w: Mławie w woj. mazowieckim i Kobierzycach w woj. dolnośląskim (LG Elektronics), Ostaszewie k. Łysomic pod Toruniem (Sharp), Gorzowie Wielkopolskim (TPV Displays Polska Sp. z o.o. matryce dla Philipsa), Nowa Sól w woj. lubuskim (Funai), Biskupicach Podgórnych w woj. dolnośląskim (Toshiba), Kwidzynie w woj. Pomorskim (odbiorniki dla Philips, Sharp, Sony i LG). Polskie telewizory eksportujemy głównie do Europy Zachodniej do: Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Hiszpanii. Linia produkcyjna LG Elektronics.
Przemysł meblarski w Polsce Produkcja mebli należy do najstarszych gałęzi produkcji przemysłowej w Polsce. W ostatnich kilkunastu latach rozwija się ona bardzo dynamicznie. Nasz kraj należy do największych producentów mebli na świecie. Zajmujemy obecnie piąte miejsce na świecie w eksporcie mebli. Wyprzedzając nas jedynie cztery kraje: Chiny, Włochy, Niemcy i USA. Najbardziej rozpoznawalnymi polskim markami są: Kler, Forte, Paged, Klose, BRW, Nowy Styl, VOX czy Ludwik Styl. Atrakcyjne wzornictwo mebli oraz przyjazne i dostosowane do szerokiego grona mieszkańców UE walory spowodowały, że polskie meble stały się międzynarodowym hitem eksportowym. Obecnie przemysł meblarski stanowi jedną z najważniejszych części polskiej gospodarki. W 2011 r. polskie fabryki wyeksportowały meble w sumie do ponad 140 krajów, a wartość eksportu wyniosła 9 mld dolarów. Hitami eksportowymi są meble tapicerowane oraz meble do jadalni i salonu. Największym odbiorcą polskich mebli są kraje UE (90%): Niemcy (40%), Francja (10%), Czechy, Wielka Brytania, Szwecja i Holandia.
KONIEC Materiały pomocnicze do nauki Opracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych) Opracowanie i redakcja: Sławomir Dmowski Kontakt: kontakt@norwid24.waw.pl WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE - KOPIOWANIE ZABRONIONE -