Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) (Lepidoptera: Papilionidae) na Podkarpaciu w latach

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) 34 3 3 17 2015 JAROSŁAW BURY, DAWID MASŁO, MARIUSZ OBSZARNY, FILIP PALUCH Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) (Lepidoptera: Papilionidae) na Podkarpaciu w latach 2010 2014 BURY J., MASŁO D., OBSZARNY M., PALUCH F. 2015. Expansion of Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) (Lepidoptera: Papilionidae) on Podkarpacie Region (SE Poland) in 2010 2014. Parki nar. Rez. Przyr. 34(3): 3 17. ABSTRACT: During observations carried out in the Podkarpacie region (south-eastern part of Poland) in the period 2010 2014, the butterfly Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) was reported in 60 new localities (101 records, 27 UTM squares 10 10 km) within 4 macroregions (Beskidy Lesiste, Beskidy Środkowe, Pogórze Środkowobeskidzkie and Kotlina Sandomierska) and 11 mesoregions. In this area imagines were observed every year in two, well-separated broods: from the end of April to the end of May and from the beginning of July to mid-august. Preimaginal stages (eggs and caterpillars) were observed only in Prunus spinosa L. To conclude Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) is in expansion in the Podkarpacie region (south-eastern Poland). KEY WORDS: Iphiclides podalirius, Lepidoptera, Papilionidae, endangered species, new records, Natura 2000, south-eastern Poland, faunistics Jarosław Bury: Markowa 1498, 37 120 Markowa, e-mail: jarekbury2@wp.pl; Dawid Masło: Instytut Ochrony Przyrody PAN, Al. Mickiewicza 33, 31 120 Kraków, e-mail: masło@iop.krakow.pl; Mariusz Obszarny: Zalesie 46, 37 741 Krasiczyn, e-mail: obszarny@gmail.com; Filip Paluch: Rogóżno 250, e-mail: feuillefox@gmail.com WPROWADZENIE Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) jest przedstawicielem rodziny paziowatych Papilionidae, zasiedlającym cieplejsze rejony zachodniej Palearktyki. W Europie gatunek znany jest od północnej części Półwyspu Iberyjskiego, poprzez kraje środkowo i południowoeuropejskie, na wschód sięgając aż po Kazachstan (BUSZKO 1997, 2004; BUSZKO, MASŁOWSKI 2008; BURY 2010 a; SIELEZNIEW, DZIEKAŃSKA 2010). W Europie dotychczas nie zanotowany na Islandii, w Irlandii, Finlandii, Andorze, na Azorach, Balearach, Wyspach Kanaryjskich i na Cyprze. W Azji notowany w Turcji, na Kaukazie, w południowej Rosji, na Bliskim Wschodzie, poprzez kraje Azji Środkowej, aż po zachodnie Chiny (KOÇAK 2014). W Hiszpanii oraz północnej [3]

4 Jarosław Bury i in. Afryce występuje blisko spokrewniony gatunek I. feisthamelii (DUPONCHEL, 1832), traktowany niekiedy jako podgatunek I. podalirius, a na terytorium Tybetu I. podalirinus (OBERTHÜR, 1890) (BUSZKO, MASŁOWSKI 2008). WYSTĘPOWANIE W POLSCE W przeszłości I. podalirius był gatunkiem motyla powszechnie znanym w całym kraju (NOWICKI 1865; ROMANISZYN, SCHILLE 1929). Zdecydowanie częściej i liczniej niż na północy obserwowany był na południu Polski, a w szczególności w terenie górzystym, np. w Pieninach, Beskidach, Bieszczadach (KRZYWICKI 1963, BIELEWICZ 1973, PRZYBYŁOWICZ 2000). Do lat czterdziestych XX wieku na terenie całego kraju pospolicie notowany był jedynie miejscowo np. na polach i dużych polanach leśnych. Motyle licznie występowały zwłaszcza na górskich polanach reglowych (DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982). Na północ od Warszawy był jednak spotykany sporadycznie, w Tatrach podawany jako gatunek przypadkowo zalatujący (NOWICKI 1865; ŻEBRAWSKI 1867; NIESIOŁOWSKI 1929; KRZYWICKI 1962, 1982). Obecnie przypuszcza się, że osobniki obserwowane w Tatrach zalatują z terenu Pienin (WENTA 2010). Na terytorium Polski zanikanie tego gatunku obserwowano już od początku XX wieku na terenie Dolnego i Górnego Śląska. Do połowy XX wieku z kilku stanowisk pod Warszawą pozostało jedno, a na Wyżynie Lubelskiej gatunek prawie całkowicie wyginął. I. podalirius bardzo licznie występował jeszcze w latach pięćdziesiątych w Bieszczadach (DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982). Zjawisko jego wymierania przybierało na sile, z kulminacją w latach siedemdziesiątych. Do lat osiemdziesiątych wymarł na wielu stanowiskach, z których był wykazywany jeszcze po roku 1960, a w innych miejscach liczebność populacji znacząco zmalała (GUT 1961; DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982; WITKOWSKI 2003; PAWŁOWSKI 2009, 2011). Aktualnie stanowiska I. podalirius mają charakter wyspowy i większość z nich zlokalizowana jest na południu Polski w pasie biegnącym od Podkarpacia poprzez Beskid Niski, Pieniny, do Górnego i Dolnego Śląska. W Polsce środkowej zasiedla Wyżynę Świętokrzyską, Mazowsze oraz Kurpie. Pojedynczo odnotowany na terenie Pojezierza Mazurskiego i Suwalszczyzny. W ostatnich latach stwierdza się powolny wzrost liczby obserwacji tego gatunku (BUSZKO 1997, 2004; BUSZKO, MASŁOWSKI 2008; BURY 2010 a; SIELEZNIEW, DZIEKAŃSKA 2010; GÓRNICKI, TOMASIAK 2010; WARECKI 2010; WIECH, ZIĘBA 2010; KSIB... 2014). BIOLOGIA Biologia I. podalirius w Polsce jest stosunkowo dobrze poznana gatunek daje jedno lub dwa pokolenia w roku, w zależności od lokalizacji na terenie kraju. Motyle pojawiają się w okresie od końca kwietnia do końca sierpnia, w zależności od lokalizacji i warunków pogodowych. Po odbyciu kopulacji samice

Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu 5 Ryc. 1. Gąsienica Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) żerująca na tarninie (Prunus spinosa L.) Łupków, 09.09.2012 rok (foto J. Bury). Fig. 1. Caterpillar Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) feeding on a blackthorn (Prunus spinosa L.) Łupków, 09.09.2012 (photo J. Bury). składają jaja pojedynczo lub po kilka sztuk, zazwyczaj na górnej powierzchni liści roślin żywicielskich, rzadziej na ich dolnej stronie. Znane są również pojedyncze doniesienia o składaniu jaj na niedojrzałych owocach roślin żywicielskich, np. owocach tarniny (Prunus spinosa L.). Na odpowiedniej roślinie może być złożonych nawet kilkadziesiąt jaj. W warunkach krajowych jaja odnajdywane są najczęściej na tarninie, rzadziej na innych roślinach z rodziny różowatych (Rosaceae): na śliwach domowych (P. domestica L.), głogach (Crataegus ssp.), gruszach (Pyrus spp.) oraz na czeremsze amerykańskiej (Padus serotina EHRH.), roślinie obcej, wprowadzonej do ubogich siedlisk leśnych centralnej i północnej Polski. Gąsienice wylęgają się średnio po ok. 7 dniach. Początkowo są mało mobilne, przebywają na górnej stronie blaszek liściowych, na utkanej na ich powierzchni delikatnej macie z przędzy. Żywią się liśćmi roślin żywicielskich, zjadając je od wierzchołka ku nasadzie. Starsze gąsienice przebywają zazwyczaj na gałązkach (Ryc. 1). Stadium larwalne trwa około 5 tygodni. Przepoczwarczenie następuje najczęściej nisko przy ziemi u podstawy roślin żywicielskich, lub w ich najbliższej okolicy. Gąsienice I-go pokolenia mogą również przepoczwarczać się na niżej położonych gałązkach roślin żywicielskich. Gatunek zimuje w stadium poczwarki (Ryc. 2). Motyle chętnie odwiedzają

6 Jarosław Bury i in. Ryc. 2. Zimująca poczwarka Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na tarninie (Prunus spinosa L.) (foto P. Borkowski). Fig. 2. Pupa Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) wintering on a blackthorn (Prunus spinosa L.) (photo P. Borkowski). kwiaty wielu gatunków roślin, najczęściej mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale L.), lilaka (Syringa vulgaris L.), żmijowca pospolitego (Echium vulgare L.), ostrożeni (Cirsium spp.) oraz ostów (Carduus spp.), niekiedy, również gromadnie, siadają na wilgotnym podłożu. Samce wykazują zachowania terytorialne, patrolując teren z wysokich wzniesień lub wyższych kęp roślinności (KRZYWICKI 1982; BUSZKO 1997, 2004; TOLMAN, LEWINGTON 1997; LAFRANCHIS 2007; BUSZKO, MASŁOWSKI 2008; BURY 2010 a; SIELEZNIEW, DZIEKAŃSKA 2010; WARECKI 2010). I. podalirius cechuje się specyficznymi preferencjami siedliskowymi. W Polsce gatunek występuje głównie w siedliskach ciepłolubnych, takich jak zarastające tarniną murawy kserotermiczne, kępy tarniny na brzegach lasów o wystawie południowej, na miedzach i przydrożach, na wzniesieniach, czy też nasypach kolejowych. Niekiedy dogodne siedliska odnajduje w ekstensywnie użytkowanych lub opuszczonych sadach i ogrodach (BUSZKO 2004; BURY 2010 a; SIELEZNIEW, DZIEKAŃSKA 2010). Szczegółowy opis morfologiczny postaci dojrzałych oraz stadiów preimaginalnych podają KRZYWICKI (1962, 1982), BUSZKO i MASŁOWSKI (1993, 2008), BURY (2010 a) oraz SIELEZNIEW i DZIEKAŃSKA (2010).

Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu 7 OCHRONA W związku z malejącą liczbą znanych stanowisk i związanym z tym potencjalnym zagrożeniem wymarciem na terenie kraju I. podalirius wpisany został na Czerwoną Listę Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce z kategorią VU, ujęty w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt z kategorią VU gatunek narażony na wyginięcie oraz wymieniony na Czerwonej Liście Zwierząt Karpat z kategorią EN gatunek zagrożony wyginięciem (DĄBROWSKI, ŚLIWIŃSKI 1992; BUSZKO, NOWACKI 2002; WITKOWSKI i in. 2003; BUSZKO 2004; PAWŁOWSKI 2011), a także objęty ochroną prawną (ROZPORZĄDZENIE... 2004). Ryc. 3. Występowanie Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) w Polsce (wg. BUSZKO 2004). 1 stanowiska notowane do roku 1950, 2 stanowiska notowane w latach 1951 1975, 3 stanowiska z lat 1976 2004. Fig. 3. Distribution of Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) in Poland (from BUSZKO 2004). 1 localities recorded before 1950, 2 localities recorded in the period 1951 1975, 3 localities recorded in the period 1976 2004.

8 Jarosław Bury i in. METODY Dane zebrane przez obserwatorów: Paweł Babula (PB), Jarosław Bury (JB), Wojciech Guzik (WG), Dawid Masło (DM), Krzysztof Mazur (KM), Dariusz Łupiński (DŁ), Radosław Łutowicz (RŁ), Mariusz Obszarny (MO), Filip Paluch (FP), Robert Rozwałka (RR), Daniel Stasiowski (DS), Roman Zamorski (RZ), Witold Ziaja (WZ) podczas obserwacji terenowych prowadzonych w latach 2010 2014 na terenie Podkarpacia przedstawiono poniżej. Owady obserwowano przyżyciowo w ich naturalnym siedlisku, część obserwacji udokumentowano fotograficznie przy użyciu Ryc. 4. Występowanie Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) w Polsce do 2014 roku w podziale na kwadraty siatki UTM. Współrzędne siatki: litery kwadraty 100 100 km, cyfry kwadraty 10 10 km (wg. KSIB... 2014). Fig. 4. Occurrence of Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) in Poland up to 2014 distributed in UTM grid. Grid coordinates: letters sq. 100 100 km, digits sq. 10 10 km (from KSIB... 2014).

Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu 9 Ryc. 5. Rozkład pojawu postaci dojrzałych Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu w latach 2010 2014. 1 I dekada, 2 II dekada, 3 III dekada miesiąca. Fig. 5. Distribution of appearance of imagines Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) in the Podkarpacie region during the period 2010 2014. 1 first ten days, 2 second ten days, 3 last ten days of the month. aparatów cyfrowych Nikon D70 i Nikon D700 oraz obiektywów AF-S Micro Nikkor 105 mm 1:2.8G ED i AF-S Nikkor 18 75 mm 1:3.5-4.5G ED. Nazwy ( ) makroi (*) mezoregionów podano według Geografii regionalnej Polski (KONDRACKI 2002), przy każdym stanowisku podano również współrzędne UTM (Universal Transverse of Mercator) siatka o bokach 10 10 km. Rozmieszczenie historycznych oraz nowo odkrytych stanowisk I. podalirius na Podkarpaciu przedstawiono na mapach (Ryc. 2, 3 i 6). MATERIAŁ Beskidy Środkowe * Beskid Niski: EV58 Zawadka Rymanowska, 3 V 2012, 1 ex., (WG); EV57 Barwinek, 23 VII 2010, 1 ex., 31 VII 2012, 1 ex., 27 VII 2013, 5 exx., (PB), Daliowa, 24 VII 2012, 1 ex., (WG), Jaśliska 9 IX 2012, gąsienica ostatniego

10 Jarosław Bury i in. Ryc. 6. Rozmieszczenie stanowisk Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu: 1 stanowiska sprzed 1973 roku nieuwzględnione w publikacji DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982; 2 dane do roku 1982 (DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982); 3 dane z lat 1986 2004; (KUBASIK i in. 1996; BUSZKO 1997, 2004); 4 stanowiska odkryte do roku 2008 (WARECKI, SIELEZNIEW 2008); 5 stanowisko odkryte w 2011 roku (BURY 2012); 6 nowo odkryte stanowiska z lat 2010 2014 (101 rekordów, 60 stanowisk, 23 nowe kwadraty UTM o boku 10 10 km.). Fig. 6. Distribution of Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) in the Podkarpacie Region: 1 records before 1973 not included in DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982; 2 records up to 1982 (DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982); 3 data from 1986 to 2004 (KUBASIK et al. 1996, BUSZKO 1997, 2004); 4 localities discovered up to 2008 (WARECKI, SIELEZNIEW 2008); 5 locality discovered in 2011 (BURY 2012); 6 newly discovered localities from 2010 to 2014 (101 records, 60 localities, 23 new UTM squares 10 10 km). stadium larwalnego na tarninie (P. spinosa L.), (JB); EV48 Polany, 10 V 2012, 1 ex., (WG), Nowa Wieś, 24 VII 2012, 1 ex., (WG), Myscowa, 28 VII 2013, 1 ex., (WZ): EV39 Kąty, 10 V 2012, 1 ex., (WG), Jasionka, 26 V 2012, 1 ex., (DS.); EV38 Kąty, 7 VII 2013, 2 ex., (DM), Krempna, 7 VII 2013, 1 ex., 3 VIII 2014, 2 ex., (DM), Polany, 3 VIII 2014, 1 ex., (DM); EV38 EV37 Żydowskie, 14 V 2013, 3 ex., 3 VIII 2014, 4 ex., (DM); EV37 Ożenna, 23 VII 2013, 1 ex., 590 m n.p.m., (RZ), 2 VIII 2014, 2 ex., (DM), Ciechania, 14 V 2013, 2 ex., 14 V 2014, 4 ex., 3 VIII 2014, 3 ex., (DM); EV28 Nieznajowa, 2 VIII 2014, 2 ex., (DM).

Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu 11 Beskidy Środkowe/Beskidy Lesiste * Beskid Niski/Bieszczady Zachodnie: EV86 Rzepedź, 12 VII 2012, 5 ex., (FP); EV75 Łupków, 9 IX 2012, liczne gąsienice na tarninie (P. spinosa L.), (JB), Nowy Łupków, 30 VIII 2013, liczne gąsienice, (PB). Pogórze Środkowobeskidzkie/Beskidy Środkowe * Pogórze Bukowskie/Beskid Niski: EV69 Rymanów, 28 IV 2012, 1 ex., 30 IV 2012, 1 ex., 24 VII 2012, 1 ex., (WG); EV68 Sieniawa, 17 VII 2010 1ex., (WG), Głębokie, 28 IV 2012, 1 ex., (WG), Rymanów Zdrój, 30 IV 2012, 1 ex., (WG), Puławy, 15 VII 2012, 1 ex., (WG). Pogórze Środkowobeskidzkie * Kotlina Jasielsko-Krośnieńska/Pogórze Bukowskie: EA50 Krosno, 27 VII 2011, 1 ex., (RZ), 19 V 2013, 1 ex., 25 VII 2013, 1ex., 31 VII 2013, 1 ex., 2 V 2014, 1 ex., 18 V 2014, 1 ex., 20 VII 2014, 1 ex., ogrody działkowe, (DS), Głowienka, 02 V 2012, 1 ex., (WG); EA30 Umieszcz, 17 VI 2012, 1 ex., 11 V 2013, 1 ex., (KM), Glinik Polski, 19 VII 2013, 1 ex., 17 VII 2014, 1 ex., (KM). * Kotlina Jasielsko-Krośnieńska/Pogórze Jasielskie/Pogórze Bukowskie: EA50 Szczepańcowa, 20 VII 2012, 1 ex., (WG). * Kotlina Jasielsko-Krośnieńska/Pogórze Jasielskie: EA40 Jedlicze, 27 VII 2013, 1 ex., 11 VIII 2013, 1 ex., (DS.). * Pogórze Jasielskie: EA30 Majscowa, 19 VII 2014, 1 ex., (KM). * Pogórze Bukowskie: EV69 Ladzin, 15 V 2013, 1 ex., (WG); EV59 Rogi, 1 V 2012, 1ex., 24 VII 2012, 1 ex., 31 VII 2012, 1 ex., 2 VIII 2012, 2 exx., 7 VIII 2012, 1 ex., 2 V 2013, 1 ex., 3 V 2013, 2 exx., 19 V 2013, 1 ex., 16 VIII 2013, 1 ex., 30 IV 2014, 1 ex., 2 V 2014, 1 ex., (DS), Miejsce Piastowe, 19 V 2012, 1 ex., obs. 23 VII 2012, 5 exx., (WG), 18 VII 2014, 1 ex., (DS). * Pogórze Przemyskie: FA10 Góra Kopystańka (541 m n.p.m.), 15 VII 2014, 1 ex., (MO); Buszkowice FA21, 1-2 V 2014, 3 exx., (RR). * Pogórze Przemyskie/Pogórze Dynowskie: FA21 Zalesie, 19 VII 2014, 1 ex.obs. (MO). * Pogórze Dynowskie: EA93 Tarnawka, 15 IX 2012, kilka gąsienic na tarninie (P. spinosa L.), (JB), Husów, 17 VII 2014, 1 ex., 24 VII 2014, 1 ex., (FP), 29 VII 2014, 1 ex., (JB); EA92 Hadle Szklarskie, 29 VII 2014, 1 ex., (JB); EA82 Ulanica, 29 VII 2014, 3 exx., na przyleśnej łące, na kwiatach czyścicy storzyszka (Clinopodium vulgare L.), (JB); EA62 Baryczka, 31 VII 2014, 2 exx., na kwiatach koniczyny łąkowej (Trifolium pratense L.), (JB), Jawornik Niebylecki, 31 VII

12 Jarosław Bury i in. 2014, 2, ok. 20 jaj i kilka gąsienic L1 na tarninie (P. spinosa L.), (JB); EA61 Lutcza, 31 VII 2014, 1 ex., (JB); FA02 Hucisko Nienadowskie, 20 VII 2014, 1 ex., (FP). * Pogórze Strzyżowskie/Pogórze Dynowskie/Kotlina Jasielsko-Krośnieńska: EA51 Bratkówka, 15 VII 2014, 1 ex., 29 VII 2014, 1 ex., (RZ). * Pogórze Strzyżowskie/Pogórze Dynowskie: EA41 Łęki Strzyżowskie, 26 VII 2014, samica składająca jaja na tarninie (P. spinosa L.), (WZ). Pogórze Środkowobeskidzkie/Beskidy Lesiste * Pogórze Przemyskie/Góry Sanocko-Turczańskie: FV29 Kalwaria Pacławska, 19 V 2012, 1 ex., 7 VIII 2014, 1 ex., (JB), Sopotnik, 2 VIII 2014, 1 ex., (MO); FA20 Makowa Góra Filipa, 31 VII 2014, 1 ex., (JB), Huwniki, 7 VII 2014, 1 ex., (JB). * Pogórze Bukowskie/Pogórze Dynowskie/Góry Sanocko-Turczańskie: EV89 Dębina, 30 VII 2012, 1 ex., (DŁ). Beskidy Lesiste * Góry Sanocko-Turczańskie: FV07 Uherce Mineralne, 30 V 2013, 1 ex., (RŁ). Kotlina Sandomierska/Pogórze Środkowobeskidzkie * Podgórze Rzeszowskie/Pogórze Dynowskie: EA94 Markowa, 17 VII 2013, 1 ex., przy kwiatach lantany pospolitej (Lantana camara L.) i budlei dawida (Buddleia davidii L.) w ogrodzie kwiatowym, 9 VIII 2013, 1, na kwiatach koniczyny łąkowej (Trifolium pratense L.) w ogrodzie przydomowym, 17 VII 2014, 1 ex., 21 VII 2014, 1 ex., w ogrodzie warzywno-kwiatowym, (JB); EA93 Lipnik (k. Kańczugi), 24 VII 2014, 1 ex., (FP), Chodakówka, 24 VII 2014, 1 ex., (FP), Łopuszka Wielka, 16 VII 2014, 1 ex., 20 VII 2014, 1 ex., obs. (FP), Manasterz, 16 VII 2014, 1 ex., (FP), 29 VII 2014, 1 ex., (JB), Siedleczka, 16 VII 2014, 1 ex., (FP). * Pradolina Podkarpacka/Podgórze Rzeszowskie: EA74 Rzeszów, 29 VII 2014, (PB). Kotlina Sandomierska * Podgórze Rzeszowskie: EA94 Białoboki, 22 IV 2014, 1 ex., (FP).

Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu 13 DYSKUSJA I. podalirius gatunek niegdyś występujący na terenie niemal całej Polski, a szczególnie w południowej jej części, zanikał stopniowo na całym znanym areale swego występowania, co szczególnie nasiliło się w II połowie XX-go wieku. Do początku obecnego stulecia wymarł całkowicie w północno-zachodniej i centralnej części kraju (DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982; BUSZKO 1997; BUSZKO, MASŁOWSKI 2008). Jako przyczyny zanikania I. podalirius w Polsce podawano głównie intensyfikację gospodarki rolnej, ze wzrostem nawożenia i chemizacji upraw rolnych i sadowniczych, likwidację miedz i dróg śródpolnych, wypalanie nieużytków, wraz z porastającymi je krzewami tarniny (P. spinosa L.) głównej rośliny żywicielskiej larw tego gatunku, ogólny wzrost zanieczyszczenia powietrza związany ze wzrostem uprzemysłowienia, czy w końcu naturalny proces zarastania dogodnych stanowisk. W obszarach górskich sytuację pogarszało stosowanie masowego wypasu bydła i owiec (np. w Bieszczadach), skutkujące zadeptywaniem i zjadaniem zimujących poczwarek oraz, w mniejszym stopniu turystyka (DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982; BUSZKO 2004; BUSZKO, MASŁOWSKI 2008). Jednakże występowanie dużych fluktuacji liczby stanowisk I. podalirius w naszym kraju należy w znacznej mierze przypisać czynnikom klimatycznym, które odpowiadają za okresowe zasiedlanie dogodnych biotopów (BUSZKO, MASŁOWSKI 2008). Potwierdzają to obserwacje prowadzone na Podkarpaciu, m.in. w Bieszczadach, Beskidzie Niskim oraz na Pogórzach, które wskazują, że występowanie i liczebność I. podalirius są silnie skorelowane z warunkami pogodowymi panującymi w danym sezonie (WARECKI 2010). Takie zmiany w liczbie stanowisk w poszczególnych latach to zjawisko typowe dla terenów leżących na granicy zasięgu. W ostatnich kilku dekadach w Polsce obserwowany jest trend wzrostowy, dotyczący liczby znanych stanowisk I. podalirius, związany z szerszym wykorzystywaniem przez ten gatunek jako rośliny żywicielskiej czeremchy amerykańskiej (P. serotina EHRH.). Zjawisko to obserwowane jest m.in. w Borach Dolnośląskich, na Mazowszu i północno-wschodniej Polsce (BUSZKO, NOWACKI 2000; BUSZKO 2004; SIELEZNIEW, DZIEKAŃSKA 2010, KSIB 2014), lecz nie dotyczy Podkarpacia, gdzie na przełomie XX/XXI w. notowano raczej stagnację zasięgu, przejawiającą się niewielkim wzrostem liczby nowych stanowisk do roku 1982 gatunek notowany był w 14 kwadratach UTM, w kolejnych 8 odnaleziono go do roku 2004 (DĄBROWSKI, KRZYWICKI 1982; KUBASIK i in. 2006; BUSZKO 1997, 2004). Przedstawione w niniejszej pracy wyniki obserwacji przeprowadzonych w latach 2010 2014 na Podkarpaciu wskazują na znaczny wzrost liczby miejsc obserwacji I. podalirius w południowej i środkowej części regionu. Gatunek zaobserwowano na 60 nowych stanowiskach w 27 kwadratach siatki UTM (10 10km), w tym w 23 kwadratach, gdzie wcześniej nigdy nie był notowany. Stanowiska zlokalizowane są w obrębie 4 makroregionów (w Beskidach Lesistych, Beskidach Środkowych, na

14 Jarosław Bury i in. Pogórzu Środkowobeskidzkim oraz w Kotlinie Sandomierskiej) i 11 mezoregionów (w Bieczczadach Zachodnich, Górach Sanocko-Turczańskich, Beskidzie Niskim, w Kotlinie Jasielsko-Krośnieńskej, na Pogórzu Bukowskim, Jasielskim, Strzyżowskim, Dynowskim, Przemyskim, na Podgórzu Rzeszowskim i w obrębie Pradoliny Podkarpackiej). Warto podkreślić fakt, że I. podalirius pojawił się w ostatnich pięciu latach na obszarach, gdzie nie był wykazywany mimo intensywnych badań prowadzonych przez ostatnie kilka dekad, m.in. w okolicy Rzeszowa oraz Markowej i Husowa, czy też w Magurskim Parku Narodowym, na obszarze którego uznawany był za wymarły (OLBRYCHT, PĄCZKA 2004; OLBRYCHT i in. 2005; PAWŁOWSKI 2009; BURY 2010 a; OLBRYCHT, BURY 2010, 2011). Dzięki znacznej liczbie obserwacji dokonanych w latach 2010 2014 (101 rekordów) ustalono rozkład czasowy pojawu postaci dojrzałych na Podkarpaciu I. podalirius pojawiał się w dwóch dobrze odgraniczonych pokoleniach. Pierwsze pokolenie motyli pojawiało się w III-ej dekadzie kwietnia i trwało do III-ej dekady maja, ze szczytem pojawu motyli w II-ej dekadzie maja. W czerwcu praktycznie nie obserwowano lotu motyli, z wyjątkiem jednej odosobnionej obserwacji w końcu II-ej dekady miesiąca. Drugie pokolenie (znacznie liczniejsze od pierwszego) pojawiało się corocznie w ciągu 5 lat obserwacji, a okres jego lotu trwał od I-ej dekady lipca do II-ej dekady sierpnia, ze szczytem pojawu w III-ej dekadzie lipca (Ryc. 5). Stadia preimaginalne I. podalirius jaja i gąsienice obserwowano wyłącznie na głównej roślinie żywicielskiej tarninie (P. spinosa L.). Tak znaczący wzrost liczby odnalezionych stanowisk I. podalirius na Podkarpaciu notowany w ostatnim czasie można tłumaczyć koincydencją wielu korzystnych dla tego gatunku zjawisk. Istotne znaczenie odegrały zachodzące w ostatnich latach zmiany w rolnictwie: spadek pogłowia zwierząt hodowlanych, upadek Państwowych Gospodarstw Rolnych, i związany z tym wzrost powierzchni nieużytków i odłogów, z postępującą sukcesją tarniny (P. spinosa L.) na dużych obszarach porolnych. Nie bez znaczenia dla ochrony tego gatunku było też powoływanie obszarów Natura 2000, które realizują ochronę cennych przyrodniczo i krajobrazowo obszarów wraz z występującymi tam siedliskami roślinnymi i zagrożonymi gatunkami zwierząt, w tym chronionymi prawem owadami (ROGAŁA, MARCELA 2011). Bardzo ważnym, a być może decydującym czynnikiem, prowadzącym do wzrostu liczby stanowisk I. podalirius na terenie Podkarpacia są zmiany klimatyczne, zachodzące w ostatnich latach, przyczyniające się do ekspansji wielu gatunków południowych i kserotermofilnych (SETTELE i in. 2008; BURY i in. 2009; BURY 2010 b, 2011, 2015; BILAŃSKI i in. 2014). Ochronie I. podalirius na obszarze całej południowo-wschodniej Polski może też sprzyjać utrzymujący się w tym regionie tradycyjny model prowadzenia gospodarki rolnej oraz duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych, co zapewnia zachowanie mozaikowego charakteru siedlisk oraz pozytywnie wpływa na wzrost bioróżnorodności.

Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu 15 PODZIĘKOWANIA Autorzy pragną złożyć serdecznie podziękowania wszystkim, w szczególności autorom materiałów: Pawłowi Babuli, Pawłowi Borkowskiemu, Wojciechowi Guzikowi, Dariuszowi Łupińskiemu, Radosławowi Łutowiczowi, Kamilowi Mazurowi, Robertowi Rozwałce, Danielowi Stasiowskiemu, Romanowi Zamorskiemu, Witoldowi Ziai, jak również Recenzentom którzy swoimi uwagami przyczynili się do powstania tego artykułu. PIŚMIENNICTWO BIELEWICZ M. 1973. Motyle większe (Macrolepidoptera) Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego. Roczniki Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Przyroda 7: 1 170. BILAŃSKI P., KOŁODZIEJ Z., BURY J. 2014. Distribution of Sceliphron curvatum SMITH, 1870 (Hymenoptera, Sphecidae) in Poland. Pol. J. Entomol. 83: 109 119. BURY J. 2010 a. Leksykon motyle. [W:] Najpiękniejsze motyle i trzmiele Podkarpacia, J. BUSZKO, J. BURY, Z. WIATRAK (red.). Libra, Rzeszów, 137 171. BURY J. 2010 b. New and supplementary date on the occurrens of Therapis flavicaria (DENIS & SCHIFFERMÜLLER, 1775) (Lepidoptera: Geometridae) from Poland. Acta ent. siles. 18: 37 39. BURY J. 2011. Dysgonia algira (LINNAEUS, 1767), a new species for the Polish fauna (Lepidoptera: Erebidae). Acta ent. siles. 19: 87 90. BURY J. 2012. Distribution of Minois dryas (SCOPOLI, 1763) (Lepidoptera: Nymphalidae) in Poland review of the current state and new data. Fragm. faun. 55(1): 31 40. BURY J. 2015. First record of Aedia leucomelas (Linnaeus, 1758) (Noctuidae: Acontiinae) in Poland. Acta ent. siles. 23 (online 016): 1 3. BURY J., SUDOŁ D., ZIĘBA P., ŻYŁA W. 2009. New date of occurence of the genus Sceliphron KLUG 1801 (Hymenoptera, Sphecidae) in Poland. Acta ent. siles. 17: 11 18. BUSZKO J. 1997. A distribution atlas of butterflies in Poland 1986-1995. Turpress, Toruń. BUSZKO J. 2004. Iphiclides podalirius. [W:] Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce, Z. GŁOWACIŃSKI, J. NOWACKI (red.). Inst. Ochr. Przyr. PAN, AR im. A. Cieszkowskiego, Kraków Poznań, 241 242. BUSZKO J., MASŁOWSKI J. 1993. Atlas motyli Polski. Część I. Motyle dzienne (Rhopalocera). Image, Warszawa. BUSZKO J., MASŁOWSKI J. 2008. Motyle Dzienne Polski. Koliber, Nowy Sącz. BUSZKO J., NOWACKI J. (eds.) 2000. The Lepidoptera of Poland. A distributional checklist. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Poznań, Toruń. BUSZKO J., NOWACKI J. 2002. Lepidoptera. [W:] Red list of threatened animals in Poland, Z. GŁOWACIŃSKI (ed.). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. DĄBROWSKI J.S., KRZYWICKI M. 1982. Ginące i zagrożone gatunki motyli (Lepidoptera) w faunie Polski. Część I. Nadrodziny: Papilionoidea, Hesperioidea, Zygenoidea. Disappearing and threatened Lepidoptera on fauna of Poland. Studia Naturae. S. B Nr 31. PWN, Warszawa Kraków. DĄBROWSKI J.S., ŚLIWIŃSKI Z. 1992. Motyle (Lepidoptera). [W:] Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, Z. GŁOWACIŃSKI (red.). ZOPiZN PAN, Kraków. GÓRNICKI A., TOMASIAK Z. 2010. Motyle i trzmiele Podkarpacia. Oddział Przemyski LOP, Przemyśl. GUT S. 1961. Osobliwości przyrody województwa rzeszowskiego jako podstawa ruchu turystyczno- -krajoznawczego. Wyd. Popularnonaukowe ZOP PAN, Kraków 19: 5 94.

16 Jarosław Bury i in. KOÇAK A.Ö. 2014. List of the 23773 pterygot species in Turkey based upon the info-system of the Cesa. Priamus (Suppl.) 32: 1 876. KONDRACKI J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRZYWICKI M. 1982. Monografia motyli dziennych Polski. Papilionoidea i Hesperioidea (Lepidoptera). Lublin, 364 ss., 168 map, 17 tabl., 4 tabele (maszyn.). KRZYWICKI M. 1962. Bielinki Pieridae, Motylowce Papilionidae. Klucze do Oznaczania Owadów Polski 38: 65 66. KRZYWICKI M. 1963. Przyczynek do znajomości fauny Rhopalocera Tatr Polskich (Lepidoptera), Ann. Zool. 12, T: XXI. KSIB, Mapa bioróżnorodności [online], Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności., http:// baza.biomap.pl. Dostęp: 2014-12-16. KUBASIK W., RYBSKA E., WALCZAK U. 1996. Uwagi o motylach dziennych (Lepidoptera, Rhopalocera) Beskidu Niskiego. Wiad. entomol. 15(1): 59. LAFRANCHIS T. 2007. Motyle dzienne. Przewodnik terenowy i klucz do rozpoznawania. Multico, Warszawa. NIESIOŁOWSKI W. 1929. Motyle większe Tatr polskich, Prace monograficzne Komisji Fizjograficznej PAU, Kraków. 5: 3 88. NOWICKI M. 1865. Motyle Galicyi. Lwów. OLBRYCHT T., PĄCZKA G. 2004. Motyle dzienne (Rhopalocera) Rzeszowa. Zeszyty Naukowe Południowo-Wschodniego Oddziału Polskiego Towarzystwa Inżynierii Ekologicznej i Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, Oddział w Rzeszowie, 5: 21 26. OLBRYCHT T., BURY J. 2010. Motyle dzienne (Rhopalocera) okolic Husowa. [W:] Husów wieś na Pogórzu Dynowskim w ujęciu monograficznym. Zeszyty Stowarzyszenia Społeczno- Kulturalnego im. Wincentego Stysia, (2). Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne im. Wincentego Stysia, A. UCHMANN (red.). Urząd Gminy Markowa, Husów, 104 112. OLBRYCHT T., BURY J. 2011. Specjalny obszar ochrony siedlisk Nad Husowem (PLH180025). [W:] Obszary NATURA 2000 na Podkarpaciu, D. ROGAŁA, A. MARCELA (red.). Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Rzeszów, 236 239. OLBRYCHT T., BURY J., BABULA P.J. 2005. Motyle dzienne (Rhopalocera) gminy Markowa. Zeszyty Naukowe Południowo-wschodniego Oddziału Polskiego Towarzystwa Inżynierii Ekologicznej i Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, Oddział w Rzeszowie. 6: 77 85. PAWŁOWSKI J. 2009. Cenne bezkręgowce naziemne Magurskiego Parku Narodowego i terenów ościennych. [W:] Magurski Park Narodowy monografia przyrodnicza, A. GÓRECKI, B. ZEMA- NEK (red.). Oficyna Wydawnicza Text, Krempna Kraków, 132 146. PAWŁOWSKI J. 2011. Karpaty polskie jako ostoja i azyl zagrożonych gatunków bezkręgowców. Roczn. Bieszcz. 19: 231 245. PRZYBYŁOWICZ Ł. 2000. Motyle (Lepidoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monogr. Bieszcz. 8: 251 303. ROGAŁA D., MARCELA A. (red.). 2011. Obszary Natura 2000 na Podkarpaciu. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie. ROMANISZYN J., SCHILLE F. 1929. Fauna motyli Polski. I. Prace monograficzne Komisji Fizjograficznej, 6: 1 552. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. 15570-15582. Dz. U. z 2004 r., Nr 220, poz. 2237. SETTELE J., KUDRNA O., HARPKE A., KUEHN I., VAN SWAAY C., VERONIK R., WARREN M., WIEMERS M., HANSPACH J., HICKLER T., KUEHN E., VAN HALDER I., VELING K., VLIEGENTHART A., WYNHOFF I., SCHWEIGER O. 2008. Climatic Risk Atlas of European Butterflies, Biorisk 1 (Special Issue). SIELEZNIEW M., DZIEKAŃSKA I. 2010. Motyle dzienne. Multico, Warszawa.

Ekspansja Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) na Podkarpaciu 17 TOLMAN T., LEWINGTON R. 1997. Butterflies of Britain and Europe. Harper Collins, London. WARECKI A. 2010. Motyle dzienne Polski Atlas bionomii. Wyd. Koliber, Nowy Sącz. WARECKI A., SIELEZNIEW M. 2008. Dryad Minois dryas (Lepidoptera, Nymphalidae) in south-eastern Poland: a recent range expansion or oversight of an endangered species? Pol. J. Entomol. 77: 191 198. WENTA J. 2010. Motyle Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wyd. Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. WIECH K., ZIĘBA A. 2010. Motyle i trzmiele na bieszczadzkich kwiatach. Bieszczadzki Park Narodowy, Ustrzyki Górne. WITKOWSKI Z.J., KRÓL W., SOLARZ W. (red.). 2003. Carpathian List Of Endangered Species. WWF and Institute of Nature Conservation, PASc, Vienna Kraków. ŻEBRAWSKI T. 1867. Spis owadów łuskoskrzydłych z okolic Krakowa i niektórych odleglejszych miejscowości. Spraw. Kom. Fizj. SUMMARY This article presents the expansion of the butterfly Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758), a species that is legally protected and endangered in Poland. The authors conducted field work from 2010 to 2014 in the Podkarpacie region covering four macroregions (Beskidy Lesiste, Beskidy Środkowe, Pogórze Środkowobeskidzkie and Kotlina Sandomierska). The article presents a total of 101 records collected from 60 new localities distributed in 27 (23 new) UTM squares. Due to the large number of observations and the long period of research, authors have established the time distribution of the occurrence of adult forms in the Podkarpacie region. Such a significant increase of new localities of I. podalirius can be explained by the coexistence of a few favorable factors for this species. The most important being changes taking place in recent years in agriculture and climate. In Poland, I. podalirius reaches its northern range limit, which is associated with fluctuations in the number of localities in different years. In this case, it is very important for the protection of this species to preserve a sufficient number of habitats which can be colonized during expansion. Nadesłano do redakcji: lipiec 2015 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: wrzesień 2015 r. Przyjęto do druku: wrzesień 2015 r.