Ekologiczne metody chowu bydła Rolnictwo ekologiczne to system gospodarowania, w którym stosowane są jedynie naturalne, nieprzetworzone technologicznie środki. Poprzez aktywizację przyrodniczych mechanizmów produkcyjnych rolnictwo ekologiczne zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość produktów rolniczych. Jest to system zrównoważony pod względem ekologicznym, ekonomicznym i społecznym. Nie obciąża środowiska i jest w dużym stopniu niezależny od nakładów zewnętrznych. Spełnia również ważne funkcje społeczne i kulturowe. Produkcja zwierzęca stanowi istotną część wielu gospodarstw rolnych, które zajmują się rolnictwem ekologicznym, gdyż ułatwia naturalne nawożenie roślin uprawnych. Dzięki temu możliwe jest tworzenie i podtrzymywanie układu wzajemnych zależności między glebą, roślinami i zwierzętami. W rolnictwie ekologicznym układ ten działa jako samoregulujący się cykl biologiczny, którego podstawą jest gleba. Z tego też powodu produkcja zwierzęca, tzw. bezglebowa (fermowa, bez bazy paszowej), w rolnictwie ekologicznym jest zabroniona. Najbardziej właściwym kierunkiem produkcji zwierzęcej w ramach rolnictwa ekologicznego jest chów bydła. Wynika to z dążenia do samowystarczalności paszowo-nawozowej gospodarstwa - jednej z nadrzędnych zasad tego typu gospodarowania. Samowystarczalność paszowo-nawozowa oznacza dostosowanie poziomu produkcji do urodzajności gleby oraz do jej tolerancji ekologicznej, czyli możliwości rozkładu odpadów rolniczych bez zanieczyszczania środowiska. Zwierzęta gospodarskie w rolnictwie ekologicznym usprawniają, a jednocześnie zamykają obieg materii poprzez zrównoważenie produkcji roślinnej i zwierzęcej. Obecność bydła wymusza włączenie do uprawy roślin pastewnych, pozwala wykorzystać grunty marginalne, a przede wszystkim zaopatruje gospodarstwo w nawóz. Obsada zwierząt rzędu 0,5-1,5 DJP/ha pozwala uzyskać samowystarczalność paszowo-nawozową. Przyjmuje się, że produkcja mleka w gospodarstwach ekologicznych typu mlecznego może być opłacalna, gdy w stadzie znajduje się 15-30 krów mlecznych o wydajności ok. 5-7 tys. kg mleka rocznie, a powierzchnia użytków rolnych na krowę wyniesie 0,9-1,15 ha. W
gospodarstwach o kierunku mleczno-mięsnym zadawalające wyniki finansowe uzyskuje się przy minimum 20 krowach i dużym areale użytków rolnych. Podstawę prawną zasad funkcjonowania rolnictwa ekologicznego w krajach Unii Europejskiej stanowi Rozporządzenie Rady 2092/91/EWG z dnia 24 czerwca 1991 r. (DzU L198, 22.7.1991, s. 1). W gospodarstwach ekologicznych warunki utrzymania zwierząt muszą być zgodne z ich wymaganiami gatunkowymi. Zwierzętom zapewnia się dostęp do wody i pasz najwyższej jakości. Warunki egzystencji oraz wielkość stada regulowane są zgodnie z ich potrzebami bytowymi. Wszystkie zwierzęta muszą mieć możliwość ruchu na powietrzu - latem na pastwiskach, a zimą na okólniku. Zwierzęta gospodarskie należy karmić paszami wytworzonymi metodami ekologicznymi. Pasze powinny pochodzić z własnego gospodarstwa (ponad 50%) lub innych gospodarstw ekologicznych. Dla przeżuwaczy dopuszcza się jednak zakup do 15% (w przeliczeniu na suchą masę) pasz z gospodarstw konwencjonalnych. Wyklucza się pasze przemysłowe zawierające syntetyczne dodatki paszowe, konserwanty, barwniki, witaminy, hormony, stymulatory wzrostu, produkty pochodzące z organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO). W chowie zwierząt trawożernych należy dążyć do jak największego wykorzystania pastwisk. W warunkach klimatycznych Polski bydło powinno przebywać na pastwisku około 6 miesięcy. Zaleca się dzielenie pastwiska na kwatery za pomocą żywopłotów, które chronią zwierzęta przed skrajnymi temperaturami i wiatrem. Żywopłoty, będąc ostoją ptactwa, przyczyniają się też do ograniczenia plagi insektów. Pozyskiwane z żywopłotów drobne gałązki stanowią po wysuszeniu cenny dodatek mineralno-witaminowy (tzw. liściarka) w żywieniu przeżuwaczy. Co najmniej 60% pasz dla przeżuwaczy w przeliczeniu na suchą masę powinna stanowić pasza objętościowa - zielonka, kiszonka, siano, okopowe, liście, susz paszowy i słoma. Jako dodatki do kiszonek oraz środki pomocnicze używane w przetwórstwie dopuszcza się tylko substancje wymienione w Rozporządzeniu. Rozporządzenie szczegółowo reguluje też kwestie stosowania wszelkich pasz w ekologicznej hodowli zwierząt.
W żywieniu nowo narodzonych cieląt wymaga się stosowania pełnego mleka matek. Ponadto zwraca się uwagę, by okres odchowu cieląt przy matce wynosił minimum 3 miesiące. Chorobom zwierząt utrzymywanych metodami ekologicznymi należy zapobiegać poprzez odpowiedni dobór odpornych ras, stosowanie praktyk wzmagających odporność zwierząt oraz zapewnianie im odpowiedniej paszy, wybiegów, ruchu i właściwej obsady. Jeśli jednak zwierzę zachoruje, należy poddać je w pierwszej kolejności kuracjom roślinnym i homeopatycznym. Syntetyczne leki weterynaryjne wolno podawać jedynie wtedy, gdy powyższe środki nie dają efektów, a także gdy leczenie ma zapobiec cierpieniu lub śmierci zwierzęcia. Nie wolno tych leków stosować profilaktycznie. Zakazane jest stosowanie stymulatorów wzrostu lub produkcji, hormonów i podobnych substancji do regulacji rozrodu (np. wywoływanie lub synchronizowanie rui). Należy pamiętać, że po koniecznym zastosowaniu leków syntetycznych okres karencji na produkty zwierzęce z gospodarstw ekologicznych jest dwukrotnie dłuższy niż praktykowany w gospodarstwach konwencjonalnych. Jeżeli zwierzę było w ciągu roku poddawane 2-3-krotnej kuracji lekami syntetycznymi (poza szczepieniami, lekami przeciw pasożytniczymi i in. wymienionymi w Rozporządzeniu), to produkty pozyskane od tego zwierzęcia nie mogą być wprowadzone na rynek jako ekologiczne. Rozród zwierząt gospodarskich utrzymywanych metodami ekologicznymi powinien opierać się na metodach naturalnych. Dopuszcza się wprawdzie sztuczną inseminację, ale inne formy sztucznego lub wspomaganego rozrodu (np. przenoszenie zarodków) są zabronione. W celu remontu stada, gdy brak jest zwierząt chowanych metodami ekologicznymi, do stada można wprowadzić jałówki w liczbie nie przekraczającej 10% stanu liczbowego stada, z gospodarstw produkujących metodami nieekologicznymi. W wypadku gospodarstw utrzymujących mniej niż 10 sztuk bydła możliwe jest wprowadzenie jedynie 1 sztuki na rok z gospodarstw konwencjonalnych. Całkowicie zabroniony jest zakup zwierząt niewiadomego pochodzenia. Przy doborze zwierząt do gospodarstw ekologicznych zaleca się wybór ras rodzimych, dobrze dostosowanych do warunków lokalnych. W Polsce dla gospodarstw nastawionych
na produkcję mleka dopuszczalne jest jednak użytkowanie krów należących do rasy: czarnobiałej, czerwono-białej, simentalskiej, polskiej czerwonej, jersey i montbeliarde a w gospodarstwach ukierunkowanych na produkcję żywca wołowego ras: simentalskiej, charolaise, limousine, blonde d'aquitaine, hereford, aberdeen angus, piemontese i salers. W rolnictwie ekologicznym preferuje się wolnostanowiskowe utrzymanie bydła. Utrzymanie na uwięzi jest możliwe tylko na czas określony, gdy zagrożone jest bezpieczeństwo lub dobrostan zwierząt oraz w małych gospodarstwach po uzyskaniu zgody organów certyfikujących. Tymczasowe utrzymanie zwierząt na uwięzi jest możliwe jedynie, gdy zwierzęta mają zapewniony regularny ruch, a chów odbywa się zgodnie z wymogami dobrostanu zwierząt, na wygodnie wyściełanych stanowiskach. Aby zapobiec nadmiernemu wypasowi i erozji pastwisk oraz umożliwić rozrzucanie obornika w sposób niezagrażający środowisku, liczba zwierząt gospodarskich musi być ściśle związana z wielkością dostępnego obszaru. Dawka obornika w gospodarstwie ekologicznym, obliczona według zawartego w nim azotu nie może przekraczać 170 kg azotu (N) na hektar użytków rolnych rocznie. Maksymalna obsada zwierząt w gospodarstwie ekologicznym (Rozp. 2092/91/EWG) Klasa zwierząt Maksymalna liczba zwierząt (szt.) na hektar (równoważnik 170kg N/ha/rok) cielęta i inne do 1 roku życia 5 bydło 1-2 rok życia 3,3 buhaje > 2 roku życia 2 jałówki hodowlane i opasowe 2,5 krowy mleczne 2 inne krowy 2,5 Gdy w gospodarstwie przekroczony zostanie dopuszczalny limit produkcji obornika, konieczne jest udokumentowanie sprzedaży jego nadwyżki lub redukcja obsady zwierząt. Pomieszczenia i urządzenia do magazynowania obornika muszą mieć konstrukcję wykluczającą możliwość skażenia wody. Pomieszczenia i wybiegi powinny być tak zaprojektowane, aby zaspokoić potrzeby zwierząt wynikające z ich biologii i behawioru (zachowania się). Budynki powinny być odpowiednio
wentylowane, mieć właściwą dla gatunku i wieku zwierzęcia temperaturę i wilgotność oraz zapewniać dopływ naturalnego światła. Wybiegi muszą zapewniać wystarczającą ochronę przed deszczem, wiatrem, słońcem i ekstremalnymi temperaturami. Obsada zwierząt w budynkach musi być tak dobrana, aby zapewniać im komfort i dobrostan. Konieczne jest zapewnienie przestrzeni wystarczającej do stania w naturalnej pozycji, łatwego położenia się, obracania, czyszczenia, przyjmowania innych naturalnych pozycji oraz bezpieczne przejawianie się zależności hierarchicznych w stadzie. Samoregulujące się zachowanie w stadzie krów występuje przy grupie około 20 sztuk. Minimalne powierzchnie pomieszczeń i otwartych wybiegów dla bydła (Rozp. 2092/91/EWG) Powierzchnie wewnętrzne (pow. netto dostępna dla zwierząt) Powierzchnia zewnętrzna wybiegi (bez pastwiska) waga żywca (kg) m 2 /szt. m 2 /szt. do 100 1,5 1,1 bydło hodowlane i opasowe do 200 do 350 2,5 4 1,9 3 >350 5 (przy min. 1 m 2 /100 kg) 3,7 (przy min. 1 m 2 /100 kg) krowy mleczne 6 4,5 buhaje hodowlane 10 30 Pomieszczenia i ich wyposażenie powinny być czyszczone i dezynfekowane przy użyciu środków dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym. Dla ułatwienia zachowania higieny warto krowom zamontować w oborze czochradło. Wszystkie zwierzęta muszą mieć dostęp do wybiegów i pastwisk. Dopuszcza się, aby końcowy okres opasu bydła przebiegał jedynie w pomieszczeniach, choć nie może to trwać dłużej niż 1/5 życia zwierzęcia (maksimum 3 miesiące). Zabrania się trzymania cieląt dłużej niż 1 tydzień od urodzenia w kojcach indywidualnych.
W pomieszczeniach inwentarskich podłoga musi być gładka, ale nie śliska. Przynajmniej połowa podłogi musi być lita, to znaczy nie może być zbudowana z listew ani krat. Na powierzchni wypoczynkowej musi znajdować się obszerne, lite, suche miejsce do leżenia, wyłożone ściółką ze słomy lub z innego naturalnego materiału. Jednym z głównych celów rolnictwa ekologicznego, obok utrzymania równowagi w przyrodzie i sprzyjaniu bioróżnorodności, jest wytwarzanie żywności o najwyższych walorach jakościowych. Uznanie produktu zwierzęcego za ekologiczny musi być poprzedzone 2-letnim okresem przestawiania powierzchni paszowej na użytkowanie zgodne z zasadami rolnictwa ekologicznego oraz odpowiednio długim okresem żywienia paszami z tych obszarów po zmianie sposobu użytkowania. W wypadku bydła okres ten trwa co najmniej 12 miesięcy. Istnieje jednak możliwość jednoczesnego rozpoczęcia przestawiania powierzchni paszowej i zwierząt na cykl ekologiczny. Troska o dobrostan zwierząt w rolnictwie ekologicznym, obok aspektów etycznych, wynika także z wpływu sposobu utrzymania na jakość produktów zwierzęcych. Produkty pochodzące od zwierząt utrzymywanych w warunkach skrajnie intensywnych są złej jakości. Wyniki wielu badań potwierdzają natomiast wyższą jakość produktów zwierzęcych pochodzących z rolnictwa ekologicznego. Mleko otrzymywane od krów z gospodarstw ekologicznych w porównaniu z mlekiem produkowanym w gospodarstwach konwencjonalnych zawiera więcej suchej masy, tłuszczu, wapnia i witaminy C. Posiada również wyższą zawartość wielu substancji o działaniu prozdrowotnym. Produkty pochodzące od zwierząt z gospodarstw ekologicznych charakteryzują lepsze właściwości organoleptyczne. W rolnictwie ekologicznym podkreśla się dbałość o naturalną, dobrą zdrowotność zwierząt. Dzięki temu ich system odpornościowy funkcjonuje sprawniej, co pozwala zwierzętom prowadzić skuteczniejszą walkę z chorobami. Zdrowe zwierzęta to przede wszystkim mniejsze zagrożenie chorobotwórcze dla człowieka. Jedną z niewielu niekorzystnych cech produkcji ekologicznej jest częstsze niż w systemie konwencjonalnym występowanie zakażeń zwierząt pasożytami.
Rolnictwo ekologiczne jest coraz bardziej popularne w Europie i innych częściach świata. Największe obszary uprawiane w sposób ekologiczny znajdują się w Australii (ponad 12 mln ha), Argentynie (prawie 3 mln ha) i Włoszech (ponad 1 mln ha). Polska znajduje się pod względem obszaru objętego takim sposobem gospodarowania dopiero w trzeciej dziesiątce krajów świata. Przy stałym wzroście wynoszącym około 25% rocznie w ciągu ostatnich 10 lat, rolnictwo ekologicznie jest niewątpliwie jednym z najszybciej rozwijających się sektorów produkcji rolnej. Głównym tego powodem jest rosnący popyt ze strony konsumentów poszukujących bardziej bezpiecznych i kontrolowanych produktów żywnościowych oraz troska o zdrowe środowisko i życie. W 2004 r. w Polsce było 3 760 ekologicznych gospodarstw rolnych (wzrost o 63,2% w stosunku do roku 2003), które swoją produkcję prowadziły na powierzchni 104 932,2 ha (wzrost o 58,3% w stosunku do roku 2003). Mimo ogromnego zainteresowania tego typu formą działalności rolniczej, gospodarstwa te stanowią zaledwie 0,2% wszystkich gospodarstw rolnych w Polsce (0,3% powierzchni UR). Tylko niewielka część tych gospodarstw specjalizuje się w produkcji zwierzęcej. W 2004 r. produkcja mleka z gospodarstw ekologicznych w Polsce wynosiła ponad 26 tys. litrów, z czego najwięcej wyprodukowano w województwach mazowieckim i świętokrzyskim. Średnia wydajność od krowy z takich gospodarstw wyniosła 3 350 litrów mleka. Najwyższą produkcję żywca wołowego odnotowano w województwach świętokrzyskim i zachodnio-pomorskim. Szczegółowe dane dotyczące ekologicznej produkcji bydlęcej w Polsce w 2004 r. przedstawia tabela. Przyczynami ograniczonego zasięgu rolnictwa ekologicznego w Polsce, a głównie ekologicznej produkcji zwierzęcej, są, obok niskiej opłacalności finansowej: słabo rozwinięty rynek wewnętrzny, niewłaściwe budynki inwentarskie, ograniczona dostępność pasz ekologicznych oraz ciągle zbyt niska świadomość proekologiczna rolników. Szansę poprawy tego stanu rzeczy stwarza wdrożony wraz z wejściem do Unii Europejskiej Krajowy Program Rolnośrodowiskowy (KPR), wspierający finansowo działania rolnicze przyjazne środowisku i ochronę zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich.
Gospodarowanie metodami ekologicznymi powinno być jak najszerzej propagowane i wspierane, ponieważ w sposób kompleksowy spełnia wymogi stawiane nowoczesnemu rolnictwu, jakimi są bezpieczeństwo człowieka i zwierząt oraz dbałość o środowisko naturalne.