Postawy i zachowania konsumentów wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych

350 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(4): 350-354 Postawy i zachowania konsumentów wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych Consumers attitudes and behavior of towards fruits with functional properties Tomasz Pukszta, Anna Platta Katedra Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością, Akademia Morska w Gdyni Wprowadzenie. Owoce o właściwościach funkcjonalnych stają się coraz bardziej popularne wśród polskich konsumentów. Spowodowane jest to pozytywnym oddziaływaniem tych owoców na organizm człowieka. Wzrost zainteresowania tymi owocami powoduje, że konieczne są badania związane z oceną postaw i zachowań konsumentów względem tej grupy żywności. Cel. Ocena postaw i zachowań konsumentów wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych w zależności od płci, wieku i wykształcenia. Materiały i metody. Badania przeprowadzono metodą wywiadu bezpośredniego w oparciu o ankietę. W badaniach wzięło udział 120 osób zamieszkujących woj. pomorskie różniące się płcią, wiekiem oraz wykształceniem. Ocenę istotności wpływu czynników różnicujących na udzielane odpowiedzi dokonano w oparciu o test chi 2, test chi 2 z poprawką Yatesa lub test dokładny Fishera. Wyniki. Większość respondentów (53,3%) stwierdziła, że pojęcie owoce o właściwościach funkcjonalnych jest im nie znane. Tylko 40% ankietowanych potrafiło wskazać przykłady tych owoców. Najbardziej popularnymi superowocami okazały się owoce acai, goji oraz aronii. Jako główny czynnik powodujący spożywanie owoców o właściwościach funkcjonalnych wskazano pozytywny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Pozytywną postawę, czyli spożywam i jestem świadomy wynikających z tego korzyści wykazało 16,7% respondentów. Wnioski. Termin owoce o właściwościach funkcjonalnych znany był mniejszości respondentów. Respondenci wykazali w głównej mierze neutralne postawy wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych. Słowa kluczowe: acai, aronia, goji, owoce egzotyczne o właściwościach funkcjonalnych, superowoce, postawy i zachowania Probl Hig Epidemiol 2017, 98(4): 350-354 www.phie.pl Nadesłano: 14.06.2017 Zakwalifikowano do druku: 15.09.2017 Introduction. Fruits with functional properties are becoming increasingly popular among Polish consumers. This is due to the positive effect these fruits have on the human body. The increased interest in these fruits means that research is needed to assess attitudes and behaviors of consumers towards this food group. Aim. The assessment of consumers attitudes and behavior towards exotic fruits with functional properties depending on gender, age and education. Material & method. The study was conducted using a direct interview method based on a questionnaire. 120 people living in the Pomeranian Voivodship differed in gender, age and education. The assessment of the significance of the effect of differentiating factors on responses was based on the chi 2 test, Yates chi 2 test, or Fisher exact test. Results. Most respondents (53.3%) were unfamiliar with the term fruits with functional properties. Only 40% of the respondents were able to identify examples of these fruits. The most popular superfruits were the fruits of acai, goji and chokeberry. As a major factor contributing to the consumption of fruits with functional properties positive effects on the functioning of the body have been indicated. A positive attitude, i.e. I am eating such fruits and I am aware of the benefits was showed by 16.7% of the respondents. Conclusion. The minority of respondents were familiar with the term fruits with functional qualities. The respondents showed mainly neutral attitudes toward fruits with functional properties. Key words: acai, chokeberry, goji, exotic fruits with functional properties, superfruits, attitudes and behavior Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Tomasz Pukszta Katedra Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością Akademia Morska w Gdyni ul. Morska 81-87, 81-225 Gdynia tel. 58 558 63 45, e-mail: t.pukszta@wpit.am.gdynia.pl Wprowadzenie Postęp technologiczny, zmiana trybu życia, jak i spożywanie żywności wysoko przetworzonej przyczyniło się do zwiększenia liczby zachorowań na choroby cywilizacyjne, w tym cukrzycę, miażdżycę i otyłość [1]. Jednym z istotnych elementów zapobiegania chorobom cywilizacyjnym jest dieta składająca się z żywności wykazującej cechy prozdrowotne. Żywność funkcjonalna, wykazująca pozytywne działanie na organizm ludzki powinna być zatem składnikiem zbilansowanej diety zarówno dla osób dorosłych, jaki i dzieci [2]. Do żywności funkcjonalnej zaliczane są m.in. owoce, które dzięki dużej zawartości witamin, składników mineralnych oraz błonnika stanowią niezbędny element zbilansowanej i zdrowej diety człowieka, wpływając tym samym na zachowanie prawidłowego stanu zdrowia oraz dobrego samopoczucia. Wśród

Pukszta T, Platta A. Postawy i zachowania konsumentów wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych 351 owoców na szczególną uwagę zasługuje grupa owoców o właściwościach funkcjonalnych nazywana superowocami (superfruits). Termin ten po raz pierwszy użyty został w Ameryce w latach 2004/2005. Nazwa ta spopularyzowała została przez Stevena Pratta i Kathy Mathewsa w książce SuperFoods Rx Fourteen Foods That Will Change Your life. Opisali oni 14 produktów, których spożywanie niesie za sobą szczególnie korzystną wartość zdrowotną i tym samym kreuje nowy kierunek badań naukowych [3]. Superowoce charakteryzują się znaczną ilością przynajmniej jednego ze składników odżywczych. Termin superfruits cieszy się coraz większym zainteresowaniem i staje się elementem marketingu. Owoce, które zaliczyć można do grupy superowoców powinny: stanowić bogate źródło takich składników, jak np. przeciwutleniaczy, witamin, błonnika czy minerałów; wyróżniać się egzotycznym pochodzeniem i smakiem, a także nietuzinkowym wyglądem; wykazywać prozdrowotne właściwości, poparte badaniami naukowymi [3]. Do przykładowych superowoców należą: acai drobne, ciemnoniebieskie jagody, świeże owoce spożywać można tylko na obszarach zbioru (Brazylia, Wenezuela) ze względu na niską trwałość; występują także w postaci zmielonego i suszonego proszku, soku, kapsułek oraz zamrożonej pulpy. Wartość ORAC (Oxygen Radical Absorbance Capacity zdolność pochłaniania reaktywnych form tlenu przez antyoksydanty występujące w produktach spożywczych) dla acai wynosi 1850, a jej wartość energetyczna to 49 kcal na 100 g owoców [3, 4] borówka amerykańska pochodząca z Ameryki Północnej, ale występuje także w Japonii, Nowej Zelandii i niektórych państwach Europy; stosowana jest do produkcji kropli do oczu, charakteryzuje się wysoką zawartością antocyjanów żurawina kwaśne jagody o orzeźwiającym smaku, występujące w Polsce. Owoc charakteryzuje się dużą zawartością wit. C, A, B oraz polifenoli, flawonoidów i antocyjanów. Owoce te stosuje się w leczeniu schorzeń układu moczowego, chroni przed zatruciami. Jagody żurawiny zawierają kwas cytrynowy i kwas benzoesowy, które konserwują owoce, a tym samym wydłużając ich czas przechowywania goji podłużne, czerwone jagody o łagodnym kwaśnawo-słodkim smaku; w Chinach owoce goji stosowano w profilaktyce układu immunologicznego i w przypadku schorzeń oczu. Na rynku dostępne są najczęściej suszone jagody goji, w postaci sproszkowanej, jako sok lub w kapsułkach jako suplement diety ciemne winogrona wykazują silne właściwości przeciwutleniające, opóźniając proces starzenia się guarana owoce przyjmujące kształt czerwono-pomarańczowych torebek; nasiona zawierają 4 razy więcej kofeiny niż kawa mangostan żółty lub purpurowy owoc, okryty skórką o grubości 6 do 10 mm, wyróżnia się kwaskawo-słodkim smakiem, wykazuje działanie: przeciwgorączkowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybiczne granat kulisty owoc o średnicy 10-12 cm, przyczynia się do obniżenia ciśnienia krwi i sprzyja syntezie dobrego cholesterolu noni jajowaty owoc o średnicy do 12 cm, charakteryzujący się mało przyjemnym smakiem oraz zapachem, dlatego spożywany jest głównie jako składnik mieszanin/soków papaja żółte, lekko owalne olbrzymy, o wadze do 5 kg, miąższ otoczony skórką odznacza się maślaną konsystencją i słodkawym smakiem. Papaja stosowana jest również w kosmetyce mango owalne, podłużne owoce, składniki odżywcze mango wpływają na poprawę trawienia, pomagają przy leczeniu anoreksji i anemii, pozytywnie wpływają na pracę mózgu acerola czerwone, okrągłe owoce; cenione z uwagi na wysoką zawartość wit. C (ok. 1500 mg/100 g) [3]. Owoce o właściwościach funkcjonalnych jako naturalne, niezmodyfikowane przez człowieka produkty o specyficznych właściwościach, powodujących pozytywne oddziaływanie na stan zdrowia i samopoczucie oraz spowolnienie procesów starzenia a także wykazujące charakterystyczne cechach smakowo-zapachowe, cieszą się coraz większą popularnością i stanowią szeroki asortyment sklepów bio/ekologicznych [3, 5, 6]. Oddziaływanie owoców o właściwościach funkcjonalnych i zainteresowanie nimi społeczeństwa powoduje, iż ważnym staje się prowadzenie badań mających na celu analizę postaw i zachowań konsumentów wobec tego asortymentu żywności. Cel Ocena postaw i zachowań konsumentów wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych w zależności od płci, wieku oraz wykształcenia. Materiały i metody Badania przeprowadzono za pomocą autorskiego kwestionariusza ankietowego, składającego się z pytań jedno- i wielokrotnego wyboru. Pytania dotyczyły zagadnień nawiązujących do przedmiotu badania, obejmowały m.in. znajomość, jak i postawę wobec owoców wykazujących właściwość funkcjonalne. Ankieta zawierała także metryczkę z kryteriami różnicującymi respondentów pod względem płci, wieku oraz poziomu wykształcenia. Ocenę istotności wpływu czynników różnicujących na udzielane odpowiedzi dokonano

352 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(4): 350-354 w oparciu o test chi 2, test chi 2 z poprawką Yatesa lub testem dokładnym Fishera. Przed badaniami właściwymi, przeprowadzono najpierw badania pilotażowe w celu sprawdzenia i weryfikacji kwestionariusza ankietowego. We właściwych badaniach ankietowych wzięło udział losowo wybranych 120 osób, zamieszkujących woj. pomorskie, zróżnicowanych pod względem płci: 88 kobiet (73,3%) i 32 mężczyzn (26,7%); wieku: 48 osób w wieku 18-25 lat (40%), 60 w wieku 26 35 lat (50,0%) i 12 w wieku +35 lat (10,0%) oraz wykształcenia: 24 osoby miały wykształcenia średnie (20,0%), a pozostałe 96 osób wyższe (80,0%). Wyniki Większość respondentów (53,3%) deklarowała brak znajomości terminu owoce o właściwościach funkcjonalnych, w tym co druga kobieta (50,0%) i 2/3 mężczyzn (62,5%); co druga osoba w wieku 18 25 lat (50,0%), 2/3 osób w wieku 26-35 lat (60,0%) i co trzeci w wieku +35 lat (33,3%), a także co druga osoba z wykształceniem wyższym (50,0%) i 2/3 osób z wykształceniem średnim (66,7%). Nie stwierdzono istotnego wpływu płci (p=0,224), wieku (p=0,200) oraz wykształcenia (p=0,143) na znajomość terminu owoce o właściwościach funkcjonalnych. Badając możliwość wskazania przykładów owoców o właściwościach funkcjonalnych zadano najpierw pytanie: Czy potrafi Pan(i) podać przykłady tych owoców? Aż 60% respondentów stwierdziło, że nie umie wskazać konkretnych przykładów takich owoców. Następnie respondenci, którzy zadeklarowali możliwość wskazania owoców o właściwościach funkcjonalnych, zostali poproszeni o wybranie tych owoców spośród podanych przykładów. Do wyboru były owoce: acai, jabłka, pomarańcze, goji, papaja, aronia, czerwone winogrona, banany, mangostan, granat, borówka amerykańska oraz cytryna. Wszyscy pytani prawidłowo wybrali owoce powszechnie uznawane za superfriuts. Nie odnotowano wpływu płci (p=0,614), wieku (p=0,443) oraz wykształcenie (pval=2,059) na wybór tych owoców. Wśród respondentów najbardziej rozpoznawalnymi, a tym samym najbardziej popularnymi przykładami owoców wykazujących właściwości funkcjonalne były: acai (27,0%), goji (33,0%) oraz aronia (16,7%). Znacznie rzadziej ankietowani wskazywali na: papaja (8,3%), czerwone winogrona (6,5%), mangostan (4,2%), granat (2,1%) czy borówkę amerykańską (2,0%). Na pytanie: Czy spożywa Pan(i) owoce o właściwościach funkcjonalnych? aż 80% respondentów stwierdziło, iż konsumuje tę grupę produktów. Zarówno płeć (p=2,4. 10 12 ), jaki i wiek (p=0,006) wpływały na spożywanie owoców o właściwościach funkcjonalnych; nie stwierdzono wpływu wykształcenia (p -VAL =1,44) na konsumpcję tych produktów. Najczęściej spożywały te owoce kobiety (81,8%), wszystkie osoby w wieku +35 lat oraz osoby z wykształceniem wyższym (83,3%). Owoce o właściwościach funkcjonalnych dość często były konsumowane są przez osoby wypełniające ankietę, chociaż 16,7% stwierdziło, że spożywa je zaledwie kilka razy w roku, a co trzeci (33,3%) kilka razy w miesiącu. Codzienną konsumpcję takich owoców zadeklarował co czwarty badany (25,0%), na konsumpcję kilka razy w tygodniu lub raz w tygodniu wskazał również co czwarty badany (po 12,5%). Płeć (p=0,014) i wiek (p=0,008) istotnie wpływały na częstość spożywania super owoców, natomiast wykształcenie (p=0,729) nie miało takiego wpływu. Na konsumpcję kilka razy w tygodniu częściej wskazywali mężczyźni (35,0%), osoby w wieku +35 lat (50%) oraz z wykształceniem wyższym (34,3%). Respondentów zapytano również o powody spożywania takich owoców. Najczęściej wskazywany był wpływ na zdrowie (40,0%) oraz walory smakowe (26,6%); rzadko respondenci wskazywali na: opinie znajomych (10,0%), reklamy, publikacje naukowe, dążenie do szczupłej sylwetki (po 6,7%); najmniejsze znaczenie miały opinie ekspertów (3,3%). Jedynie tylko wykształcenie (p=0,004) wyraźnie wpływało na determinanty spożywania owoców o właściwościach funkcjonalnych. Dla osób z wykształceniem średnim najważniejszym powodem było dążenie do szczupłej sylwetki, jak i ich wpływ na zdrowie (po 33,3%), a dla pozostałych osób opinie znajomych czy wnioski z publikacji naukowych (po 16,7%). Z kolei dla osób z wykształceniem wyższym najważniejszy był wpływ na zdrowie (41,7%) i nieco rzadziej walory smakowe (33,3%); pojedynczy ankietowani wskazywali na opinie znajomych, reklamy (po 8,3%) czy opinie ekspertów lub publikacje naukowe (po 4,2%). Istotnym pytaniem, szczególnie w kontekście wcześniej udzielonych odpowiedzi było pytanie o deklarowaną postawę w stosunku do spożywania owoców o właściwościach funkcjonalnych (tab. I). Prawie co trzeci badany (26,6%) wskazał na postawę spożywam, choć jestem nieświadomy(a) idących za tym korzyści, a 16,7%, że spożywa je świadomie dla korzyści; co piąty (20,0%) wskazał, że spożywa ze względu na smak. Nikt z ankietowanych nie wskazał, że przyczyną niespożywania jest ich cena czy nieodpowiedni smak. Istotnym kryterium różnicującym była płeć ankietowanych (p=0,009), wiek (p=0,0007), jak i ich wykształcenie (p=0,029).

Pukszta T, Platta A. Postawy i zachowania konsumentów wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych 353 Tabela I. Postawy respondentów w stosunku do owoców egzotycznych (%) Table I. Determinants of selection of exotic fruits with functional properties (%) Pytanie /Question Spożywam, choć jestem nieświadomy(a) idących za tym korzyści /I eat such fruits although I am unaware of benefits Spożywam, ze względu na smak /I it eat such fruit because of taste Spożywam i jestem świadomy(a) wynikających z tego korzyści /I eat such fruits and I am aware of benefits Płeć /Gender Wiek (w latach) /Age (in years) Wykształcenie /Education Ogółem kobiety mężczyźni średnie wyższe 18-25 26-35 +35 /Total /women /men /secondary /higher 22,7 37,5 25,0 26,7 33,3 33,3 25,0 26,6 18,3 25,0 16,7 13,3 66,7 25,0 20,0 22,7 8,3 26,6 16,7 16,7 16,7 Jest mi to obojętne /I do not care 18,2 12,5 33,3 6,7 33,3 12,5 16,7 Uważam, że zachodzi konieczność zwiększonych deklaracji producenta /I believe that there is a need for increased manufacturer declarations Uważam te owoce za działanie marketingowe /I find these fruits to be a marketing campaign Spożywam, ze względu na popularność, inni twierdzą, że warto je kupować /I eat such fruits because of popularity, others say they are worth buying 4,5 25,0 20,0 16,7 8,3 10,0 9,1 16,7 8,3 6,7 4,5 6,7 4,2 3,3 Dyskusja W ostatnich latach na rynku, oprócz rodzimych owoców, pojawiły się owoce południowe, którym przypisuje się właściwości funkcjonale tym samym mogą być zaliczane do żywności funkcjonalnej. Zyskują one wśród polskiego społeczeństwa coraz większą popularność. Jednak z niniejszych badań wynika, że nadal co drugi respondent (53,3%) nie zna znaczenia terminu owoce o właściwościach funkcjonalnych. W badaniach przeprowadzonych przez Gościnną i Wichrowską takiej wiedzy nie posiadało aż 83% respondentów [7], a Zołoteńska-Synowiec i wsp. w swoich badaniach wykazała, iż 52% ankietowanych orientowało się, co to jest żywność funkcjonalna [8]. Warto zauważyć, że tylko 40% respondentów potrafiło podać przykłady owoców o właściwościach funkcjonalnych. Najbardziej rozpoznawalnymi owocami wykazującymi właściwości funkcjonalne okazały się owoce acai, goji oraz aronii. Popularność tych owoców wśród respondentów spowodowana może być rozwojem Internetu oraz mediów promujących coraz częściej zdrowy styl życia. Emisja programów kulinarnych i edukacyjnych w znacznej mierze przyczynia się do wzrostu świadomości konsumentów odnośnie różnorodności produktów, m.in. owoców o właściwościach funkcjonalnych, które występują na naszym rynku [9]. Pomimo stwierdzenia, iż większość respondentów nie znało znaczenia terminu owoce o właściwościach funkcjonalnych i nie potrafiła podać przykładów takich owoców, nie oznaczało to, że ankietowani nie spożywają tych produktów. 80% respondentów zadeklarowało, iż konsumuje tą grupę produktów. Podobną sytuację w przeprowadzanych przez siebie badaniach dotyczących żywności funkcjonalnej, stwierdziły Gościnna i Wichrowska. Młodzież ponadgimnazjalna nie znająca pojęcia żywności funkcjonalnej zadeklarowała jednak, że spożywa taką żywność, chociaż na owoce o właściwościach funkcjonalnych wskazało tylko 1,3% ankietowanych [7]. Ankietowani, jako powody spożywania owoców o właściwościach funkcjonalnych, najczęściej wskazywali wpływ tej żywności na zdrowie (40%) oraz walory smakowe (26,7%). Badania prowadzone przez Siró i wsp. wykazały, iż mieszańcy Europy krytycznie podchodzą do nowych produktów oraz technologii, obawiając się różnych zagrożeń [10]. Owoce o właściwościach funkcjonalnych mogą także nieść ze sobą pewne zagrożenia. Według Joanne R. Lupton do zagrożeń tych zaliczyć można m.in. problemy związane z bezpieczeństwem, skutecznością i wpływem na całkowitą dietę człowieka. Ponieważ bioaktywne składniki mogą być syntetyzowane, ekstrahowane i poddawane zagęszczeniu istnieje ryzyko, że ich poziom będzie za wysoki i tym samym stanowić będzie zagrożenie dla zdrowia człowieka. Aby uniknąć negatywnego oddziaływania, żywność funkcjonalna musi być kontrolowana, a jej autentyczność potwierdzona oświadczeniami zdrowotnymi [11]. Jednak według Urali i Lähteenmäki głównym argumentem wyboru żywności funkcjonalnej był pozytywny wpływ na zdrowie, a w dalszej kolejności wygoda, smak i jakość produktów funkcjonalnych [12]. Wyniki uzyskane w niniejszym badaniu wskazują również, że 40% ankietowanych nie obawia się niekorzystnego wpływu owoców o właściwościach funkcjonalnych na stan ich zdrowia i właśnie ze względu na pozytywny wpływ na zdrowie decydują się spożywać te owoce. Gościnna i Wichrowska także stwierdziły w swoich badaniach, że 55% respondentów spożywa żywność funkcjonalną ze względu na jej korzystny wpływ na zdrowie [7].

354 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(4): 350-354 Względy zdrowotne były także najczęściej powtarzającym się czynnikiem wyboru nowej żywności (31%) w badaniach Dąbrowskiej i Babicz-Zielińskiej [13]. Na walory zdrowotne, jako znaczący czynnik wyboru żywności prozdrowotnej wskazał również Kozirok i wsp. [14]. Analizując postawy ankietowanych wobec spożywania owoców egzotycznych o właściwościach funkcjonalnych stwierdzono, że prawie 1/3 respondentów konsumuje te owoce, ale jest nieświadoma korzyści wynikających z ich spożywania. Niepokojący jest jednak fakt, iż prawie 17% ankietowanych wykazało postawę obojętną w stosunku do owoców o właściwościach prozdrowotnych, co świadczy o konieczności ciągłej edukacji społeczeństwa na temat prozdrowotnych właściwości owoców egzotycznych. Oceną postaw konsumentów w stosunku do żywności prozdrowotnej zajmowali się również inni badacze. Według Dąbrowskiej i Zielińskiej aż 41% ankietowanych wykazało obojętną postawę w stosunku do nowej żywności, w tym do żywności funkcjonalnej [13]. Również badania Koziroka i wsp., dotyczące postaw wobec żywności prozdrowotnej wykazały neutralną i pozytywną postawę wobec tego rodzaju żywności [14]. Podsumowując stwierdzić należy, że owoce o właściwościach funkcjonalnych należą do grupy produktów cieszących się dużym zainteresowaniem. Zatem jak najbardziej uzasadnione są próby podejmowania badań co do ich wpływu na organizm ludzki i idących za tym korzyści oraz badań dotyczących postaw i zachowań konsumentów w stosunku do rynku owoców o właściwościach funkcjonalnych. Wnioski Termin owoce o właściwościach funkcjonalnych był znany niespełna co drugiemu respondentowi; płeć, wiek oraz wykształcenie nie wpływały w sposób istotny na znajomość tego pojęcia. Wiek oraz płeć miały istotny wpływ na częstotliwość konsumpcji owoców o właściwościach funkcjonalnych. Respondenci wykazywali w głównej mierze neutralne postawy wobec owoców o właściwościach funkcjonalnych, jedynie wiek w największym stopniu wpływał na postawy ankietowanych konsumentów. Źródło finansowania: Praca została sfinansowana ze środków na działalność statutową KTiZJ AMG o numerze 453/DS/2017. Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo / References 1. Jew S, AbuMweis SS, Jones PJH. Evolution of the human diet: Linking our Ancestral diet to modern functional foods as a means of chronic disease prevention. J Med Food 2009, 12(5): 925-934. 2. Błaszczak A, Grześkiewicz W. Żywność funkcjonalna szansa czy zagrożenie dla zdrowia? Med Og Nauk Zdr 2014, 20(49(2)): 214-221. 3. Sienkiewicz JJ, Góralczyk J. Superowoce i ich właściwości. Zesz Nauk Ostrołęckiego Tow Nauk 2013, 27: 601-609. 4. Cieślik E, Topolska K. Skład chemiczny i właściwości funkcjonalne jagody acai (Euterepe oleracea Mart). Post Fitoter 2012, 3: 188-191. 5. Urala N, Lähteenmäki L. Attitudes behind consumers willingness to use functional foods. Food Qual Prefer 2004, 15(7-8): 793-803. 6. Babicz-Zielińska E, Zabrocki R. Postawy konsumentów wobec prozdrowotnej wartości żywności. Żywn Nauk Technol Jakość 2007, 6(55): 81-89. 7. Gościnna K, Wichrowska D. Stan wiedzy młodzieży na temat żywności funkcjonalnej w szkołach ponadgimnazjalnych. [w:] Innowacyjne rozwiązania w technologii żywności i żywieniu człowieka. Tarko T, Drożdż I, Najgebauer-Lejko D, Duda-Chodak A (red). Oddz Małopolski Pol Tow Technol Żywn, Kraków 2016: 262 272. 8. Zołoteńka-Synowiec M, Malczyk E, Całyniuk B i wsp. Ocena wiedzy żywieniowej dotyczącej probiotyków wśród mieszkańców pograniczna Polski i Czech. Bromat Chem Toksykol 2015, 48(3): 590-593. 9. Olewnicki D, Sobczak W, Gunerka L. Zainteresowanie warszawskich konsumentów owocami mało znanymi i egzotycznymi. Zesz Nauk SGGW Ekonom Organ Gosp Żywn 2016, 114: 131-142. 10. Siró I, Kápolna E, Kápolna B, Lugasi A. Functional food. Product development, marketing and consumer acceptance a review. Appetite 2008, 51(3): 456-467. 11. Lupton RJ. Scientific substantiation of claims in the USA: focus on functional foods. Eur J Nutr 2009, 48(suppl 1): S27-S31. 12. Urala N, Lähteenmäki L. Consumers changing attitudes towards functional foods. Food Qual Prefer 2007, 18(1): 1-12. 13. Dąbrowska A, Babicz-Zielińska E. Zachowania konsumentów w stosunku do żywności nowej generacji. Hygeia Public Health 2011, 46(1): 39-46. 14. Kozirok W, Baumgart A, Babicz-Zielińska E. Postawy i zachowania konsumentów wobec żywności prozdrowotnej. Bromat Chem Toksykol 2012, 45(3): 1030-1034.