80 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): 80-84 Sposób ywienia dzieci czteroletnich ze wsi na tle dzieci z miast Nutrition of 4-year old children from rural and urban environments MA GORZATA ROGALSKA-NIED WIED, JADWIGA CHARZEWSKA, EL BIETA CHABROS, ZOFIA CHWOJNOWSKA, BO ENA WAJSZCZYK, EWA ZACHAREWICZ Instytut ywnoœci i ywienia / National Food and Nutrition Institute Wprowadzenie. Zró nicowanie w sposobie ywienia doros³ych mieszkañców miast i wsi wi¹ e siê z odmiennym ryzykiem rozwoju chorób dietozale nych. Niewiele jest informacji o tym, czy odmiennoœci te wystêpuj¹ równie wœród dzieci. Cel. Zbadanie sposobu ywienia dzieci w wieku rozwojowym w kontekœcie prewencji chorób dietozale nych. Materia³ i metody. W 2005 r. zbadano losowo wybran¹ z rejestru PESEL, z zachowaniem odpowiedniej struktury zamieszkania, grupê 400 dzieci z ca³ej Polski. Œredni wiek dzieci wynosi³ 4,6 lat; 47% zbadanych stanowili ch³opcy a 53% dziewczêta. Sposób ywienia dzieci oceniono na podstawie zapisu spo ycia z siedmiu dni. Wyniki. Miejsce zamieszkania wi¹za³o siê z istotnymi statystycznie ró nicami w zawartoœci niektórych sk³adników od ywczych. W dietach ch³opców ze wsi stwierdzono istotnie mniejsz¹ zawartoœæ b-karotenu i witaminy C, ale równoczeœnie wiêksz¹ jednonienasyconych kwasów t³uszczowych ni w dietach ch³opców z miast. W dietach ch³opców ze wsi by³a wiêksza (choæ nie istotna statystycznie) równie zawartoœæ t³uszczu i cholesterolu. Diety dziewczynek ze wsi mia³y mniejsz¹ wartoœæ energetyczn¹ ni u rówieœnic z miasta i zawiera³y istotnie mniej elaza, witaminy A, b-karotenu, tiaminy, folianów, witaminy C i b³onnika. Ponadto u dzieci obojga p³ci ze œrodowiska wiejskiego wyst¹pi³, nie obserwowany w miastach, dymorfizm. Zarówno wartoœæ energetyczna jak i zawartoœæ wiêkszoœci sk³adników od ywczych w dietach ch³opców by³a istotnie wiêksza w porównaniu z dietami dziewczynek. Wnioski. Dieta ch³opców ze wsi w wiêkszym stopniu ni ch³opców z miast stanowi ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, natomiast dziewczynek niedokrwistoœci z niedoboru elaza. Uzyskane wyniki wskazuj¹, e istnieje potrzeba zwrócenia wiêkszej uwagi na edukacjê, szczególnie skierowan¹ do rodziców ma³ych dzieci ze œrodowiska wiejskiego. Introduction. Differences in nutrients intake of rural and urban inhabitants might induce differences in the risk of developing chronic diseases. Aim. Nutritional assessment in children in developmental age for early prevention of chronic diseases. Material and methods. Group of 4-year-old children from Poland was randomly selected from The National Birth Register and examined in April and May, 2005. The place of living was taken into account for selection. The mean age of children was 4.6 years. The investigated group comprised 47% boys and 53% girls. Their intake was calculated with the 7day- record method by trained mothers and/or kindergarten teachers. Results. The place of living was crucial for intake of some nutrients. Diets of rural boys contained considerably lower levels of b-carotene and vitamin C but a higher level of monounsaturated fatty acids than diets of their urban peers whereas diets of girls living in the country contained considerably lower levels of vitamin A, b-carotene, thiamin, niacin, folates, vitamin C, iron and fiber in comparison with diets of town inhabitants. Moreover, in children from villages, opposite to children from towns, a dimorphism in intake between girls and boys was observed. Energy and amount of most nutrients in boys diets were higher than in diets of girls and the differences were statistically significant. Conclusions. Current diet of boys living in villages, in comparison with the diet of boys living in towns, is embarked with a much higher risk of developing a cardiovascular disease whereas diet of girls in the country carries higher risk of iron deficiency anemia. The results show that respective education is needed, directed first of all at parents of small children living in the rural areas. Key words: children, nutrients intake, social distances S³owa kluczowe: dzieci, spo ycie, dystanse œrodowiskowe Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): 80-84 www.phie.pl Nades³ano: 20.01.2008 Zakwalifikowano do druku: 28.03.2008 Adres do korespondencji / Address for correspondence Ma³gorzata Rogalska-NiedŸwiedŸ Instytut ywnoœci i ywienia, ul. Powsiñska 61/63, 02-903 Warszawa tel. (0-22) 55-09-672, e-mail: m.rogalska@izz.waw.pl Wprowadzenie Wyniki badañ prowadzonych w Polsce wskazuj¹ na istnienie zró nicowania w sposobie ywienia doros³ych mieszkañców miast i wsi [1,2]. Nale y wróciæ uwagê na fakt, e sposób ywienia ju od najm³odszych lat mo e mieæ znaczenie nie tylko dla prawid³owego wzrastania w okresie rozwojowym, ale równie wi¹zaæ siê z ryzykiem wczesnego rozwoju dietozale nych, przewlek³ych chorób niezakaÿnych. Wiadomo równie, e sposób ywienia w domu rodzinnym, poprzez naukê i powielanie wzorców, kszta³tuje zwyczaje i postawy wobec ywienia obserwowane u osób doros³ych,

Rogalska-NiedŸwiedŸ M i wsp. Sposób ywienia dzieci czteroletnich ze wsi na tle dzieci z miast 81 a wiêc upodobania do spo ywania danych rodzajów ywnoœci dzieci ucz¹ siê w domu rodzinnym ju w bardzo wczesnym okresie ycia. Dlatego te ocena sposobu ywienia dzieci czteroletnich, o którym decyduj¹ rodzice i opiekunowie, ma szczególne znaczenie z punktu widzenia wczesnej prewencji chorób. Cel pracy Zbadanie, czy w sposobie ywienia dzieci czteroletnich mo na stwierdziæ istnienie dystansów spo- ³ecznych wynikaj¹cych z miejsca zamieszkania, a jeœli tak, to jakich sk³adników diety one dotycz¹. Materia³ i metodyka Zbadano losowo wybran¹ grupê 400 dzieci z ca³ej Polski. Badanie przeprowadzono w kwietniu i maju 2005 r. Œredni wiek zbadanych dzieci wynosi³ 4,6 lal. W losowaniu wykorzystano rejestr PESEL z zachowaniem odpowiedniej struktury zamieszkania. Dane socjodemograficzne uzyskano na podstawie ankiet wype³nianych przez matki lub opiekunów dziecka. Ze wzglêdu na niekompletne dane zaprezentowane w tej pracy wyniki dotycz¹ 394 czterolatków. Wœród zbadanych 47% stanowili ch³opcy, a 53% dziewczêta. Dziewczêta i ch³opcy pochodz¹cy ze wsi stanowili ³¹cznie 50,5% zbadanych. Dla potrzeb tej pracy, po³¹czono w jedn¹ grupê wszystkie dzieci zamieszka³e w ró nej wielkoœci oœrodkach miejskich. Spoœród wszystkich zbadanych dzieci ³¹cznie 25,6% uczêszcza³o do przedszkola. Odnoœne dane przedstawiono w tabeli I. Dane antropometryczne (wysokoœæ i masa cia- ³a) uzyskano na podstawie aktualnych wpisów w ksi¹ eczkach zdrowia zbadanych dzieci. Sposób ywienia dzieci oceniono na podstawie zapisu siedmiodniowego spo ycia. Zapis prowadzi³y matki badanych dzieci. W przypadku dzieci uczêszczaj¹cych do przedszkola, informacje o spo yciu podawa³a nauczycielka. Notowa³a ona aktualny jad³ospis wraz z wielkoœci¹ podanej dziecku porcji i okreœla³a wielkoœæ spo ytej przez nie czêœci porcji. Wartoœæ energetyczn¹ i od ywcz¹ diet obliczono z zastosowaniem programu Dieta 2.0. Wnioskowanie statystyczne oparto na wynikach testu t-studenta (dla wykazania ró nic pomiêdzy wartoœciami œrednimi). Analizy wykonano z zastosowaniem pakietu Statistica 6.0. Wyniki W masie i wysokoœci cia³a oraz wartoœciach wskaÿnika wzglêdnej masy cia³a nie wykazano istotnych ró nic statystycznych pomiêdzy dzieæmi ze wsi i miast. Natomiast stwierdzono, e wœród dzieci ze œrodowiska wiejskiego ch³opcy mieli istotnie wy szy wskaÿnik wzglêdnej masy cia³a w porównaniu z dziewczynkami (tab. I). Diety ch³opców ze wsi, w porównaniu z dietami ch³opców z miast, mia³y wiêksz¹ wartoœæ energetyczn¹ i generalnie wiêksz¹ zawartoœæ niemal wszystkich analizowanych sk³adników od ywczych, jednak istotne statystycznie ró nice odnotowano tylko w iloœci jednonienasyconych kwasów t³uszczowych (tab. II). Z kolei statystycznie istotnie mniejsza, w porównaniu z dietami ch³opców z miast, by³a w dietach ch³opców ze wsi zawartoœæ b-karotenu i witaminy C (tab. III). Przeciwn¹ tendencjê odnotowano w przypadku diet dziewczynek ze wsi i z miast. Diety dziewczynek zamieszka³ych na wsi mia³y mniejsz¹ wartoœæ energetyczn¹ i od ywcz¹ w porównaniu z rówieœnicami mieszkaj¹cymi w miastach. W dietach dziewczynek wiejskich, w porównaniu z dietami dziewczynek z miast, stwierdzono istotnie statystycznie mniejsz¹ zawartoœæ b³onnika (tab. II), elaza, oraz witaminy A, b-karotenu, tiaminy i folianów (tab. III). Dodatkowo na uwagê zas³uguje istotne zró nicowanie, jakie wyst¹pi³o w wartoœci energetycznej i w zawartoœci wiêkszoœci analizowanych sk³adników od ywczych miêdzy dietami dziewcz¹t i ch³opców Tabela I. Charakterystyka zbadanej grupy Table I. Characteristics of the examined group P³eæ / Gender Miejsce zamieszkania/domicile Wieœ / village Liczebnoœæ / Numerical force Dziewczêta/Girls 107 101 Ch³opcy/Boys 92 94 Total (%) 50.5% 49.5% Wiek lata / Age [years] Dziewczêta/Girls 4.6±0.3 4.6±0.3 Ch³opcy/Boys 4.6±0.3 4,6±0,3 Uczêszczaj¹ do przedszkola / Attending nursery Dziewczêta/girls (%) 4.8% 9.6% Ch³opcy/Boys (%) 3.8% 7.4% Wysokoœæ cia³a [cm] / Body height Dziewczêta/Girls 110.2 ±6.6 109.8±7.0 Ch³opcy/Boys 110.1±7.4 110.8±6.7 Masa cia³a [kg] / Body weight [kg] Dziewczêta/Girls 18.7±3.4 18.3±3.4 Ch³opcy/Boys 19.6 ± 3.6 19.1±2.9 Wzglêdna masa cia³a BMI (kg/m 2 ) / Relative body weight, BMI (kg/m 2 ) Dziewczêta/Girls 15.4±2.4* 15.2±2.3 Ch³opcy/Boys 16.3±3.2* 15.6±2.1 *ró nica istotna statystycznie p<0,05 * difference significant at p<0.05

82 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): 80-84 Tabela II. Wartoœæ energetyczna i zawartoœæ wybranych sk³adników od ywczych w dietach dzieci czteroletnich ze wsi i miast Table II. Energy value and content of selected nutrients in diets of 4 year-old children living in villages or in towns Sk³adnik od ywczy / Nutrient Miejsce zamieszkania / Domicile wieœ / village dziewczêta / girls ch³opcy / boys dziewczêta / girls ch³opcy / boys x±sd x±sd x±sd X±SD Energia / Energy (kcal) 1812±504 * 2017±488 * 1864±472 1956±477 Bia³ko ogó³em / Total protein (g) 57±14 * 66±16 * 60±16 64±16 w tym/including: bia³ko zwierzêce / animal protein (g) 39±10 * 45±13 * 41±12 43±13 Bia³ko roœlinne / Plant protein (g) 18±6 * 21±5 * 19±5 20±5 T³uszcz ogó³em / Total lipids (g) 64±18 * 73±20 * 66±19 69±19 Cholesterol (mg) 230±79 * 270±95 * 234±73 255±90 Nasycone kwasy t³uszczowe / Saturated fatty acids (g) 25±8 * 29±9 * 26±8 28±8 Jednonienasycone kwasy t³uszczowe / Mono-unsaturated fatty acids (g) 26±7 * 30±8 #, * 26±8 27±8 # Wielonienasycone kwasy t³uszczowe / Multi-unsaturated fatty acids (g) 8±4 * 10±3 * 9±4 9±3 Wêglowodany / Carbohydrates (g) 263±81 * 287±71 * 270±68 283±72 w tym / including: Sacharoza / Sucrose (g) 81±32 86±27 84±24 87±27 Laktoza / Lactose (g) 19±8 20±10 19±8 20±9 Skrobia / Starch (g) 117±40 * 132±34 * 117±33 125±30 B³onnik / Cellulose (g) 14±4 #, * 16±4 * 16±5 # 16±4 Istotne ró nice w spo yciu (dla p?0,05) pomiêdzy miejscem zamieszkania dzieci tej samej p³ci #wieœ-miasto *w tym samym miejscu zamieszkania pomiêdzy dietami dziewczynek a ch³opców Differences in intake (at p?0.05) between # children of the same gender living in a village vs. those living in a town * in the same type of domicile between diets of girls and those of boys Tabela III. Zawartoœæ sk³adników mineralnych i witamin w dietach dzieci czteroletnich ze wsi i miast Table III. Minerals and vitamins in diets of 4 year-old children living in villages and those living in towns Sk³adnik od ywczy / Nutrient Miejsce zamieszkania / Domicile wieœ / village dziewczêta / girls ch³opcy / boys dziewczêta / girls ch³opcy / boys x±sd x±sd x±sd X±SD Sód / Sodium (mg) 2544±685 * 2865±708 * 2592±666 2754±630 Potas / Potassium (mg) 2556±663 2744±708 2670±698 2785±680 Wapñ / Calcium (mg) 724±236 778±289 746±248 768±264 Fosfor/Phosphorus (mg) 1021±259 * 1127±307 * 1058±288 1112±283 Magnez/Magnesium (mg) 224±58 * 242±60 * 234±62 243±60 elazo / Iron (mg) 8.2±2.4 #. * 9.5±2.6 * 9.2±2.6 # 9.8±2.8 Cynk / Zinc (mg) 7.1±1.8 * 7.9±1.9 * 7.4±2.0 7.7±1.9 MiedŸ / Copper (mg) 0.89±0.25 * 0.99±0.26 * 0.96±0.31 0.99±0.25 Mangan / Manganese (mg) 3.1±1.1 3.3±0.9 3.3±1.0 3.4±1.1 Witamina A / Vitamin A (µg) 994±495 #,* 1193±601 * 1334±812 # 1400±884 w tym / incl.retinol (µg) 413±257 * 550±368 * 529±620 568±554 b-karoten / b-carotene (µg) 3472±2553 # 3846±2479 # 4819±3094 # 4987±3552 # Witamina E / Vitamin E (mg) 7.8±3.6 8.7±3.9 7.9±3.1 8.2±3.0 Witamina D / Vitamin D (µg) 2.20±1.09 * 2.78±1.71 * 2.29±1.34 2.49±1.72 Tiamina / Thiamin (mg) 0.93±0.26 #.* 1.04±0.29 * 1.01±0.31 # 1.08±0.30 Ryboflawina / Riboflavin (mg) 1.67±0.53 1.82±0.61 1.79±0.54 1.85±0.56 Niacyna / Niacin (mg) 10.5±3.1 * 11.7±3.1 * 11.4±3.2 12.0 ±3.6 Witamina B6 / Vitamin B6 (mg) 1.69±0.86 1.65±0.63 1.74±0.71 1.74±0.58 Foliany / Folates (µg) 186±55 #.* 203±56 * 204±55 # 217±59 Witamina B12 / Vitamin B12 (µg) 3.30±1.32 * 3.77±1.71 * 3.59±2.03 3.61±1.70 Witamina C / Vitamin C (mg) 78±43 79±41 # 87±44 99±46 # Istotne ró nice w spo yciu (dla p?0,05) pomiêdzy miejscem zamieszkania dzieci tej samej p³ci: #wieœ-miasto *w tym samym miejscu zamieszkania pomiêdzy dietami dziewczynek a ch³opców Differences in intake (at p?0.05) between # children of the same gender living in a village vs. those living in a town * in the same type of domicile between diets of girls and those of boys

Rogalska-NiedŸwiedŸ M i wsp. Sposób ywienia dzieci czteroletnich ze wsi na tle dzieci z miast 83 mieszkaj¹cych na wsi, przy braku takiego zró nicowania miêdzy dietami dziewczynek i ch³opców z miast, co jednoznacznie wskazuje na inny sposób ywienia dzieci ró nej p³ci w œrodowisku wiejskim. Dyskusja Wyniki porównania sposobu ywienia dzieci czteroletnich z terenu ca³ej Polski wskazuj¹, e wartoœæ od ywcza diet dzieci wiejskich ró ni³a siê od wartoœci od ywczej diet ich rówieœników z miast, a ró nice te by³y powi¹zane z p³ci¹ dzieci. Diety ch³opców wiejskich zawiera³y wiêcej, ni diety ch³opców z miast, jednonienasyconych kwasów t³uszczowych, a równoczeœnie mniej takich witamin antyoksydacyjnych jak b-karoten i witamina C. Taki model diety (przy równoczeœnie wiêkszej, choæ nie istotnie statystycznie, wartoœci energetycznej, zawartoœci t³uszczu i cholesterolu) mo e wi¹zaæ siê w wiêkszym stopniu, ni u ch³opców z miast, z ryzykiem rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Ta nawet niewielka, bo nie istotna statystycznie ró nica, mog³a przyczyniæ siê do tego, e jak wykazano we wczeœniejszej pracy, dotycz¹cej tej grupy dzieci nadwaga i oty³oœæ w najwiêkszym stopniu dotyczy³a w³aœnie dzieci ze œrodowiska wiejskiego [3]. Z kolei diety dziewczynek ze wsi, w porównaniu z miejskimi rówieœniczkami, zawiera³y istotnie mniej elaza i folianów uczestnicz¹cych w procesach krwiotwórczych, witamin antyoksydacyjnych witaminy A (wynikaj¹cej z istotnie mniejszej zawartoœci b-karotenu) i witaminy C oraz tiaminy, uczestnicz¹cej w organizmie w procesach energetycznych (przemiana wêglowodanów), syntezie nukleotydów, procesach neurofizjologicznych i dzia³aniu mechanizmów odpornoœciowych. Na podkreœlenie zas³uguje równie istnienie w œrodowisku wiejskim dymorfizmu w sposobie ywienia dzieci ró nej p³ci. Ró nice te jednoznacznie wskazuj¹, e pod wzglêdem sposobu ywienia czteroletnie dzieci wiejskie, w przeciwieñstwie do ich miejskich rówieœników, nie stanowi¹ jednorodnej grupy, a ich sposób ywienia w wiêkszym stopniu mo e wi¹zaæ siê z ryzykiem rozwoju chorób dietozale nych ni u rówieœników z miast. Wyniki wskazuj¹ce na inny sposób ywienia dziewcz¹t i ch³opców w œrodowisku wiejskim wykaza³a Huk-Wieliczuk [4] w badaniach zachowañ zdrowotnych, zwi¹zanych z ywieniem, przeprowadzonych u m³odzie y w wieku 11-15 lat ze wsi Po³udniowego Podlasia. Produkty wa ne dla utrzymania dobrego stanu zdrowia, jak owoce i warzywa codziennie jada³ wprawdzie zbli ony odsetek ch³opców i dziewcz¹t (odpowiednio: 77%, 78%), ale w postaci surowej wystêpowa³y one u 39,1% ch³opców i tylko 35,5% dziewcz¹t. Innymi wskaÿnikami, œwiadcz¹cymi o walorach zdrowotnych diety, jest zawartoœæ sk³adników mineralnych w tym nadmiar sodu lub niedobór wapnia. Jak wykaza³a Je ewska-zychowicz [5] zawartoœæ sodu w dietach m³odzie y w wieku 13-15 lat ze wsi w wiêkszym stopniu przekracza³a normy w porównaniu z dietami m³odzie y z miast, natomiast zawartoœæ wapnia wskazywa³a na wystêpowanie wiêkszych niedoborów tego sk³adnika wœród m³odzie y ze œrodowiska wiejskiego. Z kolei Œwistak i wsp. [6] stwierdzili, e znacznie wiêkszy odsetek m³odzie y w wieku 16-19 lat, mieszkaj¹cej w mieœcie ni na wsi, deklarowa³ codzienne spo ywanie napojów mlecznych, co mo e œwiadczyæ nie tylko o niedocenianiu przez rodziców ze wsi roli mleka w okresie rozwojowym, ale równoczeœnie byæ wyznacznikiem braku prozdrowotnych zachowañ ywieniowych w tym œrodowisku. Podobnie istotne statystycznie zró nicowanie w sposobie ywienia zaobserwowa³a u starszej, osiemnastoletniej m³odzie y Szymelfejnik i wsp. [7]. W powy ej cytowanym badaniu wykazano niedostatecznie du e spo ycie wapnia (niezale nie od p³ci badanej m³odzie- y) u osób mieszkaj¹cych na wsi oraz deklaruj¹cych z³¹ sytuacjê ekonomiczn¹ rodziny. Je ewska-zychowicz [8] badaj¹c zachowania ywieniowe kobiet wiejskich i miejskich stwierdzi³a, e w œrodowisku wiejskim s¹ one istotnie czêœciej determinowane jedynie wartoœci¹ energetyczn¹ produktów i potraw, natomiast w obu œrodowiskach na sposób ywienia istotnie wp³ywa³y poziom wykszta- ³cenia, wiek oraz sytuacja finansowa rodziny. Jednak wiele wskazuje, e sytuacja ekonomiczna rodziny w wiêkszym stopniu wp³ywa na sposób ywienia rodzin wiejskich ni miejskich. Waluœ i wsp. [9] wykazali, e sytuacja ekonomiczna rodziny ró nicowa³a wartoœæ od ywcz¹ zw³aszcza diet ch³opców i w nieco mniejszym stopniu diet dziewcz¹t (wiek 16 lat) pochodz¹cych z regionu suwalskiego w porównaniu z wartoœci¹ od ywcz¹ diet m³odzie y zamieszka³ej w Olsztynie. Oznacza to, e ró nice w dochodach rodzin wiejskich i miejskich mog³y pog³êbiaæ niekorzystne zachowania ywieniowe osób odpowiedzialnych za sposób ywienia badanych przez nas dzieci czteroletnich, bo jak wykaza³ Szponar i wsp. [1] dochody rodzin utrzymuj¹cych siê z rolnictwa s¹ ni - sze od dochodów w gospodarstwach pracowniczych. Mniejsze spo ycie, zw³aszcza witamin, mo e byæ kompensowane przez przyjmowanie suplementów, ale jak wykazano we wczeœniej opublikowanej pracy [10] dotycz¹cej tej grupy dzieci przyjmowane s¹ one zaledwie przez 22,2% dziewczynek i 30,9% ch³opców czteroletnich. W powy ej cytowanej pracy stwierdzono, e diety dzieci, które przyjmowa³y suplementy, zawiera³y tak e wiêcej sk³adników mineralnych i witamin pochodz¹cych z ywnoœci w porównaniu z dietami dzieci, które nie otrzymywa³y suplementów. W rezultacie, ³¹czna zawartoœæ niemal wszystkich tych sk³adników (z suplementów i spo ywanej ywnoœci) w dietach przekracza³a wartoœci ich zalecanego spo ycia nawet 4-5-krotnie, a zatem uznaæ nale y, e suplementacja diety nie przynios³a oczekiwanej poprawy jej wartoœci od ywczej. W badaniu starszej grupy wiekowej Filipiak-Florkiewicz i wsp. [11] wykazali, e odsetek

84 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(1): 80-84 m³odzie y (16-20 lat) wiejskiej przyjmuj¹cej regularnie suplementy by³ mniejszy (21,3%) ni m³odzie y miejskiej (29,3%). Ponadto w powy ej cytowanym badaniu wykazano, e osoby, które spo ywa³y sporadycznie mleko i jego przetwory, owoce i warzywa, a tak- e produkty zbo owe z pe³nego przemia³u, rzadziej stosowa³y suplementy, lub przyjmowa³y je nieregularnie w porównaniu z osobami spo ywaj¹cymi powy - sze produkty regularnie. Z badania dzieci z Mazowsza uczêszczaj¹cych do przedszkola, (3-6 lat) przeprowadzonego przez Kucharsk¹ i wsp. [12] wynika, e wprawdzie pomiêdzy dzieæmi ze œrodowiska wiejskiego i wielkomiejskigo nie ma ró nic w wysokoœci cia³a i w wielkoœci obwodu ramienia, ale masa cia³a zarówno dziewczynek jak i ch³opców ze wsi jest istotnie mniejsza ni u ich rówieœników z miasta. Porównuj¹c wartoœæ energetyczn¹ i od ywcz¹ posi³ków przygotowywanych w przedszkolach, oszacowan¹ na podstawie dekadowych jad³ospisów, autorzy ci wykazali, e wartoœæ energetyczna i zawartoœæ niemal wszystkich sk³adników od ywczych w posi³kach w przedszkolu miejskim by³a wiêksza w porównaniu z przedszkolem na wsi, co mo e czêœciowo uzasadniaæ ró nice w masie cia³a dzieci. Zwyczaje ywieniowe przekazywane z pokolenia na pokolenie, chocia najd³u ej utrzymuj¹ siê w rejonach izolowanych spo³ecznie i kulturowo, to ulegaj¹ zmianom miêdzy innymi pod wp³ywem zmian stopy yciowej oraz przejmowaniu miejskich wzorów ywienia [cyt. za 13]. Autorzy powy szej cytowanej pracy stwierdzili, e w drugiej po³owie XX wieku nast¹pi³y zmiany w sposobie ywienia ludnoœci wiejskiej, polegaj¹ce na wzroœcie spo ycia produktów pochodzenia zwierzêcego, owoców i warzyw, a tak e zmniejszenia iloœci produktów pochodz¹cych z samozaopatrzenia. To przejmowanie miejskiego sposobu ywienia w znacznej mierze przyczyni³o siê do zmniejszenia ró nic w sposobie ywienia miêdzy mieszañcami miast i wsi, ale jak wskazuj¹ wyniki tego badania, nie wyeliminowa³o ich ca³kowicie. Podsumowanie Uzyskane wyniki wskazuj¹, e istniej¹ ró nice pomiêdzy wartoœci¹ od ywcz¹ diet dzieci czteroletnich zamieszka³ych na wsi i w mieœcie i dotycz¹ one g³ównie zawartoœci sk³adników mineralnych i witamin. Ponadto u dzieci ze œrodowiska wiejskiego wyst¹pi³, mniej zauwa alny w miastach, dymorfizm w sposobie ywienia dziewczynek i ch³opców. W œrodowisku wiejskim zarówno wartoœæ energetyczna jak i zawartoœæ wiêkszoœci sk³adników od ywczych w dietach ch³opców by³a istotnie wiêksza w porównaniu z dietami dziewczynek. Stwierdzono, e dieta ch³opców ze wsi w wiêkszym stopniu ni ch³opców z miast mo e stanowiæ ryzyko rozwoju chorób sercowo naczyniowych, natomiast dziewczynek niedokrwistoœci z niedoboru elaza. Uzyskane wyniki dobitnie wskazuj¹, e istnieje potrzeba zwrócenia wiêkszej uwagi na edukacjê, szczególnie skierowan¹ do rodziców ma³ych dzieci ze œrodowiska wiejskiego. Piœmiennictwo / References 1. Szponar L, Seku³a W, Rychlik E i wsp. Badania indywidualnego spo ycia ywnoœci i stanu od ywienia w gospodarstwach domowych. Prace I 101, Warszawa 2003. 2. Charzewska J, Wajszczyk B, Chwojnowska Z i wsp. ywieniowe czynniki ryzyka przewlek³ych chorób niezakaÿnych w populacji dzieci i m³odzie y [w:] Oty³oœæ, ywienie, aktywnoœæ fizyczna, zdrowie Polaków. I, Warszawa 2006. 3. Rogalska-NiedŸwiedŸ M, Charzewska J, Wajszczyk B i wsp. Oty³oœæ i nadwaga u dzieci czteroletnich [w:] Charzewska J, Bergman P, Kaczanowski K, Piechaczek H (red): Oty³oœæ epidemi¹ XXI wieku. AWF Warszawa 2006. 4. Huk-Wieliczuk E. Zachowania zdrowotne zwi¹zane z ywieniem m³odzie y regionu pogranicza. [w:] Fizjologiczne uwarunkowania postêpowania dietetycznego. SGGW Warszawa 2004: 538-544. 5. Je ewska-zychowicz M. Ocena zawartoœci wybranych sk³adników mineralnych w ca³odziennych racjach pokarmowych m³odzie y w wieku 13-15 lat. yw Cz³ow Metab 2005, 32, supl 1 cz. 1: 630-635. 6. Œwistak E, Stefañska A, Berger S. Czêstotliwoœæ i preferencje w spo ywaniu napojów mlecznych u m³odzie y szkó³ województwa lubelskiego. [w:] Fizjologiczne uwarunkowania postêpowania dietetycznego. SGGW, Warszawa 2004: 686-691. 7. Szymelfejnik EJ, Wado³owska L, Cichon R i wsp. Spo ycie wapnia z produktów mlecznych przez 18-letni¹ m³odzie w zale noœci od czynników socjoekonomicznych. yw Cz³ow Metab 2005, 32, supl 1 cz. 1: 143-151. 8. Je ewska-zychowicz M. Czynniki warunkuj¹ce wspó³czesne zachowania ywieniowe w opinii kobiet. yw Cz³ow Metab 1998, 25: 379-390. 9. Waluœ A, W¹do³owska L, Cichon R. Sposób ywienia 16-letniej m³odzie y z obszarów mniej zurbanizowanych Polski pó³nocno-wschodniej a sytuacja ekonomiczna. yw Cz³ow Metab 2005, 32, supl. 1 cz. 1: 315-322. 10. Chwojnowska Z, Charzewska J, Rogalska-NiedŸwiedŸ M i wsp. Supplements of diet consumed by children aged 4 years. Polish Journal of Food and Nutrition Sciences 2006, 15/56, SI 2: 105-108. 11. Filipiak-Florkiewicz A, Cieœlik E, Tla³ka A. Uzupe³nianie diety preparatami witaminowo-mineralnymi przez m³odzie w zale noœci od p³ci, miejsca zamieszkania, wskaÿnika BMI oraz zwyczajów ywieniowych. yw Cz³ow Metab 2005, 32, supl 1 cz. 1: 475-480. 12. Kucharska A, Siñska B, Dobrowolska E. Ocena jakoœci ywienia i stanu od ywienia dzieci w wybranym przedszkolu miejskim i wiejskim [w:] Fizjologiczne uwarunkowania postêpowania dietetycznego. SGGW, Warszawa 2004: 599-602. 13. Gronowska-Senger A, Obiaa J. Ocena zwyczajów ywieniowych w wybranym œrodowisku wiejskim regionu radomskiego obecnie i w przesz³oœci. Roczn PZH 2007, 58: 229-235.