CHÓW BYD A MLECZNEGO METODAMI EKOLOGICZNYMI materiały dla rolników Radom 2004 Druk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW zgodnie z decyzją HORre-401-182/04 z dnia 25.06.2004 r. 1
Autorzy: 1. prof. dr hab. Juliusz Andrzej Strzetelski 2. doc. dr hab. Krzysztof Bilik 3. dr in. Barbara Niwiñska 4. dr in. Jerzy Szyndler Instytut Zootechniki w Krakowie Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego - Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM tel. +48(48) 365 69 00 e-mail:radom@cdr.gov.pl www.cdr.gov.pl/radom Realizacja i druk: GP RCDRRiOW w Radomiu ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM tel. +48(48) 365 69 00 e-mail:radom@cdr.gov.pl www.cdr.gov.pl/radom ISBN 83-89060-48-5 Nak³ad: 3000 egz. 2
Spis treœci 1. Wstêp... 4 2. Dobór ras i obsada zwierz¹t...5 3. Zasady ekologicznego ywienia byd³a mlecznego ze szczególnym uwzglêdnieniem polskich norm ywienia IZ-INRA (2001)...6 4. Typy gospodarstw z uwzglêdnieniem organizacji bazy paszowej...15 5. Wartoœæ zdrowotna mleka pozyskiwanego w warunkach ekologicznych... 19 6. Bilansowanie dawek pokarmowych dla poszczególnych kategorii byd³a, zgodnie z zapotrzebowaniem i za³o eniami ywienia ekologicznego...20 7. Systemy zadawania pasz w gospodarstwie ekologicznym...21 8. Czynniki wp³ywaj¹ce na wydajnoœæ rozrodcz¹ krów w gospodarstwie ekologicznym...21 9. Higiena i profilaktyka w ekologicznym chowie byd³a mlecznego...22 10. Efektywnoœæ ywieniowa i ekonomiczna chowu byd³a mlecznego w gospodarstwach ekologicznych...24 11. Systemy utrzymania zwierz¹t...24 12. Mikroklimat pomieszczeñ inwentarskich...27 13. Za³¹cznik Nr 1 Upowa nione jednostki certyfikuj¹ce rolnictwo ekologiczne w roku 2003... 30 3
Wstêp Uzyskiwanie produktów pochodzenia zwierzêcego zgodne z zasadami rolnictwa ekologicznego (organicznego, biologicznego) to system produkcji zapewniaj¹cy zdrowie i dobrostan zwierz¹t gospodarskich, przy zachowaniu zgodnych z natur¹ sposobów gospodarowania. Mleko krowie, z uwagi na swoje walory od ywcze, zajmuje wa ne miejsce w ywieniu cz³owieka. Obecnie ywnoœæ przesta³a byæ postrzegana wy³¹cznie jako Ÿród³o sk³adników pokarmowych s³u ¹cych pokryciu potrzeb organizmu cz³owieka, natomiast wzros³o zainteresowanie konsumentów jej walorami prozdrowotnymi. St¹d coraz wiêcej uwagi wiele uwagi poœwiêca siê czynnikom maj¹cym wp³yw na walory dietetyczne i smakowe mleka i jego przetworów, do których mo na zaliczyæ genotyp zwierzêcia (rasê), ywienie i utrzymanie. Chów byd³a ras mlecznych zgodnie z za³o eniami produkcji organicznej, zapewnia uzyskanie mleka wartoœciowego ze wzglêdu na zdrowie cz³owieka. 4
Dobór ras i obsada zwierz¹t Przy wyborze rasy byd³a nale y braæ pod uwagê nie tylko wydajnoœæ mleczn¹, ale równie takie cechy jak: d³ugowiecznoœæ krów, czas u ytkowania, wydajnoœæ yciow¹, odpornoœæ na mastitis, odpornoœæ na paso yty, p³odnoœæ, ³atwoœæ ocieleñ, tempo brakowania krów oraz w³aœciwoœci technologiczne uzyskiwanego mleka. Byd³o rasy holsztyñsko-fryzyjskiej (hf) - jako wyspecjalizowana rasa mleczna, mo e byæ hodowane w gospodarstwach ekologicznych posiadaj¹cych paszê objêtoœciow¹ dobrej jakoœci, o wysokiej wartoœci pokarmowej. Mo liwe jest wtedy uzyskanie od krów tej rasy wydajnoœci przekraczaj¹cej 7000 kg mleka w ci¹gu roku. W warunkach produkcji organicznej bardziej przydatne jest byd³o rodzimych ras, produkuj¹ce nie wiêcej ni 5 6 tys. kg mleka rocznie, najlepiej o kombinowanej u ytkowoœci. Rasa czarno-bia³a (cb) - byd³o tej rasy w wyniku krzy owania i doskonalenia byd³a miejscowego z byd³em fryzyjskim uznane jest jako typ kombinowany, mleczno-miêsny z podkreœleniem u ytkowoœci mlecznej (wydajnoœæ 5000-6000 kg mleka/rok, o zawartoœci 4% t³uszczu i 3,3% bia³ka). Doros³e krowy osi¹gaj¹ masê cia³a 620 kg i wysokoœæ w k³êbie 135 cm. Rasa czerwono-bia³a (czb) - za polski wzorzec przyjmuje siê typ mleczno-miêsny du ego kalibru (masa cia³a doros³ych krów 650 kg, wysokoœæ w k³êbie min. 132 cm), o zrównowa onych cechach mlecznych i miêsnych (5000-5500 kg/rok, zawartoœæ t³uszczu 4%, bia³ka 3,3%). Wydajnoœæ rzeÿna buhajków siêga 60%. Byd³o rasy czb jest dobrze przystosowane do utrzymania w warunkach gospodarstw dysponuj¹cych trwa³ymi u ytkami zielonymi. Rasa simentalska - typ u ytkowy miêsno-mleczny du ego kalibru, o bardzo dobrym umiêœnieniu, wydajnoœci mleka 4000-5000 kg rocznie, 4,2% t³uszczu, 3,5% bia³ka. Masa cia³a doros³ych krów wynosi 675 kg a wysokoœæ w k³êbie 136 cm. Charakteryzuje siê odpornoœci¹ na choroby, d³ugowiecznoœci¹ i zdrowotnoœci¹ wymienia. Rasa polska czerwona (pc) - zaliczana do byd³a prymitywnego, prezentuje typ u ytkowy mleczno-miêsny o wydajnoœci oko³o 4000 kg mleka i zawartoœci 4,5% t³uszczu i 3,6% bia³ka. Masa cia³a doros³ej krowy wynosi oko³o 500 kg, a wysokoœæ w k³êbie 126 cm. Byd³o to cechuje d³ugowiecznoœæ, odpornoœæ na choroby, dobre wykorzystanie paszy i dobra p³odnoœæ. Byd³o pc mo e byæ u ytkowane w trudnych warunkach œrodowiskowych przy minimalnym zu yciu pasz treœciwych. Rasa Jersey - jest przedstawicielem typu jednostronnie mlecznego, doros³e krowy wa ¹ oko³o 370 kg i maj¹ 120 cm wysokoœci w k³êbie. Roczna wydajnoœæ mleka siêga 5000 kg, przy zawartoœci 6,2% t³uszczu, 4,0% bia³ka oraz wysokiej zawartoœci suchej masy. Charakteryzuj¹ siê zdolnoœci¹ do pobierania i wykorzystywania du ych iloœci pasz objêtoœciowych. Rasa Montbeliarde - zaliczana do typu kombinowanego mleczno-miêsnego, charakteryzuje siê wysok¹ wydajnoœci¹ mleka (6000-7500 kg w 305-dniowej lak- 5
tacji), regularnymi wycieleniami, wysok¹ p³odnoœci¹, d³ugowiecznoœci¹, prawid³ow¹ budow¹ wymienia i koñczyn. Wielkoœæ i obrót stada Przy obecnych relacjach cen œrodków produkcji do cen mleka, minimalna wielkoœæ stada krów mlecznych powinna wynosiæ od oko³o 15 do 30 krów. W warunkach produkcji ekologicznej optymalne jest utrzymywanie krów o wydajnoœci w granicach 5000-7000 kg mleka rocznie. W zale noœci od warunków glebowoklimatycznych, uzyskiwanych plonów, obsada na 1 ha u ytków rolnych ka dej z wyszczególnionych kategorii byd³a nie powinna przekraczaæ wartoœci przedstawionych poni ej: Dopuszczalna obsada zwierz¹t w ekologicznym gospodarstwie rolnym w przeliczeniu na 1 ha u ytków rolnych (Dz. U. z 2002 r., nr 77, poz. 699) Kategoria bydła Cielęta do 1 roku Jałówki hodowlane (od 1 do 2 lat) Jałówki opasowe Buhajki hodowlane i opasowe (od 1 do 2 lat) Buhaje hodowlane (pow. 2 lat) Krowy mleczne Krowy wybrakowane Sztuk na 1 ha, jako ekwiwalent 170 kg N/ha/rok 5 3,3 2,5 3,3 2 2 2 Korzystn¹ form¹ organizacji chowu byd³a mlecznego jest cykl zamkniêty, zapewniaj¹cy ujednolicone warunki œrodowiskowe. W celu okreœlenia odpowiedniej liczby stanowisk dla zwierz¹t w poszczególnych kategoriach, niezbêdne jest sporz¹dzenie przez hodowcê planu rocznego obrotu stada. Zasady ekologicznego ywienia byd³a mlecznego ze szczególnym uwzglêdnieniem polskich norm ywienia IZ-INRA (2001) Za³o enia IZ-INRA (200)1 - podstaw¹ s¹ trzy systemy: energetyczny, bia³kowy i pobrania paszy, które dotycz¹ potrzeb zwierzêcia, wyceny wartoœci pokarmowej paszy i pobrania paszy. System energetyczny - wyra any w dwóch jednostkach pokarmowych: produkcji mleka (JPM) i ywca (JP ), a zapotrzebowanie na energiê obejmuje potrzeby bytowe i produkcyjne. 1 JPM to iloœæ energii netto powstaj¹ca z energii metabolicznej (EM) paszy przy produkcji mleka (ENL, kcal), któr¹ dostarcza 1 kg standardowego (o okreœlonym sk³adzie chemicznym) ziarna jêczmienia podawanego krowie w okresie laktacji (1 JPM = 1700 kcal ENL). 6
1 JP to iloœæ energii netto powstaj¹ca z EM przy produkcji ywca (EN, kcal), któr¹ dostarcza 1 kg standardowego ziarna jêczmienia podawanego jako pasza bytowa i produkcyjna opasanym i tuczonym zwierzêtom (1 JP = 1820 kcal EN ). Zapotrzebowanie zwierz¹t na energiê w JPM okreœla siê w odniesieniu do krów bêd¹cych w okresie laktacji, ci¹ y i zasuszenia, ciel¹t oraz m³odego, rosn¹cego byd³a, uzyskuj¹cego przyrosty do 1000g/dzieñ oraz buhajów rozp³odowych. Zapotrzebowanie w JP odnosi siê natomiast do zwierz¹t opasanych, o przyrostach powy ej 1000g/dzieñ. System bia³kowy - wartoœæ pokarmow¹ bia³ka wyra a w iloœci bia³ka w³aœciwego, rzeczywiœcie trawionego w jelicie (BTJ), które obejmuje zarówno BTJ pochodzenia paszowego (BTJP) jak i pochodzenia mikrobiologicznego (BTJM), którego iloœæ zale y od iloœci azotu amonowego powsta³ego w waczu (BTJMN) oraz od iloœci dostêpnej energii dla mikroorganizmów wacza energii w postaci lotnych kwasów t³uszczowych powsta³ych z fermentacji wêglowodanów (BTJME). Wartoœæ pokarmow¹ bia³ka ka dej paszy wyra a siê dwiema wartoœciami, obejmuj¹cymi oprócz BTJMN i BTJME równie BTJP: BTJN = BTJP + BTJMN BTJE = BTJP + BTJME Faktyczn¹ wartoœæ pokarmow¹ bia³ka paszy okreœla wartoœæ ni sza z tych dwóch wielkoœci (BTJN lub BTJE), która równoczeœnie jest miernikiem pokrycia zapotrzebowania zwierzêcia na bia³ko trawione w jelicie (BTJ). Obliczaj¹c wartoœæ pokarmowa bia³ka dawki sumujemy osobno wartoœci BTJN i BTJE poszczególnych pasz. W idealnie zbilansowanej dawce pokarmowej BTJN = BTJE. Zapotrzebowanie na bia³ko stanowi sumê potrzeb bytowych i produkcyjnych i wyra a siê w BTJ (g/dzieñ). System pobrania paszy - Pobranie (do woli) paszy objêtoœciowej przez prze- uwacza zwi¹zane jest ze sk³adem i budow¹ roœlin, a zw³aszcza zawartoœci¹ œcian komórkowych i stopniem ich zdrewnienia. Dlatego wprowadzono pojêcie jednostki wype³nieniowej (JW), za pomoc¹, której wyra a siê zarówno wartoœæ wype³nieniow¹ (WW) paszy w jednostkach wype³nieniowych (JW/kg paszy) jak i zdolnoœæ pobrania paszy przez zwierzê (ZPP, w JW/dzieñ). Jedna jednostka wype³nieniowa odpowiada 1 kg suchej masy pobranej przez standardowe zwierzê na wzorcowym pastwisku tj. o odpowiednim poroœcie. Zdolnoœæ pobrania paszy przez zwierzê (ZPP, JW/dzieñ) jest jego cech¹ charakterystyczn¹ i zale y od wielu czynników (np. stanu fizjologicznego, masy cia- ³a, rasy). Na zdolnoœæ pobrania paszy du y wp³yw ma jakoœæ paszy objêtoœciowej tj. jej wartoœæ wype³nieniowa, o której decyduje termin zbioru, d³ugoœæ ciêcia, metody konserwacji itp. Wartoœæ wype³nieniow¹ paszy i zdolnoœæ pobrania paszy wyra a siê w jednostkach wype³nieniowych dla krów (JWK), owiec (JWO) i bydlêcych (JWB) dla innych kategorii byd³a. Potrzeby mineralne - zapotrzebowanie zwierz¹t prze uwaj¹cych jest zmienne, dotyczy to szczególnie wapnia i fosforu. Zalecane s¹ dzienne normy dla tzw. 7
œredniego zwierzêcia utrzymywanego w normalnych warunkach i zdrowego. Bardzo wa nym elementem przy okreœlaniu potrzeb na Ca i P jest przyswajalnoœæ tych makroelementów, na co ma wp³yw wiek zwierz¹t a tak e stosunek pasz treœciwych do objêtoœciowych w dawce pokarmowej. Dostêpnoœæ Ca z pasz objêtoœciowych jest zmienna (od 40 do 64%) i zale y od rodzaju paszy (np. jest du o ni sza z lucerny i wys³odków buraczanych). Natomiast rzeczywisty wspó³czynnik wykorzystania fosforu mieœci siê w granicach od 55 do 70%. W gospodarstwach o produkcji organicznej g³ównym Ÿród³em sk³adników mineralnych s¹ pasze objêtoœciowe. Dobrym Ÿród³em wapnia s¹ zielonki zw³aszcza z roœlin motylkowych oraz niektóre makuchy, a z dodatków mineralnych kreda pastewna. Najwiêcej fosforu znajduje siê w ziarnie zbó oraz w nasionach roœlin motylkowatych i wys³odkach buraczanych, a z dodatków mineralnych zalecane s¹ fosforany paszowe. W magnez bogate s¹ zielonki z roœlin motylkowatych i otrêby pszenne. Sód wystêpuje przewa nie w niewielkich iloœciach w roœlinach zielonych a potrzeby pokarmowe pokrywa siê przez stosowanie dodatku soli kuchennej i lizawek solnych. Wychów i ywienie ciel¹t - prawid³owy odchów ciel¹t zapewnia dobr¹ zdrowotnoœæ oraz odpowiedni wzrost i rozwój zwierz¹t, decyduj¹cy o póÿniejszej wartoœci u ytkowej, a tak e o kosztach wychowu i u ytkowania mlecznego krów. Znaczn¹ rolê w wykszta³ceniu siê procesów trawiennych u ciel¹t przypisuje siê tak e tzw. sk³adnikom pokarmowym biologicznie aktywnym zawartym w siarze i mleku krów, wykazuj¹cych aktywnoœæ w œwietle przewodu pokarmowego cielêcia. W pierwszym tygodniu ycia wy³¹cznym pokarmem cielêcia jest siara matki. Pokrywa ona ca³kowicie zapotrzebowanie noworodka na wszystkie sk³adniki od ywcze oraz zapewnia dostarczenie cia³ odpornoœciowych (immunoglobulin). Najlepsz¹ pasz¹ p³ynn¹ po okresie ywienia siar¹ jest mleko pe³ne, które dostarcza wysoko strawnego bia³ka, t³uszczu, wêglowodanów, sk³adników mineralnych oraz witamin i substancji biologicznie aktywnych. Zaleca siê stosowaæ nastêpuj¹ce dawki mleka w poszczególnych tygodniach ycia cielêcia: 2-6 7 8-9 10-12 8 Tygodnie życia 8 6 3 2 Ilość mleka (l/dzień) Do 6 tygodnia ycia mleko powinno byæ podawane dwa razy dziennie, a pocz¹wszy od 7 tygodnia jeden raz dziennie. Iloœæ zu ytego mleka na 1 cielê wynosi ogó³em 406 kg. Przy takim systemie ywienia cielêta w 8-9 tygodniu ycia powinny podwoiæ masê cia³a, jak¹ mia³y przy urodzeniu. Wczesne, nawet od 1 dnia po urodzeniu zapewnienie cielêtom dostêpu do pasz sta³ych, takich jak siano ³¹kowe i pasze treœciwe, znacznie przyœpiesza rozwój wacza, zwiêksza liczbê cykli prze uwania i czas trwania tego procesu. Pod koniec odchowu cielêta mog¹ pobieraæ 3 kg paszy treœciwej/dzieñ. Wiêkszemu spo y-
ciu paszy treœciwej sprzyja stosowanie gniecionego ziarna zbó lub w postaci grubej œruty lub ca³ego ziarna. Siano ³¹kowe powinno byæ bardzo dobrej jakoœci. Od 2 miesi¹ca ycia mo na podawaæ cielêtom dobre jakoœci zielonkê lub kiszonk¹ z kukurydzy lub podsuszonej trawy. W okresie odchowu cielêta powinny mieæ sta³y dostêp do dobrej wody pitnej (najlepiej z poide³). Wychów i ywienie ja³ówek - g³ównym celem wychowu ja³ówek hodowlanych powinno byæ wprowadzenie ich do stada krów mlecznych przy minimalnych kosztach, zapewniaj¹c im rozwój odziedziczonych zdolnoœci do produkcji mleka. Nale y zwróciæ uwagê na ja³ówki charakteryzuj¹ce siê dobr¹ ernoœci¹. Zalecane jest umiarkowane ywienie energetyczne, poniewa nadmiar energii w dawce pokarmowej skarmianej powoduje nadmierne ot³uszczenie gruczo³u mlekowego i ogranicza rozwój tkanki wydzielniczej. ywienie ja³ówek hodowlanych powinno opieraæ siê na paszach objêtoœciowych dobrej jakoœci. Najbardziej odpowiedni¹ z ekonomicznego i ywieniowego punktu widzenia pasz¹ jest zielonka pastwiskowa w okresie letnim oraz kiszonka z traw i siano w okresie zimowym. Niewielki dodatek paszy treœciwej stosuje siê w celu przyœpieszenia tempa wzrostu przy skarmianiu paszy objêtoœciowej miernej jakoœci oraz w okresie od 2 do 3 tygodnia po kryciu dla polepszenia p³odnoœci w stadzie, a tak e w okresie 3 tygodni przed planowanym wycieleniem ywienie krów mlecznych Potrzeby pokarmowe Zapotrzebowanie krowy na sk³adniki pokarmowe zale y od zmian zachodz¹cych w produkcji mleka w ci¹gu cyklu produkcyjnego. Na pocz¹tku laktacji wzrost produkcji mleka jest wynikiem mo liwoœci produkcyjnych zwierzêcia uwarunkowanych genetycznie. Mo na go okreœliæ na podstawie ró nicy miêdzy maksymaln¹ produkcj¹ mleka (PM), któr¹ krowa osi¹ga w szczycie laktacji i pocz¹tkow¹ produkcj¹ mleka (PP - œrednia dzienna produkcja mleka z 4., 5. i 6. dnia laktacji). PM mo na obliczyæ za pomoc¹ wzorów: pierwiastki: PM =1,5 x PP, wieloródki: PM = 1,33 x PP. Po szczycie laktacji wytrwa³oœæ produkcji mlecznej zale y przede wszystkim od ywienia i warunków utrzymania. Potrzeby energetyczne w procesach bytowych (Zb) zale ¹ od masy cia³a (MC): Zb = (JPM/dzieñ) = 1,4 + 0,6 (MC/100) s¹ wiêksze o 10% dla krów trzymanych w oborach wolnowybiegowych i o 20% dla krów na pastwisku. Zapotrzebowanie energetyczne na produkcjê mleka (Zp) o ró nej zawartoœci t³uszczu wynosi: Zp (JPM/kg mleka) = 0,44 (0,4 + 0,15 T); gdzie: T - zawartoœæ t³uszczu w mleku (%). Na produkcjê 1 kg mleka o zwartoœci 4% t³uszczu potrzeba 0,44 JPM. W pocz¹tkowym okresie laktacji, gdy szybko zwiêksza siê wydajnoœæ mleczna, poda paszy nie mo e pokryæ zapotrzebowania na sk³adniki pokarmowe, gdy zdolnoœæ (mo liwoœæ) pobrania paszy przez zwierzêta jest w tym okresie stosunkowo 9
niewielka. Aby pokryæ niedobór energii i bia³ka, krowy wykorzystuj¹ rezerwy t³uszczowe cia³a. Prowadzi to do spadku masy cia³a. Odnowienie rezerw nastêpuje w œrodkowym okresie laktacji i powinno zakoñczyæ siê w ci¹gu dwóch miesiêcy. Iloœæ energii, któr¹ krowa mo e wykorzystaæ z dawki sk³adaj¹cej siê z pasz objêtoœciowych i treœciwych jest zwykle nieco mniejsza ni to wynika z energii dawki obliczonej jako suma jednostek pokarmowych poszczególnych pasz. Du a iloœæ pasz treœciwych w dawce pokarmowej zmniejsza aktywnoœæ celulolityczn¹ mikroflory wacza a w konsekwencji obni a strawnoœæ w³ókna pasz objêtoœciowych, i tym samym strawnoœæ ca³ej dawki. Spadek strawnoœci jest tym wiêkszy, im wiêkszy jest udzia³ w dawce pasz treœciwych. Ujemna wspó³zale noœæ jest szczególnie du a, gdy pasza objêtoœciowa jest miernej jakoœci a poziom produkcji mleka wymaga wprowadzenia wiêcej paszy treœciwej. Je eli do pokrycia zapotrzebowania na energiê brakuje 3 kg paszy treœciwej, nastêpuje zmniejszenie pobrania SM paszy objêtoœciowej przy podaniu ka dego dodatkowego kilograma paszy treœciwej. Wartoœæ energetyczna dodatku paszy treœciwej jest pomniejszona o wartoœæ energetyczn¹ nie pobranej paszy objêtoœciowej. Jest to zjawisko tzw. substytucji (wypierania) paszy objêtoœciowej pasz¹ treœciw¹. Ponadto zwiêkszenie iloœci paszy treœciwej w dawce powoduje obni enie jej rzeczywistej wartoœci energetycznej z powodu ujemnej wspó³zale noœci strawnoœciowej miêdzy pasz¹ treœciw¹ i objêtoœciow¹. Zjawiska te powoduj¹, e zwiêkszenie wydajnoœci mlecznej, jako wynik dodatku energii (kg mleka/1kg paszy treœciwej) jest coraz mniejsze. Zwykle, je eli hodowca zauwa y, e dodatek paszy treœciwej nie daje oczekiwanej produkcji mleka, ogranicza jej iloœæ w dawce. Mo e to prowadziæ do niedo ywienia energetycznego krowy, które trwaj¹c przez 2-3 miesi¹ce negatywnie wp³ywa na jej wydajnoœæ i rozrodczoœæ w nastêpnych laktacjach. Potrzeby bytowe (Zb) na bia³ko rzeczywiœcie trawione w jelicie cienkim (BTJ) wynosz¹: Zb (BTJ g/dzieñ) = 9,5 + 0,5 MC. Zapotrzebowanie na bia³ko obliczone na produkcjê 1 kg mleka wynosi 48 g BTJ. W pierwszym okresie laktacji, gdy iloœæ pobranych sk³adników pokarmowych (tak e bia³ka) nie pokrywa zapotrzebowania, krowa mo e wykorzystywaæ bia³kowe rezerwy cia³a, jednak w du o mniejszym stopniu ni t³uszcz. Bia³ko cia³a jest wykorzystywane g³ównie od 2. do 5. tygodnia laktacji. Maksymalna iloœæ bia³ka, które krowa mo e wykorzystaæ z rezerw w³asnego cia³a nie przekracza 5-10 kg, co odpowiada iloœci zawartej w 100-200 kg mleka. Pobranie paszy przez krowê zale y od: okresu laktacji, poziomu produkcji, masy cia³a, liczby laktacji, jakoœci paszy objêtoœciowej. Im gorszej jakoœci pasza objêtoœciowa tym wiêksza jest jej wartoœæ wype³nieniowa i mniej krowa jej pobiera. ywienie Przyjêto nastêpuj¹ce za³o enia przy bilansowaniu dawek pokarmowych dla krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych: - co najmniej 60% suchej masy dziennej dawki pokarmowej powinny stanowiæ pasze pochodz¹ce z u ytków zielonych (zielonki, kiszonki, siano), a w sk³ad 10
dawki pokarmowej dla krów bêd¹cych w pierwszych trzech miesi¹cach laktacji mo e wchodziæ nie wiêcej ni 40% pasz treœciwych, natomiast w póÿniejszym okresie laktacji nie wiêcej ni 20% SM dawki; - po 2005 roku wszystkie pasze wchodz¹ce w sk³ad dawki pokarmowej musz¹ byæ wy³¹cznie pochodzenia organicznego, a tylko warunkowo do 2005 r. dopuszczone zostanie wprowadzenie do dziennej dawki pokarmowej do 25% pasz konwencjonalnych, zw³aszcza w razie klêsk ywio³owych; - nie wolno skarmiaæ pó³produktów pochodz¹cych z roœlin oleistych, z których olej pozyskiwano na drodze chemicznej (np. poekstrakcyjnej œruty sojowej lub i rzepakowej, - zawartoœæ sk³adników pokarmowych w dawce powinna pokryæ zapotrzebowanie krów w poszczególnych stadiach produkcji, dopuszczaj¹c tolerowany w pocz¹tkowym okresie laktacji deficyt energii i bia³ka poni ej optymalnego; - zak³ada siê, e w warunkach gospodarstwa organicznego poda sk³adników pokarmowych powinna pokryæ zapotrzebowanie zwierz¹t w poszczególnych stadiach produkcji; - przy bilansowaniu dawek pokarmowych dla krów, nale y zwracaæ uwagê nie tylko na ich produkcyjnoœæ, ale tak e na jakoœæ skarmianej paszy objêtoœciowej, sk³ad i strukturê dawki, uwzglêdniaj¹c ograniczenia w stosowaniu niektórych rodzajów pasz wynikaj¹ce z uregulowañ prawnych. Bilansowanie energii i bia³ka - Potrzeby krów na sk³adniki pokarmowe powinny byæ pokrywane zgodnie ze zmianami w zapotrzebowaniu wynikaj¹cymi z przebiegu cyklu produkcyjnego, co pozwala na unikniêcie zaburzeñ metabolicznych, utrzymanie p³odnoœci i zdrowia. Poda energii - na pocz¹tku laktacji zapotrzebowanie na energiê wzrasta szybciej ni zdolnoœæ pobrania paszy, a do pokrycia zapotrzebowania wykorzystywane s¹ t³uszczowe i bia³kowe rezerwy cia³a. Zbyt du e wykorzystanie rezerw t³uszczowych krowy w ci¹gu pierwszych miesiêcy laktacji, nadmiernie obci¹ a organizm i zwiêksza ryzyko wyst¹pienia zaburzeñ metabolicznych. 11
Dopuszczalny deficyt energii w okresie wczesnej laktacji dla krów, które w czasie porodu charakteryzowa³y siê dobr¹ kondycj¹ cia³a (INRA, 1989) 12 Maksymalna dzienna produkcja mleka pierwiastki kg 10-15 17-22 23-27 ponad 28 wieloródki kg 15-20 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 okres trwania tygodnie 4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 8-10 MJ NEL(1) ogółem 170 340 600 1,100 1,700 2,120 Deficyt energii MJ NEL( 1 ) dziennie 5 9 13 21 29 32 % zapotrzebowania 5-6 8-9 10-11 14-16 17-19 18-20 Straty masy ciała netto( 2 ) (1) 1MJ = 1,184 Mcal, 1 JPM = 1,7 Mcal (2) bez treœci przewodu pokarmowego Poda bia³ka- Wykorzystanie rezerw bia³kowych jest du o mniejsze, ni rezerw t³uszczowych i osi¹ga najwy ej 15 kg straty masy cia³a w ci¹gu pierwszych 5-ciu tygodni laktacji. U wysoko wydajnych krów w dobrej kondycji, wykorzystanie rezerw bia³kowych, nie powinno jednak przekroczyæ 5-10 kg, (co odpowiada 100-200 kg mleka), ze wzglêdu na mo liwoœæ spadku produkcji mleka. Zasady ywienia krów mlecznych w poszczególnych okresach cyklu produkcyjnego Pierwszy okres laktacji (od wycielenia do 12 tygodnia laktacji) - Po wycieleniu krowy powinny otrzymywaæ te same pasze objêtoœciowe i treœciwe, którymi by³y karmione przed wycieleniem. Iloœæ skarmianej paszy treœciwej zwiêksza siê stopniowo pocz¹wszy od 1. tygodnia po wycieleniu o oko³o 1,5-2 kg/tydzieñ, w stosunku do dawki pasz treœciwych skarmianej w ostatnim tygodniu przed wycieleniem, a do osi¹gniêcia iloœci, która potrzebna jest do pokrycia zapotrzebowania energetycznego na zaplanowan¹ w gospodarstwie ekologicznym maksymaln¹ produkcjê mleka (PM) w szczycie laktacji. Ze wzglêdu na ograniczone mo liwoœci krowy do wykorzystywania w³asnych rezerw bia³kowych, przewidziana dla pierwszego okresu laktacji dawka pasz treœciwych powinna zawieraæ pasze wysokobia³kowe. Im lepszej jakoœci pasza objêtoœciowa przy danym poziomie produkcji maksymalnej w szczycie laktacji (PM), tym wiêcej mleka mo na z niej uzyskaæ, zu ywaj¹c mniej paszy treœciwej. W 12 tygodniu laktacji krowa ma ju pe³n¹ zdolnoœæ pobrania paszy, a jej produkcja mleka wynosi oko³o 90% produkcji uzyskiwanej w szczycie laktacji (PM). Skarmiana w pierwszym okresie dawka pokarmowa, powinna w 12 tygodniu laktacji pokryæ ca³kowite zapotrzebowanie energetyczne krowy, natomiast nieznaczny niedobór bia³ka w dawce pokarmowej jest dopuszczalny. 10 20 30 40 50 60 kg
Œrodkowy okres laktacji (pe³na laktacja) - W œrodkowym okresie laktacji krowa odbudowuje swoje rezerwy cia³a, które wykorzysta³a w pierwszym okresie laktacji. Produkcja mleka stopniowo obni a siê, natomiast zdolnoœæ pobrania paszy przez krowê jest wiêksza ni osi¹gana wydajnoœæ mleka. Dawka pokarmowa powinna, wiêc pokryæ zapotrzebowanie krowy na sk³adniki pokarmowe w zale noœci od poziomu produkcji mleka oraz potrzeb zwi¹zanych z odbudow¹ rezerw cia³a. Okres zasuszenia - W czasie zasuszenia krowy nie powinny byæ ywione zbyt intensywnie, aby nie nast¹pi³o przet³uszczenie w¹troby i zbytnie ot³uszczenie krowy, gdy mo e to byæ przyczyn¹ wyst¹pienia zaburzeñ metabolicznych po wycieleniu, takich jak np. ketoza. W okresie zasuszenia od 8 do 3-4 tygodnia przed wycieleniem, nie nale y d¹ yæ do poprawy kondycji krowy, która powinna utrzymywaæ w granicach 3,0-3,5 punktu w skali 5. punktowej, pocz¹wszy od pocz¹tku zasuszenia do wycielenia. Osiem tygodni przed wycieleniem krowa powinna byæ ju zasuszona. W koñcowym okresie cielnoœci (od 3. tygodnia przed wycieleniem), gdy zdolnoœæ pobrania paszy objêtoœciowej przez krowê zmniejsza siê, pokrycie potrzeb krowy przy u yciu wy³¹cznie pasz objêtoœciowych jest ju niemo liwe. Nale y wiêc stosowaæ dodatek pasz treœciwych. Szczególnie wa ne jest zadawanie pasz treœciwych w ostatnich trzech tygodniach przed wycieleniem, gdy unika siê wtedy fizjologicznego obci¹ enia krów zwi¹zanego z porodem i zwiêkszon¹ syntez¹ mleka. W³aœciwe ywienie w tym okresie polega na uwzglêdnieniu ich zapotrzebowania, wynikaj¹cego ze zmian fizjologicznych, zachodz¹cych w tym czasie. Krowy zasuszone wymagaj¹ sk³adników pokarmowych na byt, wzrost p³odu a tak e m³odej matki. Ocena zapotrzebowania na sk³adniki pokarmowe w czasie ci¹ y wymaga odpowiedniej wiedzy, dotycz¹cej szybkoœci przyrostu tkanek p³odu, ³o yska i macicy, p³ynów p³odowych, wykorzystania sk³adników pokarmowych dawki dla wzrostu p³odu oraz oszacowania zapotrzebowania krowy na laktogenezê. Okres oko³oporodowy Szczególnie istotny ze wzglêdu na produkcyjnoœæ, p³odnoœæ i zdrowie krów jest okres oko³oporodowy (±3 tyg. od porodu). W zaawansowanej ci¹ y, im bli ej wycielenia, obserwuje siê w porównaniu z okresem samego wycielenia, spadek lub wzrost koncentracji szeregu hormonów. W tym czasie zapotrzebowanie krów na energiê zwiêksza siê o oko³o 23%, podczas gdy zdolnoœæ pobrania paszy obni a siê o oko³o 30-35%. Aby pokryæ potrzeby energetyczne, krowy wykorzystuj¹ rezerwy t³uszczowe cia³a. Uwalniaj¹ siê wolne kwasy t³uszczowe, które s¹ wychwytywane przez w¹trobê. W warunkach nadmiernej koncentracji WKT we mo e nast¹piæ lipidoza (st³uszczenie) w¹troby. Procesy te obni aj¹ zdolnoœæ komórek w¹trobowych do produkcji glukozy, co zwiêksza podatnoœæ krowy na wyst¹pienie zaburzeñ i chorób metabolicznych przed i po wycieleniu. Przeciwdzia³aæ temu mo na zwiêkszaj¹c zawartoœci energii w dawce pokarmowej poprzez dodatek paszy treœciwej q okresie póÿnej ci¹ y, co ogranicza nadmierne wykorzystanie rezerw cia³a. Ponadto, zwiêkszenie iloœci paszy treœciwej na kilka tygodni przed 13
wycieleniem pozwala na adaptacjê mikroorganizmom wacza i lepsze wykorzystanie ³atwo fermentuj¹cych dawek pokarmowych bogatych w skrobiê (zbo a) stosowanych we wczesnej laktacji. Rozwój bakterii amylolitycznych, rozk³adaj¹cych skrobiê, zwiêksza produkcjê propionianów, powoduj¹c wyd³u enie brodawek wacza, a tym samym powierzchni absorpcyjnej lotnych kwasów t³uszczowych, bêd¹cych u prze uwaczy prekursorami glukozy, potrzebnej miêdzy innymi do utleniania t³uszczu. Zaburzenia metaboliczne Choroby metaboliczne s¹ spowodowane zak³óceniem procesów fizjologicznych zachodz¹cych w organizmie krowy, g³ównie na skutek nieprawid³owego ywienia. Szczególnie nale y zwracaæ uwagê na ywienie mineralne, a przede wszystkim na bilans kationowo-anionowy dawki pokarmowej, aby nie dopuœciæ do wyst¹pienia gor¹czki mlecznej. Wskazane jest, wiêc w okresie oko³oporodowym zwiêkszyæ stê- enie anionów lub zmniejszyæ koncentracjê kationów. Szczególnie niebezpieczny jest potas, który wystêpuje w du ych iloœciach w zielonce, sianie i kiszonce z lucerny oraz w kiszonce z kukurydzy i kiszonce lub zielonce z liœci buraczanych. W okresie oko³o 2 tygodni przed wycieleniem zmniejsza siê iloœæ cynku i selenu oraz witaminy A i E we krwi. Niedobór tych sk³adników powoduje zwiêkszenie ryzyka zapalenia wymienia po wycieleniu i pogarsza system odpornoœciowy krowy, co powoduje równie pogorszenie wartoœci immunologicznej siary. Nale y wiêc pamiêtaæ o uwzglêdnieniu tych niedoborów w dawce pokarmowej w tym okresie. Niebezpieczn¹ chorob¹ metaboliczn¹ krów jest ketoza, która pojawia siê zwykle w okresie najwiêkszej wydajnoœci mlecznej, szczególnie u krów w zbyt dobrej kondycji i jest wynikiem zaburzeñ w przemianach t³uszczu i wêglowodanów. W gospodarstwach ekologicznych niebezpiecznym zaburzeniem metabolicznym mo e byæ tê yczka pastwiskowa, która pojawia siê przy braku magnezu w czasie wypasu krów. ywienie i u ytkowanie buhajów rozp³odowych Buhaje przeznaczone do rozrodu powinny charakteryzowaæ siê wysok¹ wartoœci¹ hodowlan¹ oraz potencja³em genetycznym umo liwiaj¹cym odk³adanie w ich organizmie du ych iloœci bia³ka. Zapewnia to bowiem, przy prawid³owym ywieniu, d³ugotrwa³e u ytkowanie rozp³odowe, dobr¹ i stabiln¹ aktywnoœæ p³ciow¹ oraz pozyskiwanie nasienia o dobrych parametrach jakoœciowych. W gospodarstwach ekologicznych dawka pokarmowa dla buhajów rozp³odowych powinna zawieraæ dobrej jakoœci pasze objêtoœciowe i dodatek pasz treœciwych dopuszczonych przepisami do skarmiania w produkcji organicznej (ziarno zbó, makuchy lub wyprodukowane we w³asnym gospodarstwie nasiona roœlin str¹czkowych). Pasze objêtoœciowe wysokiej jakoœci pozwalaj¹ na pe³ne wykorzystanie zdolnoœci pobrania paszy (ZPP) buhajów rozp³odowych, przy optymalnym stosunku paszy treœciwej do objêtoœciowej. Buhaje u ytkowane rozp³odowo 14
nie mog¹ byæ zatuczone, gdy t³uszcz odk³ada siê tak e w j¹drach, co ujemnie wp³ywa na ich zdolnoœæ rozp³odow¹. Mieszanki treœciwe powinny zawieraæ w 1 kg suchej masy: oko³o 1 jednostkê pokarmow¹ produkcji mleka (JPM), 14-16% bia³ka ogólnego i oko³o 100-110 g bia³ka trawionego w jelicie cienkim (BTJ). Pasze treœciwe nale y skarmiaæ w postaci grubej œruty lub w postaci gniecionej. Drobno zmielona pasza szybciej opuszcza wacz, co hamuje syntezê mikrobiologiczn¹. Nale y równie unikaæ zadawania pasz zaka onych roztoczami lub pleœni¹, poniewa mog¹ one ujemnie oddzia³ywaæ na jakoœæ nasienia. Wchodz¹ce w sk³ad dawki pokarmowej pasze powinny byæ zadawane dwukrotnie w ci¹gu dnia. Zapewnia to wiêksza stabilnoœæ przebiegu procesów trawiennych zachodz¹cych w waczu. Z pasz objêtoœciowych, stosowanych najczêœciej w zimowym ywieniu buhajów rozp³odowych, mo na wymieniæ: siano ³¹kowe lub z mieszanki lucerny, koniczyny z trawami, kiszonkê z podsuszonej trawy ³¹kowej albo kiszonkê z kukurydzy, a w okresie letnim m³ode zielonki z traw i mieszanek motylkowo-trawiastych. Mo na równie stosowaæ s³omê zbo ow¹. Bardzo wa nym elementem w ywieniu buhajów rozp³odowych jest pokrycie zapotrzebowania na sk³adniki witaminowo-mineralne, a zw³aszcza witaminê A i mikroelementy: cynk, mangan i jod. Typy gospodarstw z uwzglêdnieniem organizacji bazy paszowej W Polsce wiêkszoœæ gospodarstw hoduj¹cych byd³o, oprócz trwa³ych u ytków zielonych posiada równie wiêkszy lub mniejszy odsetek gruntów ornych. Gospodarstwa typu mlecznego W gospodarstwie hodowlanym typu mlecznego, podstawowym kierunkiem produkcji towarowej jest mleko, a ubocznym produkcja materia³u hodowlanego (ja³ówki i buhajki). Przyjmuje siê, e produkcja mleka w gospodarstwach ekologicznych mo e byæ op³acalna, gdy w stadzie znajdzie siê, co najmniej 15 do 30 krów mlecznych o wydajnoœci w granicach 5000-7000 kg mleka rocznie, a powierzchnia u ytków rolnych na krowê wyniesie, co najmniej 0,9-1,15 ha. Gospodarstwa typu kombinowanego (mleczno-miêsnego) W gospodarstwie o kierunku mleczno-miêsnym podstawowym kierunkiem produkcji jest mleko i ywiec wo³owy, natomiast ubocznym kierunkiem produkcji mo e byæ zbyt materia³u hodowlanego - ja³ówek. W celu uzyskania zadawalaj¹cych efektów ekonomicznych, podjêcie takiego kierunku produkcji staje siê mo - liwe w gospodarstwach o du ym areale u ytków rolnych i utrzymuj¹cych co najmniej 20 krów w typie u ytkowym mleczno-miêsnym. Pasze objêtoœciowe stosowane w gospodarstwach ekologicznych Produkcja mleka na trwa³ych u ytkach zielonych (TUZ) jest od 1,5 do 2,6 razy tañsza ni na gruntach ornych. Ze wzglêdu jednak na zasadê samowystarczalnoœci 15
paszowej gospodarstw ekologicznych, w których zarówno pasze objêtoœciowe, jak i przewa aj¹ca iloœæ pasz treœciwych (w tym zw³aszcza zbo owych) powinna pochodziæ z w³asnej produkcji, konieczne jest, aby w strukturze upraw roœlin pastewnych by³ odpowiedni area³ gruntów ornych. Wartoœæ pokarmowa paszy z trwa³ych u ytków zielonych Trwa³e u ytki zielone mog¹ dostarczyæ zwierzêciu wystarczaj¹ca iloœæ sk³adników pokarmowych potrzebn¹ do produkcji mleka w granicach 20-25 kg/dzieñ. Bior¹c pod uwagê wartoœæ pokarmow¹ zielonki z runi pastwiskowo-³¹kowej powinno siê j¹ wypasaæ lub kosiæ we wczesnych stadiach rozwojowych (najlepiej w stadium od koñca strzelania w ŸdŸb³o do pocz¹tku k³oszenia), nie póÿniej jednak ni w okresie k³oszenia traw dominuj¹cych w runi. Zbieranie porostu pastwiskowo-³¹kowego w póÿniejszych stadiach rozwojowych nie tylko obni a wartoœæ pokarmow¹ paszy i produkcyjnoœæ zwierz¹t, ale tak e opóÿnia sprzêt i u ytkowanie kolejnych pokosów. Produkcja pasz na pastwisku Maksymalne pobranie runi pastwiskowej przez krowy mo na osi¹gn¹æ poprzez: odpowiednie zabiegi pielêgnacyjne i organizacjê wypasu, po ¹dany sk³ad botaniczny i gêstoœæ porostu, przestrzeganie odpowiedniej obsady zwierz¹t na kwaterze, a tak e terminów wypasu i optymalnej wysokoœci runi. Wysokoœæ runi pastwiskowej ma decyduj¹cy wp³yw na pobranie zielonki i przy wypêdzeniu na pastwisko powinna wynosiæ nie wiêcej ni 12 cm. Wiêkszoœæ stosowanych obecnie systemów u ytkowania pastwisk zak³ada kwaterowy (rotacyjny) system jego u ytkowania. Po ¹dane jest dobre wykorzystanie porostu - przynajmniej w 80%, gdy nie zjedzona zielonka obumiera i zmniejsza siê iloœæ roœlin chêtnie pobieranych przez zwierzêta, a to wp³ywa ujemnie na nastêpny odrost. Pas¹ce siê zwierzêta mog¹ selekcjonowaæ porost i wybieraæ ³atwiej dostêpne czêœci roœlin, które zawieraj¹ zazwyczaj wiêcej sk³adników pokarmowych ni œrednio ca³y porost na kwaterze. Stopieñ selekcji pobieranego przez zwierzêta porostu zale y od intensywnoœci wypasu, czyli stosunku iloœci paszy potrzebnej zwierzêciu do iloœci dostêpnego porostu. Przy du ej intensywnoœci wypasu (a wiêc przy wysokiej obsadzie na kwaterze) zwierzêta maj¹ z regu³y niewielk¹ mo liwoœæ selekcji pobieranej paszy. Natomiast w warunkach mniej intensywnego wypasu, to jest przy ma³ej obsadzie zwierz¹t, co zazwyczaj wystêpuje na rozleg³ych terenach wypasowych), zwierzêta mog¹ wybieraæ paszê o wiêkszej wartoœci pokarmowej ni œredni sk³ad ca³ej dostêpnej roœlinnoœci. Organizacja wypasania Organizacja wypasu w gospodarstwach ekologicznych nie ró ni siê zasadniczo od metod tradycyjnych. Warunkiem pastwiskowego systemu ywienia byd³a mlecznego jest posiadanie, najlepiej w pobli u obory dobrego i wydajnego pastwiska. Zapewnienie pas¹cym siê zwierzêtom odpowiedniej iloœci paszy, mo e byæ regu- 16
lowane wielkoœci¹ obsady oraz odpowiednimi zabiegami pielêgnacyjnymi i organizacj¹ wypasu. Zalecane w gospodarstwach ekologicznych nawo enie organiczne (obornik, gnojówka) nale y ustaliæ na podstawie zasobnoœci gleby, zawartoœci sk³adników mineralnych w suchej masie runi oraz potencjalnych mo liwoœci plonowania. Bior¹c pod uwagê tempo odrastania runi pastwiskowej w ci¹gu sezonu pastwiskowego mo na przewidzieæ iloœæ wyprodukowanej zielonej masy. Zapotrzebowanie stada na okreœlon¹ powierzchniê pastwiska zale y od uzyskiwanych plonów runi oraz liczby i kategorii wypasanych zwierz¹t. Produkcja pasz z ³¹k koœnych Produkuj¹c pasze na ³¹kach w warunkach gospodarstwa ekologicznego, nale- y mieæ na uwadze nie tylko wysoki plon, ale równie ich wartoœæ ywieniow¹. Osi¹gn¹æ to mo na poprzez zwiêkszenie czêstotliwoœci koszenia z dwukrotnego na trzykrotny. Z ³¹k koszonych tylko dwa razy w ci¹gu okresu wegetacyjnego zbiera siê paszê o du ej zawartoœci w³ókna i niskiej wartoœci od ywczej. Produkcja pasz na gruntach ornych Kukurydza: W gospodarstwach ekologicznych w wielu rejonach kraju kukurydza mo e stanowiæ uzupe³niaj¹c¹ energetyczn¹ paszê objêtoœciow¹, szczególnie zalecan¹ przy zimowym ywieniu krów mlecznych i m³odzie y hodowlanej kiszonkami z traw lub mieszanek motylkowo-trawiastych. Uprawiana jest przede wszystkim jako materia³ na kiszonkê z ca³ych roœlin. W ostatnich latach wykazano, e optymalnym terminem rozpoczêcia zbioru kukurydzy na kiszonkê jest tzw. stadium dojrza³oœci fizjologicznej (1/2 milk line). Nasiona zawieraj¹ wtedy 60-65% SM, w kolbie znajduje siê oko³o 50% ziaren z ciemn¹ warstw¹, a zawartoœæ suchej masy w ca³ej roœlinie mieœci siê w granicach od 30 do 35%. D³ugoœæ ciêcia zielonki decyduje zarówno o stratach podczas przechowywania jak i o jakoœci kiszonki. Gdy d³ugoœæ ciêcia mieœci siê w granicach od 0,5 do 1 cm, to przewa nie oko³o 90% ziarna jest przeciête (uszkodzone) i jego straty w kale s¹ minimalne. Mieszanki motylkowo-trawiaste: Gospodarstwa ekologiczne specjalizuj¹ce siê w chowie byd³a mlecznego, powinny przewidzieæ w strukturze zasiewów uprawê mieszanek motylkowatych (lucerny lub koniczyny) z trawami. Taka pasza odznacza siê bowiem wysok¹ zawartoœci¹ sk³adników pokarmowych, dodatnio wp³ywa na wydajnoœæ mleczn¹ krów, korzystnie wp³ywa na strukturê i yznoœæ gleby oraz nadaje siê do wieloletniego i wielokrotnego u ytkowania. Ponadto, stanowi wartoœciowy komponent do dawek pokarmowych zawieraj¹cych kukurydzê. Ca³e roœliny zbo owe: Kukurydzê uprawian¹ na kiszonkê mo na zast¹piæ z dobrym skutkiem kiszonkami z ca³ych roœlin zbo owych (GPS). Jêczmieñ, pszenicê i pszen yto mo na zbieraæ na GPS w dojrza³oœci ciastowatej ziarna, owies w stadium dojrza³oœci mlecznej. Wówczas roœliny zawieraj¹ 35-45% SM (owies oko³o 30%) i uzyskuje siê wtedy najwiêkszy plon energii z 1 ha. 17
Mieszanki zbo owo-str¹czkowe i zbo owo-motylkowe z trawami: Mieszanki takie sprz¹ta siê w okresie mleczno-woskowej dojrza³oœci ziarna zbó, co ma miejsce oko³o 15-30 lipca. W momencie koszenia roœliny zawieraj¹ oko³o 25-30% suchej masy i charakteryzuj¹ siê wysok¹ strawnoœci¹ masy organicznej oraz wartoœci¹ pokarmow¹. Kiszonki z mieszanek zbo owo-str¹czkowych mog¹ byæ z dobrym skutkiem zalecane do stosowania w gospodarstwach ekologicznych jako podstawowa pasza objêtoœciowa w ywieniu ró nych kategorii byd³a (krowy, ja³ówki i opasy). Znacznie wczeœniejszy zbiór ni kukurydzy umo liwia wykonanie wszystkich zabiegów agrotechnicznych w przypadku wysiewu ozimin. Pasze treœciwe Ziarna zbó i nasiona roœlin str¹czkowych to podstawowe pasze treœciwe produkowane w gospodarstwach ekologicznych. Du a twardoœæ ziarna powoduje koniecznoœæ ich gniecenia lub skarmiania w postaci grubej œruty. Mo emy do nich zaliczyæ: ziarno zbó, nasiona roœlin str¹czkowych i nasiona roœlin oleistych. Z produktów ubocznych przemys³u rolno-spo ywczego du e znaczenie w ywieniu byd³a mlecznego w gospodarstwach ekologicznych maj¹ otrêby zbo owe, wys³odki buraczane suche oraz wyt³oczyny (makuchy) z nasion rzepaku lub innych roœlin oleistych bêd¹ce produktem odpadowym przy wyciskaniu oleju na zimno. Dodatki paszowe: Mo na je okreœliæ jako substancje lub preparaty, które nie s¹ wprawdzie niezbêdne do ycia zwierz¹t, ale ich obecnoœæ w dawce pokarmowej wp³ywa stabilizuj¹co lub zwiêksza produkcyjnoœæ zwierz¹t gospodarskich, albo pomaga poprawiæ wartoœæ ywieniow¹ pasz. Najczêœciej do dodatków paszowych stosowanych w ekologicznym ywieniu byd³a zalicza siê naturalne stymulatory wzrostu, które przyczyniaj¹ siê do poprawy przyrostów masy cia³a i zmniejszenia zu ycia paszy. Mo na do nich zaliczyæ bakteryjne i grzybowe probiotyki, enzymy paszowe i zio³a. W produkcji ekologicznej dopuszcza siê równie stosowanie przemys³owych mieszanek mineralnych w mieszankach treœciwych (2-3%). - Probiotyki: mo na zdefiniowaæ jako ywy mikrobiologiczny dodatek paszowy, który korzystnie wp³ywa na gospodarza poprzez poprawienie jego jelitowego bilansu mikrobiologicznego. Wyró nia siê dwa sposoby zwiêkszenia w przewodzie o³¹dkowo-jelitowym iloœci bakterii probiotycznych. Mo e to nast¹piæ przez doustne codzienne podawaniu korzystnych dla gospodarza mikroorganizmów lub przez dostarczanie do jelita zasiedlonego ju przez bakterie probiotyczne odpowiednich substancji pokarmowych, które zapewniaj¹ nie tylko ich rozwój, ale tak- e zwiêkszaj¹ ich metaboliczna aktywnoœæ. Nazwano je prebiotykami. Ostatnio proponuje siê produkty zawieraj¹ce zarówno probiotyki jak i prebiotyki. Nosz¹ one nazwê symbiotyków lub konbiotyków. Oprócz probiotyków zawieraj¹cych bakterie, w u yciu s¹ równie naturalne dodatki paszowe zawieraj¹ce ywe komórki grzybów tzw. dodatki grzybowe. Kultu- 18
ry dro d owe w wielu doœwiadczeniach mia³y pozytywny wp³yw na efekty produkcyjne m³odych i doros³ych prze uwaczy oraz na metabolizm bia³ka i wêglowodanów. Stosowanie enzymów paszowych w ywieniu m³odych prze uwaczy cieszy siê rosn¹cym uznaniem wœród rolników. Enzymy mog¹ byæ stosowane bez obaw, gdy nie penetruj¹ produktów zwierzêcych i nie wymagaj¹ okresu karencji. Tak e zio³a znajduj¹ coraz szersze zastosowanie nie tylko w medycynie i weterynarii, ale tak e jako sk³adnik dawek pokarmowych w ywieniu zwierz¹t. Wartoœæ zdrowotna mleka pozyskiwanego w warunkach ekologicznych Mleko krowie jest niezast¹pionym Ÿród³em sk³adników pokarmowych w ywieniu cz³owieka. Bia³ka wystêpuj¹ce w mleku odznaczaj¹ siê wiêksz¹ wartoœci¹ biologiczn¹ ni bia³ka roœlinne i s¹ wartoœciowszym Ÿród³em aminokwasów egzogennych niezbêdnych dla cz³owieka. Mleko jest tak e niezast¹pionym Ÿród³em witamin i sk³adników mineralnych; zw³aszcza wapnia. Mleko krowie zawiera równie wiele substancji biologicznie czynnych, które mog¹ mieæ du e znaczenie dla zdrowia cz³owieka. Naturalnym sk³adnikiem t³uszczu mleka jest sprzê ony kwas linolowy (SKL), potocznie zwany kwasem waczowym, gdy powstaje tylko w przed o³¹dkach prze uwaczy. Zwi¹zek ten ma szereg swoistych w³aœciwoœci prozdrowotnych, m.in. jest czynnikiem zapobiegaj¹cym oty³oœci, ma w³aœciwoœci antymia d ycowe i antynowotworowe oraz stymuluje uk³ad odpornoœciowy. Zawartoœæ nienasyconych kwasów t³uszczowych w tym SKL w t³uszczu mleka zale y od wielu czynników, zwi¹zanych z ywieniem i w³aœciwoœciami osobniczymi zwierz¹t, przy czym szczególnie bogate w te zwi¹zki jest mleko pochodz¹ce od krów pas¹cych siê na pastwisku lub jedz¹cych zielonkê koszon¹ albo otrzymuj¹cych w dawce pokarmowej dodatek nasion roœlin oleistych (np. rzepaku, lnu) lub makuchów z tych roœlin. Wp³yw paszy na sk³ad mleka i jego wartoœæ dietetyczn¹ Spoœród czynników œrodowiskowych wp³ywaj¹cych na sk³ad i jakoœæ mleka, niew¹tpliwie na pierwszym miejscu nale y wymieniæ ywienie krów. W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich zaczyna siê preferowaæ w coraz wiêkszym stopniu zawartoœæ bia³ka w mleku. Zwiêkszenie zawartoœci bia³ka w mleku s¹ na drodze ywieniowej jest mo liwe poprzez modyfikowanie sk³adu dawki pokarmowej, w celu: zwiêkszenia ca³kowitej iloœci aminokwasów dostêpnych w gruczole mlekowym oraz poprawy sk³adu (profilu aminokwasowego) bia³ka jelitowego w celu dostarczenia do gruczo³u mlekowego aminokwasów limituj¹cych syntezê bia³ka mleka. Mo na to uzyskaæ poprzez: - zwiêkszenie dodatku paszy treœciwej do dawki paszy objêtoœciowej - zwiêkszenie poziomu bia³ka w dawce 19
- zabiegi pozwalaj¹ce na os³onê bia³ka roœlin str¹czkowych przed rozk³adem w waczu np. nasion ³ubinu lub bobiku - zastosowanie probiotyków, kultur dro d owych - rodzaj wêglowodanów niestrukturalnych w dawce pokarmowej. Dodatek skrobi s³abo ulegaj¹cej rozk³adowi w waczu (np. kukurydzianej lub sorga) mo e spowodowaæ zwiêkszenie trawienia jelitowego skrobi a tym samym lepsze jej wykorzystanie jako Ÿród³a energii, co równie wp³ywa dodatnio na zawartoœæ bia³ka w mleku. Wp³yw pasz na sk³ad mleka W wielu badaniach wykazano, e zastosowanie niektórych rodzajów pasz w dawkach pokarmowych dla krów mlecznych ma wp³yw na sk³ad mleka. Na przyk³ad przy skarmianiu œwie ej trawy pastwiskowej dobrej jakoœci, obserwuje siê obni enie zawartoœci t³uszczu w mleku i wzrost zawartoœci bia³ka w mleku. Zastosowanie w dawce pokarmowej kiszonki z traw z udzia³em kiszonki z kukurydzy pozwala równie na wzrost wydajnoœci mleka i zawartoœci bia³ka w mleku, w porównaniu z ywieniem sam¹ kiszonk¹ z trawy lub kiszonk¹ z kukurydzy. Tak e buraki pastewne zwiêkszaj¹ zarówno t³uszcz mleka (wiêcej kwasu mas³owego w waczu) jak i zawartoœæ bia³ka w mleku (wy sze pobranie energii). Zakiszone wys³odki buraczane obni aj¹ przewa nie zawartoœæ t³uszczu w mleku a polepszaj¹ wydajnoœæ i koncentracjê bia³ka w mleku. Zwiêkszenie zawartoœci niezbêdnych nienasyconych kwasów t³uszczowych (NNKT) w t³uszczu mleka mo na osi¹gn¹æ przez podawanie krowom nasion roœlin oleistych (rzepaku i lnu). Szczególnie wa ny dla zdrowia cz³owieka jest stosunek wielonienasyconych kwasów t³uszczowych typu n-6/n-3. Wielkoœæ tego stosunku zale y g³ównie od obecnoœci kwasu linolowego (C 18: 2 n-6) i kwasu linolenowego (C 18: 2 n-3). Stosunek kwasów n-6/n-3 w trawach i innych roœlinach runi ³¹kowopastwiskowej jest bardzo niski (oko³o 0,3). ywienie wiêc krów tymi paszami mo e wp³yn¹æ na 2-3 krotne zwiêkszenie zawartoœci kwasu linolenowego w mleku krów, a zalecany w gospodarstwach ekologicznych pastwiskowy system utrzymania krów mlecznych ma korzystny wp³yw na w³aœciwoœci zdrowotne t³uszczu mleka. Bilansowanie dawek pokarmowych dla poszczególnych kategorii byd³a, zgodnie z zapotrzebowaniem i za³o eniami ywienia ekologicznego Prawid³owo zbilansowana dawka pokarmowa dla krowy mlecznej powinna dostarczyæ takich iloœci energii, bia³ka, sk³adników mineralnych i witamin, które pokryj¹ jej zapotrzebowanie na te sk³adniki, wynikaj¹ce z masy cia³a, stanu fizjologicznego oraz wydajnoœci i sk³adu mleka, przy uwzglêdnieniu tolerowanego w pierwszym okresie laktacji deficytu energii i bia³ka poni ej optymalnego. Uk³adaj¹c dawki pokarmowe dla krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych nale y uwzglêdniæ: 20
- pierwszy okres laktacji (do 12 tyg.) - œrodkowy okres laktacji - okres zasuszenia - okres oko³oporodowy. Dawki pokarmowe dla ja³ówek hodowlanych ustala siê w oparciu o zielonkê pastwiskow¹ - w lecie i kiszonkê z trawy ³¹kowej i siano - w zimie. Dawki pokarmowe dla ciel¹t powinny opieraæ siê na mieszance treœciwej skarmianej do woli i sianie ³¹kowym, a pocz¹wszy od 2 miesi¹ca ycia mo na skarmiaæ zielonki, kiszonki z traw lub kukurydzy. Systemy zadawania pasz w gospodarstwie ekologicznym Bior¹c pod uwagê wielkoœæ stada i wydajnoœæ mleczn¹ krów, uwarunkowania organizacyjno-techniczne oraz mo liwoœci ekonomiczne gospodarstwa, mo na wyró niæ nastêpuj¹ce systemy zadawania pasz dla byd³a, które mog¹ byæ zalecane w gospodarstwach ekologicznych specjalizuj¹cych siê w chowie byd³a mlecznego: 1. System trójcz³onowy - polega on na skarmianiu paszy objêtoœciowej do woli lub w iloœci ograniczonej, wyrównaniu produkcji mleka z energii i bia³ka paszy objêtoœciowej przy pomocy paszy uzupe³niaj¹cej (bia³kowej lub energetycznej) i skarmianiu treœciwej mieszanki produkcyjnej zgodnie z wydajnoœci¹ krowy. 2. System dawek czêœciowo (PMR) lub pe³nosk³adnikowych (TMR) mog¹ byæ stosowane w gospodarstwach ekologicznych w okresie zimowym pod warunkiem przestrzegania przepisów dotycz¹cych udzia³u pasz treœciwych w dziennej dawce pokarmowej. 3. System ywienia flat- rate, w którym wszystkie krowy w stadzie, niezale - nie od produkcji mleka otrzymuj¹ w pierwszej po³owie laktacji tê sam¹ iloœæ paszy treœciwej, a pasza objêtoœciowa jest skarmiana do woli. Wa ne jest, aby skarmiana pasza objêtoœciowa by³a bardzo dobrej jakoœci, gdy wysoka produkcja mleka w gospodarstwie ekologicznym mo e byæ tylko wtedy osi¹gniêta, je eli krowa pobiera w dziennej dawce pokarmowej co najmniej 60% suchej masy w paszy objêtoœciowej. Czynniki wp³ywaj¹ce na wydajnoœæ rozrodcz¹ krów w gospodarstwie ekologicznym Utrzymywane w gospodarstwach ekologicznych krowy nie nale ¹ jednak do wysoko wydajnych zwierz¹t. Niemniej jednak znajomoœæ i zapobieganie czynnikom wp³ywaj¹cym ujemnie na rozrodczoœæ mo e byæ wa nym elementem poprawy efektów ekonomicznych gospodarstwa ekologicznego. Skuteczny rozród krów 21
jest bowiem g³ównym wyznacznikiem op³acalnoœci produkcji w stadach byd³a mlecznego. Dla zapewnienia dobrej wydajnoœci rozrodczej w stadach krów mlecznych niezmiernie wa na jest znajomoœæ zmian, jakie zachodz¹ w organizmie krowy w okresie miêdzywycieleniowym, w którym wyró nia siê trzy zasadnicze etapy: spoczynku, reprodukcji i ci¹ y. U krów, które spo ywaj¹ we wczesnym okresie laktacji niewystarczaj¹c¹ iloœæ paszy (suchej masy) dochodzi do zmniejszenia wydajnoœci mleka, opóÿnienia wyst¹pienia pierwszej owulacji i pierwszej rui po porodzie oraz obni enia p³odnoœci. Krowy bardziej erne i wyró niaj¹ce siê wiêkszym pobraniem suchej masy, wczeœniej wychodz¹ z deficytu energetycznego, produkuj¹ wiêcej mleka, maj¹ mniejsze straty masy cia³a oraz wczeœniej rozpoczynaj¹ owulacjê po porodzie. Ocena bilansu energetycznego krów w okresie zasuszenia i wczesnej laktacji na podstawie ich kondycji mo e byæ dobrym wskaÿnikiem mo liwoœci zacielenia ich przy pierwszym kryciu. Istnieje bowiem œcis³y zwi¹zek miêdzy kondycj¹ cia³a a procentowym udzia³em krów wchodz¹cych w cykl rujowy przed koñcem okresu spoczynku. Tak wiêc, utrzymanie krów mlecznych we w³aœciwej kondycji w okresie przedwycieleniowym oraz zapewnienie im odpowiedniego pobrania suchej masy w tym okresie, warunkuje prawid³owy przebieg cyklu rozrodczego i produkcyjnego w gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w chowie byd³a mlecznego tak e w gospodarstwach ekologicznych. Profilaktyka zdrowotna stada Du e znaczenie dla zdrowotnoœci i wydajnoœci rozrodczej krów ma profilaktyka zdrowotna stada. Istniej¹ coraz liczniejsze dowody na to, e krowy z infekcjami gruczo³u mlekowego s¹ bardziej podatne na wczesn¹ utratê ci¹ y z powodu naruszenia funkcji cia³ka ó³tego ni zwierzêta zdrowe. Komfort bytowania zwierz¹t - dobrostan Wydajnoœæ mleczna i rozrodcza krów zale y równie od komfortu bytowania zwierz¹t okreœlanego jako dobrostan. Aby zapewniæ maksymalny komfort bytowania musimy zadbaæ o to, eby krowy podczas jedzenia i doju mog³y zaj¹æ wygodn¹ pozycjê stoj¹ca, natomiast podczas prze uwania i odpoczynku mog³y wygodnie le eæ U³atwia to dop³yw krwi do wymion i stymuluje sekrecjê mleka. Stres cieplny w okresie zasuszenia doprowadza do wyd³u enia okresu miêdzyci¹- owego oraz zmniejszenia wydajnoœci mlecznej w kolejnej laktacji. Higiena i profilaktyka w ekologicznym chowie byd³a mlecznego Higiena utrzymania i doju krów Jakoœæ i funkcjonalnoœæ pomieszczeñ oraz higieniczne warunki utrzymania wywieraj¹ du y wp³yw na zdrowie i uzyskiwane wyniki produkcyjne. W powietrzu pomieszczeñ dla byd³a nie powinny znajdowaæ siê nadmierne zanie- 22