Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. VII w. n.e. w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna

Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. VII w. n.e. w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna

OŚRODEK BADAŃ EUROPY ŚRODKOWO WSCHODNIEJ WYDZIAŁ HISTORYCZNO SOCJOLOGICZNY UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU STOWARZYSZENIE ARCHEOLOGII ŚRODOWISKOWEJ SAS WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO ŚRODOWISKO I KULTURA ENVIRONMENT AND CULTURE Tom 8 Redakcja Maciej Karczewski, Małgorzata Karczewska, Mirosław Makohonienko, Daniel Makowiecki, Ewa Smolska, Piotr Szwarczewski Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010

V Sympozjum Archeologii Środowiskowej VIII Warsztaty Terenowe Białowieża 22 24 września 2010 roku Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. VII w. n.e. w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna Organizatorzy: Ośrodek Badań Europy Środkowo Wschodniej, Wydział Historyczno Socjologiczny i Instytut Biologii Uniwersytetu w Białymstoku, Instytut Archeologii oraz Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Stowarzyszenie Archeologii Środowiskowej, Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Białowieski Park Narodowy

ŚRODOWISKO I KULTURA, Tom 8 Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. VII w. n.e. w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna V Sympozjum Archeologii Środowiskowej / VIII Warsztaty Terenowe, Białowieża, 22 24 września 2010 Komitet organizacyjny: prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) dr hab. Daniel Makowiecki prof. UMK (Instytut Archeologii, UMK w Toruniu) dr hab. Mirosław Makohonienko (Instytut Geoekologii i Geoinformacji, UAM w Poznaniu) dr hab. Ewa Smolska prof. UW (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski) dr Małgorzata Karczewska (Instytut Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku) dr Maciej Karczewski (Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku) dr Piotr Szwarczewski (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski) Sekretariat sympozjum: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Marzena Makowiecka Organizacja sesji referatowych: Maciej Karczewski, Ewa Smolska, Daniel Makowiecki Organizacja sesji posterowej: Mirosław Makohonienko, Małgorzata Karczewska Organizacja sesji terenowej: Ewa Moroz Keczyńska, Andrzej Keczyński Skład komputerowy: Mirosław Makohonienko, Maciej Karczewski, Piotr Szwarczewski Redaktorzy tomu: Maciej Karczewski, Małgorzata Karczewska, Mirosław Makohonienko, Daniel Makowiecki, Ewa Smolska, Piotr Szwarczewski Sympozjum dofinansowane: z grantu na działalność wspomagającą badania MNiSW nr DWB/2010 oraz przez: Ośrodek Badań Europy Środkowo Wschodniej Instytutu Historii Uniwersytetu w Białymstoku Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego Na okładce kurhan w Białowieskim Parku Narodowym (fot. Maciej Karczewski)

Z badań nad przemianami środowiska przyrodniczego, gospodarki i osadnictwa nad Narwią w Złotorii, gm. Choroszcz Piotr Kittel 1, Krzysztof Błaszczyk 2, Katarzyna Cywa 3, Aldona Mueller Bieniek 3, Dominik Pawłowski 4, Małgorzata Romanow, Renata Stachowicz Rybka 3, Agnieszka Wacnik 3, Paweł Zawilski 5 1 Katedra Badań Czwartorzędu, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2 Firma Archeologiczna Artefakt Krzysztof Błaszczyk, Radomsko 3 Instytut Botaniki im. Władysława Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków 4 Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań 5 Firma Archeologiczna Archeograf Paweł Zawilski, Łódź W sezonach badawczych 2008 2009 w rejonie wsi Złotoria w gm. Choroszcz przeprowadzono ratownicze badania archeologiczne na stanowiskach zagrożonych pracami związanymi z rozbudową drogi S 8. Badaniami objęte tam zostało pięć stanowisk, z czego na dwu z nich o numerach 53 i 56 odkryto duże nagromadzenie reliktów osadnictwa pradziejowego i średniowiecznego. Obszar Złotorii znajduje się wg Kondrackiego (2002) na pograniczu Doliny Górnej Narwi i Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Wieś położona jest na prawym (zachodnim) brzegu środkowego odcinka Narwi. Dolina Narwi pod Surażem skręca na północ i zatacza trzy duże pętle, po czym wkracza do Kotliny Biebrzańskiej. Ważniejszymi dopływami w rejonie Choroszcza są prawobrzeżne dopływy Horodnianka i Supraśl. Powyżej Złotorii występuje odcinek doliny Narwi o zachowanym anastamozującym układzie koryt formowanym w okresie całego holocenu, powstałym w wyniku sukcesywnego rozwoju równin torfowiskowych (Gradziński i in. 1998). Podobny wielokorytowy układ występował przed regulacją również w rejonie ujścia Supraśli. Badany obszar położony jest w strefie staroglacjalnej, związanej z działalnością lądolodu warty. Lądolód ten uważany jest obecnie za stadiał w obrębie zlodowacenia odry por. Mojski (2005) i Lindner (2005). Na stanowisku 53 odkryte zostały relikty wielokulturowego stanowiska związanego z kilkufazowym osadnictwem pradziejowym począwszy co najmniej od epoki kamienia. Ślady starszego osadnictwa niszczone były przez kolejne fazy zasiedlenia, na co wskazuje m.in. silne rozdrobnienie materiału ceramicznego oraz przemieszanie starszego materiału w obrębie warstw kulturowych i wypełnisk obiektów archeologicznych. Na badanym obszarze nie udokumentowano reliktów konstrukcji naziemnych. Większość zarejestrowanych obiektów stanowią zapewne głównie pozostałości jam zasobowych. Część jam mogła pełnić (wtórnie?) funkcję jam odpadkowych. Przebadana partia stanowiska 53 stanowi zapewne przede wszystkim relikt części gospodarczej osady ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego lub być może z późnej epoki brązu. Odkryte zostały również relikty prawdopodobnie dwu obiektów związanych z osadnictwem wczesnej epoki żelaza. Datowanie radiowęglowe wykonane dla pozyskanych z nich węgli drzewnych Pinus sylvestris L. dało 68

wiek 2290 ± 60 BP (MKL 480) (440 240 BC 68,2 prob., 530 200 BC 95,4 prob.) oraz 2200±60 BP (MKL 214) (350 180 BC 68,2 prob., 390 80 BC 95,4 prob.). Na stanowisku 56 najstarsze odkryte materiały wiązane są ze schyłkowym paleolitem, odnotowano także artefakty związane z kulturą niemeńską. Jednak większość obiektów łączona jest z osadnictwem okresu rzymskiego oraz wczesnego średniowiecza. Materiały zabytkowe związane z osadnictwem ludności kultury przeworskiej wystąpiły wyłącznie w postaci ułamków ceramiki oraz pojedynczego znaleziska monety cesarza Kommodusa. Grupują się one w obrębie ostańca erozyjnego w zachodniej części stanowiska. Niewątpliwie mamy do czynienia z reliktami punktu osadniczego ludności kultury przeworskiej datowanym wstępnie na fazę B2. Na całej przebadanej partii stanowiska występują obiekty związane z wczesnośredniowiecznym punktem osadniczym. Odkryte zostały obiekty zgłębione w ziemi, jamy i paleniska wiązane z tym horyzontem chronologicznym. Na stanowisku wystąpiły również obiekty późnośredniowieczne i nowożytne. Prawdopodobnie mamy do czynienia w zachodniej części stanowiska z silnym przemieszaniem nawarstwień kulturowych we wczesnym średniowieczu. W trakcie realizacji wykopaliskowych badań archeologicznych na stanowisku realizowano równolegle program badań z zakresu archeologii środowiskowej. Objęły one następujące analizy: 1) badania geoarcheologiczne, oparte o kartowania geologiczne i geomorfologiczne uzupełnione o analizy uziarnienia i oznaczenia wybranych parametrów geochemicznych osadów budujących podłoże stanowisk archeologicznych 2) badania makroskopowych szczątków roślinnych oraz badania antrakologiczne próbek osadów z wypełnisk obiektów i warstw kulturowych na stanowiskach 53 i 56 3) badania archeozoologiczne wszystkich fragmentów kości zwierzęcych odkrytych na stanowisku 56 4) badania peleoekologiczne profilu osadów wypełnienia paleokoryta ograniczającego stanowisko 56 od zachodu w tym: analiza palinologiczna, analiza makroskopowych szczątków roślinnych, badania antrakologiczne, analiza kopalnych wioślarek 5) datowania osadów: organicznych radiowęglowe wypełnienia paleokoryta ograniczającego stanowisko 56 od zachodu oraz węgli drzewnych z obiektów na stanowisku 53 (anal. M. Krąpiec) mineralnych termoluminescencyjne osadów podłoża stanowiska 53 i 56 (anal. I. Olszak) Przeprowadzone badania pozwoliły na udokumentowanie szczątków roślin użytkowych i zwierząt hodowlanych oraz łownych. Badanie te umożliwiły również rekonstrukcje paleogeograficzne, tj. odtworzenie cech środowiska w okresie funkcjonowania kolejnych faz osadniczych oraz rejestrację śladów antropopresji. Formą terenu wyraźnie dominującą w otoczeniu stanowisk archeologicznych w Złotorii jest pagórek położony w zachodniej części obszaru badań w rejonie Złotorii Cegielni. Wierzchołek pagórka osiąga (osiągał pierwotnie około 145,5 m n.p.m.), a jego wysokość względna dochodziła do 30 metrów. Forma ta jest uznawana za morenę czołową. Poniżej pagórka moreny czołowej od strony wschodniej występuje wyrównana słabo nachylona w kierunku doliny Narwi wysoczyzna morenowa zbudowana z glin waciańskich (Bałuk 1973, Marks i in. 2006). Powierzchnia wysoczyzny morenowej osiąga na interesującym nas obszarze wysokości dochodzące do 119 m n.p.m. i wznosi się około 10 m ponad współczesne dno doliny Narwi. Powierzchnię wysoczyzny urozmaicają dolinki denudacyjne, a w ich obrębie niewielkie zagłębienia bezodpływowe. W obrębie stanowiska 53 występuje dolinka o przebiegu południkowym i w jej obrębie liczne płytkie obecnie zagłębienia bezodpływowe. Deluwia wypełniające dolinki denudacyjne tworzą głównie piaski słabo średnio i drobnoziarniste umiarkowanie dobrze i umiarkowanie wysortowane. Termoluminescencyjny wiek tych osadów ustalony został na 21,4 ± 3,2 ka BP oraz 22,2 ± 3,3 ka BP. Osady te w wielu miejscach podścielone są torfami i osadami organiczno mineralnymi o miąższości dochodzącej do 1,0 m. Ekspertyza 69

palinologiczna wykazała, że torfy te uległy sedentacji w optimum interglacjału. Można je zatem korelować z interglacjałem eemskim. Obniżenia te stały się również miejscem składania osadów stokowych akumulowanych w warunkach transformacji obszaru stanowiska 53 przez człowieka w neoholocenie, zwłaszcza w okresie nowożytnym. We wschodniej części stanowiska 56 wystąpiły osady stokowe i rzeczne, których cechy odpowiadają charakterystyce osadów tworzących terasy rzeczne akumulowane w warunkach peryglacjalnych plenivistulianu. Powierzchnia terasy wznosi się do około 110 m n.p.m., tj. około 1,5 m ponad średni stan wody w korycie Narwi. Jest ona słabo nachylona w kierunku osi doliny. Pod względem litologicznym terasę budują piaski słabo średnio i drobnoziarniste umiarkowanie dobrze wysortowane. Termoluminescencyjny wiek tych osadów ustalony został na od 23,6 ± 3,5 ka BP do 24,6 ± 3,7 ka BP. Powierzchnia terasy miejscami jest urozmaicona przez ślady paleokoryt zapewne wieku późnovistuliańskiego. Na wschód od stanowiska 56 występują liczne ostańce. Od wschodu obszar stanowiska nr 56 zamknięty jest przez paleokoryto wypełnione osadami organicznymi (głównie torfami). Analiza palinologiczna wykazała, że początek wypełnienia paleokoryta miał miejsce już w schyłku vistulianu. Zapełnianie koryta osadami organicznymi oraz utworami pozakorytowymi trwało, z przerwami, przez cały holocen. W stropowych partiach wypełnienia paleokoryta wystąpiły zabytki archeologiczne, datowane na okres rzymski i wczesne średniowiecze. Badaniom paleoekologicznym poddano profil osadów o długości 175 cm wypełniających paleokoryto. Początek depozycji osadów nastąpił w schyłkowej części późnego glacjału lub na samym początku holocenu i trwał z przerwami do czasów nowożytnych. Wyniki badań dowodzą stałego występowania w nim lustra wody, aż po okres współczesny istniał w badanym starorzeczu zbiornik wodny. W profilu oznaczono m.in. nasiona Stratiotes aloides. Jest to znalezisko niezwykle rzadkie w biogenicznych osadach holoceńskich, gdyż roślina ta prawdopodobnie na skutek ochłodzenia i borealizacji klimatu niemal zatraciła zdolność rozmnażania się w sposób generatywny (Gałka 2007). Na głębokości około 100 cm widoczny jest wyraźny hiatus, obejmujący większość okresu borealnego, atlantyckiego, oraz początek okresu subborealnego, potwierdzony również zmianą osadu z torfu na zatorfione piaski. Doszło wówczas do wzmożenia procesów fluwialnych lub/i stokowych w otoczeniu zbiornika. Procesy te miały miejsce przed 3590 ± 80 BP (MKL 505) data z głębokości 80 85 cm ze spągu torfów. Od tego okresu widoczne jest równocześnie znaczne przyspieszenie sedentacji torfów (lub akumulacji gytii grubodetrytusowej) w obrębie paleokoryta z głębokości 22 25 cm uzyskano bowiem datę 1560 ± 50 BP (MKL 455). W próbach z głębokości 100 i 94 cm wzrosła koncentracja fragmentów węgli drzewnych. Maksymalne nagromadzenie miału węglowego wyprzedza pojawienie się roślin wskaźnikowych dla działalności rolniczej uprawy zbóż (Cerealia), których pyłek oznaczono po raz pierwszy na głębokości 90 cm. Przekształcenia antropogeniczne środowiska nasiliły się w okresie depozycji osadów z głębokości od 85 do 65 cm. W tej części zapisu palinologicznego zanotowano szereg zjawisk wskazujących na stopniową intensyfikację rolnictwa, opartego obok hodowli zwierząt, na uprawie zbóż. Odlesianie niewielkich powierzchni przy użyciu ognia dokonywano głównie w okolicznych borach. Procesy te miały miejsce, jak wynika z datowań radiowęglowych osadów, w okresie rzymskim. Stosunkowo liczne pojawienia się węgli drzewnych badanych antrakologicznie zaznacza się od głębokości 105 cm. Ekspertyza palinologiczna przyniosła także odkrycie śladów bytowania ludności mezolitycznej,w postaci wzmożonej koncentracji mikrowęgli, w poziomach korelowanych z okresem preborealnym i okresem atlantyckim. W osadach pobranych z wypełnisk obiektów archeologicznych odkryto zwęglone ziarniaki zbóż takich jak pszenica (Triticum sp.) zwłaszcza na stanowisku 53 oraz żyto (Secale cereale) stan. 56. Ponadto wystąpiły szczątki innych roślin zielnych ruderalnych i segetalnych, z których część mogła być przedmiotem zbieractwa. 70

Na stanowisku 56 wystąpiły liczne szczątki kostne należące głównie do ssaków domowych (99,3%). Przeważały pozostałości bydła, stosunkowo dużo szczątków należało do konia. Tylko dwa fragmenty reprezentowały ssaki dziko żyjące (jelenia i sarnę), oznaczono także jedną kość ptaka (kury domowej). Zdecydowana większość szczątków pochodzi z nawarstwień przemieszanych. Analizowany materiał kostny stanowiły w większości szczątki pokonsumpcyjne. Na kościach widnieją ślady rąbania, cięcia i filetowania. Przeprowadzone badania z zakresu archeologii środowiskowej na stanowiskach w Złotorii przyniosły odkrycie licznych interesujących śladów gospodarki pradziejowej i wczesnohistorycznej, zwłaszcza na stanowisku 56. Niewątpliwie bardzo istotnym czynnikiem lokalizacji punktów osadniczych na obszarze stanowiska 56 w kolejnych okresach chronologicznych, było jego usytuowanie w miejscu naturalnej przeprawę przez dolinę, w miejscu jej przewężenia i występowania licznych ostańców terasowych. Literatura Gałka M. 2007: Zmiany jeziorno torfowiskowe w ujściowym odcinku Strugi Siedmiu Jezior. Prace Zakładu Biogeografii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. t.8: 1 80. Gradziński R., Baryła J., Danowski W., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek S., 2000: Anastomosing system of the upper Narew river, NE Poland., Annales Societatis Geologorum Poloniae, Vol.70, nr 3 4: 219 229. Lindner L., 2005: Nowe spojrzenie na liczbę, wiek i zasięg zlodowaceń środkowopolskich w południowej części środkowowschodniej Polski, Przegląd Geologiczny, vol. 53, nr 2: 145 150. Marks L., Ber. A., Gogołek W., Piotrowska K. (red.) 2006: Mapa Geologiczna Polski 1: 500 000, PIG, Warszawa. Mojski J., 2005: Ziemie polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy. PIG, Warszawa. 71