Subpopulacje limfocytów krwi obwodowej u dzieci z zespo³em atopowego zapalenia skóry

Machura E. i wsp. Subpopulacje limfocytów krwi obwodowej u dzieci z zespo³em atopowego zapalenia skóry ARTYKU Y ORYGINALNE 205 Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 205-210 Subpopulacje limfocytów krwi obwodowej u dzieci z zespo³em atopowego zapalenia skóry Lymphocyte subpopulations in peripheral blood in children with atopic dermatitis EDYTA MACHURA 1/, FRANCISZEK HALKIEWICZ 1/, BOGDAN MAZUR 2/, KRYSTYNA KARCZEWSKA 1/, EWA GOLENIEC 1/ 1/ Klinika Gastroenterologii, Alergologii i Zaburzeñ Rozwoju Wieku Dzieciêcego Œl¹skiej Akademii Medycznej, ul. 3 Maja 13/15, 41-800 Zabrze 2/ Klinika Endokrynologii i Patofizjologii Œl¹skiej Akademii Medycznej, ul. 3 Maja 13/15, 41-800 Zabrze Wprowadzenie. Zespó³ atopowego zapalenia skóry (ZAZS) jest przewlek³¹ dermatoz¹ zapaln¹, w której kluczow¹ rolê odgrywaj¹ zaburzenia immunologiczne. Nieprawid³owoœci immunologiczne w ZAZS to przede wszystkim wysokie stê enie IgE i eozynofilia, a tak e zaburzenia iloœciowe i funkcjonalne limfocytów T. We krwi obwodowej stwierdza siê zwiêkszony odsetek limfocytów CD4+ i podwy szony stosunek CD4+/CD8+. Cel pracy. Ocena subpopulacji limfocytów krwi obwodowej u dzieci z ZAZS w zale noœci od ciê koœci choroby. Materia³ i metody. Badaniem objêto 57 dzieci (œrednia wieku 8,5 lat), w tym 16 z ³agodn¹, 23 œredni¹ i 30 ciê k¹ postaci¹ ZAZS. Grupê kontrol¹ stanowi³o 30 zdrowych dzieci (œrednia wieku 8,2 lat). Populacje limfocytów oceniano metod¹ cytometrii przep³ywowej z zastosowaniem przeciwcia³ monoklonalnych. Wyniki. U dzieci z ZAZS stwierdzono istotnie wy sz¹ liczbê limfocytów CD4+. Zarówno odsetek limfocytów CD3+HLA-DR+, CD25+, jak i liczba CD3+HLA-DR+ i CD25+ by³y znamiennie wy sze w grupie badanej. Stwierdzono istotn¹ korelacjê pomiêdzy stopniem ciê koœci ZAZS a odsetkiem (p<0,005, R:0,38) i liczb¹ limfocytów CD4+ (p<0,01, R:0,34) oraz aktywnych limfocytów T HLA-DR+ (p<0,01, R:0,33) i wzrostem CD4+/CD8+ (p<0,004, R:0,038). Wykazano ujemn¹ korelacjê pomiêdzy odsetkiem komórek NK (p<0,01, R:-0,34) i CD8+ (p<0,006, R:-0,37) a stopniem ciê koœci ZAZS. Pomiêdzy badanymi grupami nie stwierdzono istotnych ró nic w odsetku i liczbie limfocytów z markerami CD3+, CD8+, CD19+ i NK. Ekspresja TCRa/b i TCRg/d by³y podobne w obu grupach. Wnioski. Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ udzia³ limfocytów T w patogenezie ZAZS zale ny od stopnia ciê koœci choroby. Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 205-210 S³owa kluczowe: ZAZS, subpopulacje limfocytów, cytometria przep³ywowa Background. Atopic egzema dermatitis syndrome (AEDS) is a chronic inflammatory skin disorder, with the key role of immunological dysregulation. Elevated serum IgE, and eosinophilia are the major immunoregulatory abnormalities observed in patients with AEDS. Numerous studies pointed the role of activated CD4+ lymphocytes in AEDS. Aim of study. The aim of the study was to analyse selected populations of peripheral blood lymphocytes in AEDS children. Material and methods. The study involved 57 children (the average age was 8.5) including 16 with mild, 23 with moderate and 18 with severe AEDS. The control group consisted of 30 healthy children of the same average age. The study was performed using flow cytometry with monoclonal antibodies. Results. A significantly higher number of CD4+ lymphocytes (p<0.02) was observed in children with AEDS. The percentage of CD3+ HLA- DR+ (p<0.05), CD25+ (p<0.001) as well as the number of CD3+ HLA-DR+ (p<0.01) and CD25+ lymphocytes (p<0.008) were increased in AEDS children. The study revealed a positive correlation between a significantly higher severity of AEDS and the percentage (p<0.005, R:0,38), the absolute counts of CD4+ lymphocytes (p<0.01, R:0,34) and CD3+ HLA- DR+ (p<0.01, R:0.33), as well as CD4+/CD8+ (p<0.004, R:0.38). Severity of AEDS was negatively correlated with the percentage of CD8+ (p<0.006, R:-0.37), NK (p<0.01, R:-0.34). There was no significant difference in the percentage and absolute counts of CD3+, CD8+, NK and CD19 lymphocytes between AEDS and control group The expression of TCRa/b and TRCg/d was similar in both groups. Conclusions. The results of the study confirmed the contribution of activated T lymphocytes to the pathomechanism of AEDS related to the severity of AEDS. Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 205-210 Key words: atopic egzema dermatitis syndrome, lymphocyte subpopulations, flow cytometry

206 Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 205-210 Zespó³ atopowego zapalenia skóry (ZAZS)* zwykle ujawnia siê w niemowlêctwie lub wczesnym dzieciñstwie i cechuje siê œwi¹dem, typowym umiejscowieniem zmian skórnych oraz przewlek³ym i nawrotowym przebiegiem. ZAZS po raz pierwszy zosta³o wyodrêbnione jako jednostka chorobowa w 1933 przez Wise i Sulzberga i od tego czasu istnieje wiele kontrowersji odnoœnie terminologii, etiologii, kliniki, patofizjologii i leczenia tej choroby. Etiopatogeneza ZAZS, choæ nie jest do koñca jasna, obejmuje wp³yw czynników genetycznych, immunologicznych i œrodowiskowych oraz nieprawid³ow¹ funkcjê skóry. ZAZS jest z³o onym procesem zapalnym zwi¹zanym z miejscow¹ aktywacj¹ limfocytów, monocytów/makrofagów, eozynofilów i komórek tucznych [1,2,3]. Istnieje wiele dowodów, e zaburzenia iloœciowe i funkcjonalne limfocytów T s¹ odpowiedzialne za objawy chorobowe. Niektórzy sugeruj¹ wrêcz, e ZAZS jest wynikiem pierwotnego defektu limfocytów T. Stwierdzono bowiem, e w chorobie Wiskott-Aldricha, w której istotny jest niedobór odpornoœci komórkowej, obecne s¹ wysokie stê enia IgE, eozynofilia i wysypka trudna do zró nicowania z ZAZS. Po udanym przeszczepie szpiku u chorych z t¹ chorob¹ ca³kowicie ustêpuj¹ zmiany skórne [4]. Obok wysokiego stê enia IgE i eozynofilii we krwi obwodowej u chorych na ZAZS stwierdzono równie zwiêkszon¹ liczbê aktywnych limfocytów CD4+ wykazuj¹cych ekspresjê cz¹steczek HLA-DR+, CD25+ i zwiêkszony stosunek CD4+/CD8+. Ponadto wykazano os³abienie reakcji immunologicznej typu opóÿnionego, a w badaniach in vitro upoœledzenie transformacji blastycznej limfocytów T w obecnoœci mitogenów, takich jak: PHA i przeciwcia³a anty-cd3 [2,5,6,7]. Celem pracy by³a analiza subpopulacji limfocytów krwi obwodowej u dzieci chorych na atopowe zapalenie skóry (ZAZS) w porównaniu do grupy dzieci zdrowych oraz w zale noœci od ciê koœci choroby. * Nowe mianownictwo alergologiczne wg stanowiska EAACI wed³ug starej nomenklatury atopowe zapalenie skóry (AAI, 2002; 7: 1-12) PACJENCI I METODY Pacjenci Grupê badan¹ stanowi³o 57 dzieci (œrednia wieku 8,5±4,4 lata), które spe³nia³y kryteria diagnostyczne ZAZS w/g Hanifina i Rajki [8]. Stopieñ ciê koœci choroby oceniono na podstawie skali punktowej (SCORAD index) [9]. U 16 dzieci rozpoznano ³agodn¹, u 23 dzieci œredni¹, a u 18 dzieci ciê k¹ postaæ ZAZS. U 23 dzieci stwierdzono kolonizacjê skóry przez Staphylococcus aureus (40,35%). Œrednia wieku dzieci z grupy badanej i kontrolnej by³a podobna (tzn. 8,5 i 8,2 lata). SCORAD index (punktowa ocena nasilenia i rozleg³oœci zmian skórnych oraz objawów subiektywnych w grupie badanej) wynosi³ odpowiednio: u dzieci z ³agodn¹ postaci¹ ZAZS 12,6±4,2 punkty, u dzieci o œrednim przebiegu choroby 23,7±2,5 oraz 55,5±4,9 w ciê kiej postaci choroby. Grupê kontroln¹ stanowi³o 30 zdrowych dzieci (œrednia wieku 8,2±4,2 lata), nie obci¹ onych chorobami atopowymi i z ujemnymi wynikami punktowych testów skórnych z alergenami roztoczy i py³ków. Metody U wszystkich dzieci dokonano oceny morfologii krwi obwodowej. Oznaczenia markerów powierzchniowych limfocytów we krwi obwodowej dokonano metod¹ cytometrii przep³ywowej oznaczaj¹c ekspresjê cz¹steczek: CD3+ (LT), TCRα/β, TCR γ/δ, CD4+ (LTh pomocnicze), CD8+ (LT s/c supresorowo-cytotoksyczne), CD25+ (receptor IL-2), HLA-DR+ (aktywne LT), CD3+/CD56+/ CD16+(NK), CD19+(LB). Zastosowano standardow¹ technikê immunofluorescencyjnego znakowania komórek zgodnie z wymogami podanymi przez producenta. Pe³n¹ krew yln¹ inkubowano przez 30 minut z odpowiednim i przeciwcia³ami monoklonalnymi, a nastêpnie przez 10 minut z p³ynem lizuj¹cym FACSLysis (Becton Dickinson) w celu usuniêcia erytrocytów. Po dwukrotnym przep³ukaniu w buforze PBS, znakowane komórki wprowadzono do cytofluorometru przep³ywowego (Becton Dickinson), rejestruj¹c 10000 komórek w ka dej próbce. Próbkê kontroln¹ stanowi³a zawiesina Ig1+Ig2 mysich immunoglobulin odpowiednio wyznakowanych. Analizê uzyskanych parametrów morfologicznych i fluorescencji przeprowadzono z u yciem programu CellQuest. Analiza statystyczna Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. Obliczano œrednie i odchylenia standardowe (SD). Porównania œrednich wykonano testem t-studenta przyjmuj¹c poziom istotnoœci statystycznej p<0,05. Korelacje wybranych parametrów przeprowadzono testem Spearmana. WYNIKI Subpopulacje limfocytów U dzieci z ZAZS we krwi obwodowej stwierdzono znamiennie wy sz¹ liczbê leukocytów (grupa badana: 7094±1778, grupa kontrolna: 6166,6±1244; p<0,014) oraz istotnie wy szy odsetek eozynofilów (grupa badana: 9,1±5,8 grupa kontrolna: 2,06±1,4; p<0,001). Nie stwierdzono ró nic wartoœci odsetkowej i bezwzglêdnej liczby limfocytów, ale liczba limfocytów by³a nieco wy sza w grupie badanej (tab. I). U dzieci z ZAZS stwierdzono znamiennie wy sz¹ bezwzglêdn¹ liczbê limfocytów CD4+ (p<0,02) (ryc. 1). Odsetek aktywnych limfocytów T posiadaj¹cych ekspresjê cz¹steczki HLA-DR+ (p<0,05) i CD25+ (p<0,001) by³y wy sze u dzieci z ZAZS. Równie liczba limfocytów T HLA-DR+ (p<0,01) i CD25+

Machura E. i wsp. Subpopulacje limfocytów krwi obwodowej u dzieci z zespo³em atopowego zapalenia skóry 207 Tabela I. Wartoœci odsetkowe i liczby bezwzglêdne markerów powierzchniowych limfocytów u dzieci z AZS i zdrowych a. 320 Wykres ramkowy dla grup Zmienna: Zmienna Grupa badana Grupa kontrolna Poziom (AZS) (dzieci zdrowe) p % limfocyt 43,2±10,8 43,5±10,6 n s Limfocyty 3079±1114 2659±734 n s % CD3+ 65,9±6,8 66,7±7,3 n s CD3+ 2040,1±809 1762,1±480 n s %CD19+ 16,8±6,1 18,2±7,2 n s CD19+ 529,1±312 504,3±288 n s %NK 11,3±5,1 12,1±5,4 n s NK 340,1±186 315,1±158 n s %CD4+ 40,2±7,6 38,1±7,0 n s CD4+ 1241±508 1008±321 <0,02 %CD8+ 28,4±6,4 30,1±6,4 n s CD8+ 865,3±375 787,4±238 n s CD4+/CD8+ 1,5±0,6 1,3±0,4 n s %CD3+ HLA-DR+ 8,2±3,4 6,2±3,4 <0,05 (CD56+CD16+) CD3+ HLA-DR+ 255,6±163 175,6±108 <0,01 (CD56+CD16+) %CD25+ 11,1±2,6 8,9±2,7 <0,001 CD25+ 320,2±137 239,4±112 <0,008 %TRC α/β 60,5±7,4 60,9±8,0 n s TRCα/β 1830,8±787 1613,2±468 n s %TRC/γ/δ 6,3±3,8 6,8±4,0 n s TRC/γ/δ 191,1±143 179,5±113 n s L_TAKT 280 240 200 160 120 ZAZS B * p < 0,008; test t-studenta b. L_CD25 380 340 300 260 220 180 GRUPA Wykres ramkowy dla grup Zmienna: ZAZS B * p < 0,01; test t-studenta GRUPA kontrolna K ±1.96*B³¹d std. ±1.00*B³¹d std.. Œrednia Ryc. 2. Porównanie liczby aktywnych limfocytów T HLA-DR+ (a) i CD25+ (b) w badanych grupach * * kontrolna K ±1.96*B³¹d std. ±1.00*B³¹d std.. Œrednia L_CD4 1450 1350 1250 1150 1050 950 850 * p < 0,02; test t-studenta ZAZS B GRUPA kontrolna K ±1.96*B³¹d std. ±1.00*B³¹d std.. Œrednia Ryc. 1. Porównanie liczby limfocytów T CD4+ w badanych grupach (p<0,008) by³a wy sza w grupie badanej (ryc. 2). Stosunek CD4+/CD8+ by³ wy szy w grupie badanej, ale nie by³o to ró nica znamienna statystycznie w stosunku do grupy kontrolnej. Pomiêdzy badanymi grupami nie * stwierdzono znamiennych ró nic odnoœnie liczby i odsetka limfocytów CD3+ i CD8+, CD19+, NK, ale odsetek tych komórek by³ ni szy w grupie badanej. Ekspresja TCRα/β, TCRγ/δ by³y podobne w obu grupach (tab. I). Zwi¹zek ciê koœci choroby z ekspresj¹ markerów limfocytowych Stwierdziliœmy istotn¹ korelacje pomiêdzy stopniem ciê koœci ZAZS, a liczb¹ leukocytów (p<0,01, R:0,34), eozynofilów (p<0,004, R:0,39), odsetkiem CD4+ (p<0,005, R:0,38), liczb¹ CD4+ (p<0,01, R:0,34) i CD3+HLA-DR+ (p<0,01, R:0,33) oraz wzrostem CD4+/CD8+ (p<0,004, R:0,38). Wykazaliœmy ujemn¹ korelacje pomiêdzy odsetkiem limfocytów CD8+ (p<0,006, R:-0,37) i NK (p<0,01, R:-0,34), a ciê koœci¹ ZAZS, co zosta³o przestawione na ryc. 3. U dzieci w grupie badanej, u których stwierdzono kolonizacje skóry przez Staphylococcus aureus wykazano, e ekspresja cz¹steczek CD3+ (p<0,04), CD4+ (p<0,04) oraz CD3+ HLA-DR+ (p<0,05) by³a istotnie wy sza ni u dzieci z AZS bez kolonizacji skóry przez gronkowca (tab. II).

208 Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 205-210 NK% CD8% 28 24 20 16 12 8 4 0 44 38 32 26 20 14 Zmiany skórne vs. NK% NK% = 16,926-2,725 Zmiany * skórne Wsp. korelacji: Rs = -0,3497; (p = 0,0110) 1 2 3 Zmiany skórne Zmiany skórne vs. CD8% CD8% = 34,892-3,118 Zmiany * skórne Wsp. korelacji: Rs = -0,3796; (p = 0,0055) 1 2 3 Zmiany skórne Ryc. 3. Wykres zale noœci wartoœci odsetkowych limfocytów NK i CD8+ od nasilenia zmian skórnych (1-postaæ lekka, 2-postaæ œrednia, 3-postaæ ciê ka) w grupie dzieci z AZS. Test korelacji rang Spearmana Tabela II. Ekspresja CD3+, CD4+, HLA-DR+ u dzieci z AZS i kolonizacj¹ skóry przez Staphyloccocus aureus (+) i dzieci z AZS bez kolonizacji bakterii (-) Staphyloccocus Staphyloccocus P* aureus (+) aureus (-) (n-23) (n-34) %CD3+ 68,13±5,8 64,0±5 <0,04 %CD4+ 43,5±5,1 38,0±8,1 <0,04 %CD3 + 9,8±3,1 7,0±3,4 <0,05 HLA-DR+ * ró nica miêdzy grupami test t-studenta Regresja 95% p.ufnoœc Regresja 95% p.ufnoœc DYSKUSJA Liczne badania wskazuj¹ na rolê aktywnych komórek CD4+ w chorobach atopowych, w tym w ZAZS. Komórki te s¹ g³ównym Ÿród³em cytokin o profilu Th2, tj. IL-4, IL-5, IL-10, IL-13, których zwiêkszone stê enie odpowiada za eozynofiliê i wysokie stê enie IgE u wiêkszoœci pacjentów z ZAZS [10,11,12,13]. U chorych na ZAZS stwierdza siê wprawdzie obecnoœæ swoistych przeciwcia³ dla alergenów powietrznopochodnych lub pokarmowych, ale obraz kliniczny nie odpowiada reakcji nadwra - liwoœci typu natychmiastowego, a zmiany skórne przypominaj¹ bardziej wyprysk kontaktowy, który jest prototypem nadwra liwoœci skórnej zale nej od limfocytów Th1. Dodatkowo wykazano, e alergenowo-swoiste limfocyty T, uzyskane z krwi obwodowej chorych na ZAZS w obecnoœci alergenu produkuj¹ profil cytokin typowy dla limfocytów Th1 i Th2 [7,14]. Równoczeœnie kilka badañ wskazuje, e w rozwoju ZAZS istotny jest udzia³ limfocytów Th1, czego ma dowodziæ obecnoœæ wzmo onej ekspresji INF-γ w skórze, który dodatkowo koresponduje z ciê koœci¹ ZAZS [14,15]. Obecnie zak³ada siê, e w fazie ostrej stanu zapalnego rolê odgrywa sekwencyjna aktywacja limfocytów Th2, natomiast subpopulacja Th1/Th2 odpowiada za przewlekanie siê odpowiedzi zapalnej [14,16]. Badania histologiczne skóry w ZAZS maj¹ ró ny charakter, zale y od nasilenia procesu zapalnego. Nawet skóra pozornie zdrowa w badaniu histologicznym wykazuje ³agodn¹ hyperkeratozê, oraz niewielkie nacieki oko³onaczyniowe z³o one g³ównie z limfocytów T. W fazie ostrej zapalenia obecne s¹ w skórze w³aœciwej nacieki komórkowe sk³adaj¹ce siê z limfocytów CD4+ wykazuj¹cych ekspresjê cz¹steczki 45RO+ (œwiadczy to o uprzednim kontakcie z alergenem), oraz skórnego antygenu limfocytarnego (CLA cutaneus lymphocyte antigen,) pe³ni¹cego funkcjê skórnego receptora zasiedlania (skin homing receptor) dla limfocytów T. W skórze w³aœciwej obecne s¹ równie pojedyncze makrofagi, neutrofile, eozynofile i komórki tuczne. W przewlek³ym stanie zapalnym skóry w przebiegu AZS stwierdza siê zwiêkszon¹ liczbê komórek Langerhansa, makrofagów, komórek tucznych i eozynofilów [10,17]. Limfocyty CD4+45RO+ wykazuj¹ce ekspresjê antygenu skórnego limfocytów CLA (cutaneus lymphocyte antigen) stanowi¹ oko³o 10-20% kr¹- ¹cych CD4 i CD8. Badania przeprowadzone u chorych na ZAZS wykaza³y, e wœród kr¹ ¹cych efektorowych komórek pamiêci antygeno swoista odpowiedÿ immunologiczna ograniczona jest do limfocytów T CLA+, co udowodniono dla antygenu roztoczy (Der p1). OdpowiedŸ immunologiczna w stosunku antygenów ustrojowych (np. toksoid b³oniczy) dotyczy limfocytów T CLA+ i TCLA- [18,19]. Badania z zastosowaniem metody hybrydyzacji in situ w wycinkach z ostro-zapalnych zmian skórnych w ZAZS, potwierdzaj¹ zwiêkszon¹ ekspresjê cytokin IL-4, IL-13, a wiêc cytokin uwalnianych z limfocytów Th2, natomiast w przewlek³ych zmianach skórnych zwiêkszona jest ekspresja: IL-5, IL-12, GM-SC i INF-γ. Dwufazowy profil wydzielanych cytokin udowodniono równie w przypadku dodatnich atopowych testów p³atkowych (atopy patch test APT) [10]. Wyniki naszych badañ potwierdzaj¹ udzia³ limfocytów CD4+ w rozwoju zmian chorobowych w grupie badanej. Wykazaliœmy, e liczba limfocytów CD4+ by³a znamiennie

Machura E. i wsp. Subpopulacje limfocytów krwi obwodowej u dzieci z zespo³em atopowego zapalenia skóry wy sza u dzieci z ZAZS, ni w grupie dzieci zdrowych. Dodatkowo u chorych dzieci odsetek i liczba aktywnych limfocytów T (CD3+HLA-DR+, CD25+) by³y istotnie wy sze. Stwierdziliœmy te, e odsetek i liczba CD4+ oraz liczba CD3+ HLA-DR+ by³a istotnie wy sza u dzieci z ciê kim przebiegiem ZAZS. Wyniki naszych badañ s¹ zgodne z wczeœniejszymi obserwacjami innych autorów [20]. Udzia³ limfocytów CD8+ w patogenezie ZAZS jest rozwa any g³ównie w aspekcie obni enia funkcji cytotoksycznych i zwi¹zanej z tym sk³onnoœci do zaka eñ skóry. Badania histologiczne ujawni³y, e w nacieku zapalnym CD8+ stanowi¹ ponad 20% [21]. Obecnie wiadomo, e wœród limfocytów CD8+ (supresorowo-cytotoksycznych) mo na wyró niæ dwie subpopulacje Tc1 (profil cytokin jak w Th1) i Tc2 (profil cytokin jak w Th2). Wiadomo, e komórki CD8+ s¹ Ÿród³em INF-γ, którego niedobór obserwowany jest w ZAZS [22]. Ostatnie badania wykaza³y, e spadek INF-γ jest zwi¹zany z redukcj¹ produkcji zarówno przez subpopulacje Th1 i Tc2 [23]. Przewaga limfocytówtc2 nad Tc1 wzmaga produkcjê IgE, a tak e t³umaczy wy sz¹ sk³onnoœæ do infekcji skóry u chorych z ZAZS, spowodowan¹ niedoborem INF-γ. Zaburzenia iloœciowe i funkcjonalne limfocytów CD8+ i komórek NK opisywane s¹ czêsto u chorych na ZAZS [24,25]. Niedawno przeprowadzone badania u doros³ych chorych na ZAZS wykaza³y jednak, e stres psychiczny powoduje wzrost liczby kr¹ ¹cych limfocytów CD8+ i NK znamiennie wy szy ni u zdrowych. Wydaje siê to interesuj¹ce, jeœli rozwa a siê udzia³ INF-γ w postaciach przewlek³ych ZAZS [26,27]. W naszym badaniu odsetek limfocytów CD8+ by³ wprawdzie ni szy u dzieci z ZAZS, ale nie by³a to ró nica istotna statystycznie w porównaniu do zdrowych dzieci. Stwierdziliœmy natomiast, znamienne obni enie wartoœci odsetkowej CD8+ w ZAZS o ciê kim przebiegu. Znalaz³o to równie odzwierciedlenie we wzroœcie stosunku 209 CD4+/CD8+. Nasilenie procesu chorobowego u badanych dzieci chorych na ZAZS korelowa³o ponadto ze wzrostem liczby leukocytów, eozynofilów oraz jak wspomniano wzrostem odsetka i liczby limfocytów T CD4+ oraz liczby CD3+ HLA-DR+ we krwi obwodowej. Wartoœci odsetkowe i liczby NK by³y podobne w obu grupach, ale u dzieci z ZAZS o ciê kim przebiegu stwierdzono istotnie ni szy odsetek NK. Ciê ki przebieg ZAZS w badanej grupie dzieci mo na zatem przynajmniej czêœciowo wi¹zaæ z obni eniem zdolnoœci cytolitycznej i wiêksz¹ sk³onnoœci¹ do zaka eñ skóry. Wykazaliœmy równie, e kolonizacja skóry przez Staphylococcus aureus u dzieci z ZAZS jest skorelowana ze znamiennie wy sz¹ ekspresjê cz¹steczek CD3+, CD4+, CD3+ HLA-DR+, co mo e œwiadczyæ o zaanga owaniu limfocytów T w odpowiedÿ immunologiczn¹ na antygeny gronkowca. Jak wiadomo kolonizacja zmian skórnych przez Staphylococcus aureus jest czêsta przebiegu ZAZS i zwykle ³¹czy siê z ciê kim przebiegiem choroby i wysokim stê eniem IgE [28,29]. Liczne badania wykaza³y, e enterotoksyny gronkowca powoduj¹ poliklonaln¹ aktywacjê limfocytów B oraz pobudzaj¹ w specyficzny sposób limfocyty T poprzez powinowactwo do okreœlonych regionów V ³añcucha β receptora TCR, czyli s¹ klasycznymi superantygenami, odpowiedzialnymi za zaostrzenie stanu zapalnego skóry u chorych na ZAZS [30]. Uzyskane przez nas wyniki badañ potwierdzaj¹ udzia³ limfocytów T w odpowiedzi immunologicznej u chorych na ZAZS. W krwi obwodowej dzieci z ZAZS stwierdza siê znamiennie wy sz¹ liczbê limfocytów CD4+. Zarówno odsetek jak i liczba aktywnych limfocytów T HLA- DR+ i CD25+ jest istotnie wy sza u dzieci z ZAZS ni u dzieci zdrowych. Stopieñ ciê koœci choroby wp³ywa na sk³ad populacji limfocytów krwi obwodowej. W ZAZS o ciê kim przebiegu istotnie wzrasta odsetek i liczba limfocytów CD4+ oraz liczba limfocytów CD3+ HLA-DR+ i spada znamiennie odsetek limfocytów CD8+ i NK. Piœmiennictwo 1. Eigenmann PA. Clinical features and diagnostic criteria of atopic dermatitis in relation to age. Pediatr Allergy Immunol 2001; 12 (Suppl 14): 69-74. 2. Leung DYM. Pathogenesis of atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol 1999; 104: 99-108. 3. Silny W, Czarnecka-Operacz M. Atopowe zapalenie skóry udzia³ limfocytów T i komórek Langerhansa w rozwoju zmian skórnych. Alergia Astma Immunologia 2000; 5 (Suppl 2): 15-20. 4. Saurat JH. Eczema in primary immune-deficiences clues to the pathogenesis of atopic dermatitis with special reference to the Wiskott-Aldrich syndrome. Acta Derm Venereol (Stockh) 1985; 114: 125-128. 5. Leug DYM. Atopic dermatitis: new insights and opportunities for therapeutic intervention. J Allergy Clin Immunology 2000; 105: 860-876. 6. Jenmalm MC, Aniansson-Zdolsek H, Holt PG i wsp. Expression of and responses to CD2 and CD3 in 18-month-old children with and without atopic children. Pediatr Allergy Immunol 2000; 11: 175-182. 7. Werfel T, Wedi B, Wittman M i wsp. Atopic dermatitis trigger factors and pathophysiology. ACI International 2001; 13: 85-90. 8. Hanifin JM, Rajka G. Diagnostic features of atopic dermatitis. Acta Derm Venereol Suppl (Stockh) 1980; 92: 44-47. 9. European Task Force on Atopic Dermatitis. Severity scoring of atopic dermatitis: the SCORAD index. Dermatology 1993; 186: 23-31. 10. Sampson HA. Atopic dermatitis: immunological mechanisms in relation to phenotype. Pediatr Allergy Immunol 2001; 12 (Suppl 14): 62-68.

210 Alergia Astma Immunologia, 2002, 7(4), 205-210 11. Nakagawa S, Aiba S, Tagami H. Decreased frequency of interferon-γ producing CD4+ cells in the peripheral blood of patients with atopic dermatitis. Exp Dermatol 1998; 7: 112-118. 12. Akdis M, Akdis CA, Weigl i wsp. In vivo activated skin homing (CLA+) T cells in atopic dermatitis spontaneously secrete an IL-5, IL-13 dominated Th2 cytokine pattern., help eozynophil survival and induce IgE production. J Allergy Clin Immunol 1988; 101-164. 13. Sato A, Tsuji K, Yamamura M i wsp. Increased type 2 cytokine expression by both CD4+ CD45 RO+ T cells and CD8+CD45RO+ T cells in blood circulation is associated with high serum IgE but not with atopic dermatitis. J Invest Dermatol 1998; 11: 1079-1084. 14. Grewe M, Bruijnzeel-Koomen CA, Schoepf E i wsp. A role for Th1 and Th2 cells in the immunopathogenesis of atopic dermatitis. Immunol Today 1998; 19: 395-361. 15. Tang M, Kemp A. Production and secretion of interferon-gamma (INF-g) in children with atopic dermatitis. Clin Exp Immunol 1994; 95: 66-72. 16. Werfel T, Morita A, Grewe M i wsp. Allergen specificity of skin infiltrating T cells is not restricted to a 2-type cytokine pattern in chronic skin lesions of atopic dermatitis. J Invest Dematol 1996; 107: 871-876. 17. Garman EM, Gollnick HP. Immunophenotyping of the cellular infiltrate in the early elicitation phase of contact dermatitis in the skin of presensitized atopic individuals. Arch Dermatol Res 1995; 287: 129-136. 18. Akdis CA, Akdis M, Simon HU i wsp. Regulation of alergic inflammation by skin homing T-cells in allergic eczema. Int Arch Allergy Immunol 1999; 118: 140-144. 19. Santamaria Babi LF, Perez Soler MT, Hauser CW i wsp. Skin homing T cells in human cutaneus allergic inflammation. Immunol Res 1995; 14: 317-324. 20. Piletta PA, Wirth S, Hommel L i wsp. Circulating skin-homing T cells in atopic dermatitis. Selective up-regulation of HLA-DR, and interleukin-2r, and CD30 and decrease after combined UV-A and UV-B phototherapy. Arch Dermatol 1996; 132: 1171-1176. 21. DePanfilis G. CD8+cytolytic T lymphocytes and the skin. Exp Dermatol 1998; 7: 121-131. 22. Nakagawa S, Aiba S, Tagami H. Decreased frequency of interferon-γ-producing CD4+ cells in the peripheral blood of patients with atopic dermatitis. Exp Dermatol 1998; 7:112-118. 23. Lonati A, Licenziati S, Canaris AD i wsp. Reduced production of both Th1 and Tc1 lymphocyte subsets in atopic dermatitis (AD). Clin Exp Immunol 1999; 115: 1-5. 24. Jensen JR. Reduction of active natural killer cells in patients with atopic dermatitis estimated at the single cells level. Acta Derm Venereol Suppl 1985; 114: 105-108. 25. Mcoy JP, Hanley-Yanez K, McCaslin D i wsp. Detection of decreased of cytotoxic effector CD8+ T lymphocytes and atopic dermatitis by flow cytometry. J Allergy Clin Immunol 1992, 89: 688-690. 26. Schmidt-Ott G, Jaeger B, Meyer S i wsp. Different expression of cytokine and membrane molecules by circulating lymphocytes on acute mental stress in patients with atopic dermatitis in comparison with healthy controls. J Allergy Clin Immunol 2001; 108: 455-462. 27. Schmid-Ott G, Jaeger B, Adamek C i wsp. Levels of circulating CD8+ T lymphocytes, natural killers cells, and eosinophils increase upon acute psychosocial stress in patients with atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol 2001; 107: 171-177. 28. Zollner TM, Wichelhaus TA, Hartung A i wsp. Colonization with superantigen-producing Staphylococcus aureus is associated with increased severity of atopic dermatitis. Clin Exp Allergy 2000; 30: 994-1000. 29. Hofer MF, Harbeck RJ, Schlievert PM i wsp. Staphylococcal toxins augment specific IgE responses by atopic patients exposed to allergen. J Invest Dermatol 1999; 112: 171-176. 30. Torres MJ, Gonzales FJ, Corzo JL i wsp. Circulating CLA+ lymphocytes from children with atopic dermatitis contain an increased percentage of cells bearing staphylococcal related T-cell variable receptor segments. Clin Exp Allergy 1998; 28: 1264-1272.