STUDIA PRAWNICZE Jacek Barcik Tomasz Srogosz Prawo międzynarodowe publiczne 3. wydanie
STUDIA PRAWNICZE Prawo międzynarodowe publiczne
W sprzedaży: A. Kidyba PRAWO HANDLOWE, wyd. 18 Studia Prawnicze M. Stepaniuk APLIKACJA NOTARIALNA. PYTANIA, ODPOWIEDZI, TABELE, wyd. 10 Aplikacje Prawnicze KODEKS SPÓŁEK HANDLOWYCH, wyd. 26 Twoje Prawo PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ Z WPROWADZENIEM, wyd. 22 Twoje Prawo
dr hab. Jacek Barcik dr Tomasz Srogosz Prawo międzynarodowe publiczne 3. wydanie zaktualizowane i zmienione WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2017
Propozycja cytowania: J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 3, Warszawa 2017 Poszczególne rozdziały napisali: Jacek Barcik: Rozdział I, III, VI, VIII, XIII, XV, XVII, XVIII, XIX Tomasz Srogosz: Rozdział II, IV, V, VII, IX, X, XI, XII, XIV, XVI Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2017 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00 203 Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN 978-83-255-9597-5 ISBN 978-83-255-9598-2
Wstęp Podręcznik napisany został głównie z myślą o studentach prawa i administracji. Zawiera on przystępną i klarowną analizę zagadnień prawa międzynarodowego. W książce znajdują się również liczne odniesienia do praktyki stosunków międzynarodowych oraz przykłady w postaci cytowań aktów prawnych i orzecznictwa sądów międzynarodowych. Nawiązano także do najnowszych trendów w prawie międzynarodowym (odpowiedzialność za ochronę, międzynarodowe prawo karne, zwalczanie terroryzmu, reforma ONZ, rozwój systemów ochrony praw człowieka itd.). Podręcznik może okazać się zatem pomocną lekturą także dla studentów politologii i stosunków międzynarodowych. Jego zadaniem jest poszerzanie wiedzy na temat procesów zachodzących we współczesnym świecie, związanych m.in. z globalizacją. Struktura podręcznika obejmuje tradycyjny wykład prawa międzynarodowego, poczynając od genezy i cech charakterystycznych tego systemu prawa, poprzez jego źródła, podmioty, klasyfikacje i elementy charakterystyczne państwa, aż po zagadnienia odpowiedzialności międzynarodowej, pokojowego rozstrzygania sporów i last but not least, prawa konfliktów zbrojnych. Kolejność nie jest przypadkowa, zaś każdy rozdział stanowi samodzielne opracowanie, wprowadzając zarazem do rozważań w kolejnych rozdziałach. Intencją autorów jest, by Czytelnik mógł elastycznie wykorzystywać podręcznik, wybierając kolejne odpowiadające Mu rozdziały oddzielne kapsułki wiedzy, w celu wzbogacenia procesu dydaktycznego. Podczas pisania podręcznika wykorzystano literaturę polską oraz obcojęzycz ną. Każdy rozdział zaczyna się od proponowanej literatury, która może uzupełnić wiedzę Czytelnika na wybrany temat. Autorzy dziękują wszystkim Czytelnikom i Komentatorom poprzednich wydań podręcznika, w tym studentom prawa, których cenne uwagi pozwoliły na uatrakcyjnienie formy i treści przekazu w niniejszej, trzeciej edycji. Częstochowa Katowice, styczeń 2017 r. Jacek Barcik Tomasz Srogosz
Spis treści Wstęp... Wykaz skrótów... Wykaz literatury i zbiorów dokumentów... V XVII XXI Rozdział I. Zagadnienia ogólne... 1 1. Definicja prawa międzynarodowego... 1 2. Pochodzenie nazwy... 1 3. Prawo międzynarodowe publiczne a prawo międzynarodowe prywatne... 2 4. Przestrzeń operacyjna prawa międzynarodowego... 3 5. Prawo międzynarodowe jako system prawa... 4 6. Różnice między prawem międzynarodowym a prawem wewnętrznym... 5 7. Przedmiot regulacji i cele prawa międzynarodowego... 10 8. Periodyzacja historii prawa międzynarodowego... 11 I. Antecedencje... 11 II. Okres klasycznego prawa międzynarodowego... 18 III. Okres współczesny... 21 9. Wyzwania dla współczesnego prawa międzynarodowego... 28 I. Sprawiedliwość a prawo międzynarodowe... 28 II. Moralność międzynarodowa i etyka a prawo międzynarodowe... 29 III. Problem uniwersalnego charakteru prawa międzynarodowego... 31 IV. Fragmentacja i konstytucjonalizacja... 33 V. Globalne zarządzanie... 36 VI. Legitymizacja prawa międzynarodowego... 38 1. Pozytywistyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego... 40 2. Naturalistyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego... 41 3. Solidarystyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego... 42 4. Psychologistyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego... 43
VIII Spis treści Rozdział II. Podstawowe zasady prawa międzynarodowego... 45 10. Pojęcie zasad podstawowych... 46 11. Katalog zasad podstawowych... 47 I. Zasady wyrzeczenia się siły, poszanowania integralności terytorialnej państw oraz nienaruszalności granic... 48 II. Zasada pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych... 51 III. Zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne i zewnętrzne państwa... 52 IV. Zasada współdziałania państw zgodnie z KNZ... 55 V. Zasada równouprawnienia i samostanowienia narodów... 57 VI. Zasada suwerennej równości... 62 VII. Zasada wykonywania przez państwa zobowiązań w dobrej wierze... 67 VIII. Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności... 69 IX. Zasady prawa międzynarodowego we współczesnych stosunkach międzynarodowych... 72 Rozdział III. Prawo międzynarodowe a prawo krajowe... 75 12. Zagadnienia teoretyczne... 75 13. Prawo międzynarodowe w polskim porządku prawnym... 80 I. Zwyczaj międzynarodowy... 81 II. Umowy międzynarodowe... 83 14. Prawo międzynarodowe w porządkach konstytucyjnych wybranych państw... 87 Rozdział IV. Źródła prawa międzynarodowego... 109 15. Normy prawa międzynarodowego... 110 16. Katalog źródeł... 112 17. Umowa międzynarodowa... 114 I. Prawo traktatów... 114 II. Pojęcie umowy międzynarodowej... 114 III. Rodzaje umów międzynarodowych... 117 IV. Budowa umowy międzynarodowej... 119 V. Zawieranie umów międzynarodowych... 121 VI. Rejestracja i ogłoszenie umowy międzynarodowej... 125 VII. Zastrzeżenia... 126 VIII. Wejście w życie umowy międzynarodowej... 129 IX. Tymczasowe stosowanie umów międzynarodowych... 130 X. Przestrzeganie umów międzynarodowych... 131 XI. Stosowanie umów międzynarodowych... 131 XII. Interpretacja umów międzynarodowych... 133 XIII. Poprawki i modyfikacja umów międzynarodowych... 134 XIV. Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie działania umów międzynarodowych... 135 XV. Konflikt zbrojny a umowa międzynarodowa... 143
Spis treści IX 18. Zwyczaj... 143 19. Wiążące i prawotwórcze uchwały organów organizacji międzynarodowych... 151 20. Akty jednostronne państw... 155 Rozdział V. Podmioty prawa międzynarodowego... 159 21. Pojęcie podmiotowości prawnomiędzynarodowej... 160 22. Państwo... 163 I. Pojęcie państwa... 163 II. Rodzaje państw... 169 III. Powstanie i upadek państwa... 170 IV. Tożsamość i ciągłość prawnomiędzynarodowa państwa... 176 V. Sukcesja państw... 179 23. Organizacja międzynarodowa... 182 I. Pojęcie... 182 II. Podmiotowość organizacji międzynarodowych... 184 III. Rodzaje organizacji międzynarodowych... 185 IV. Funkcje organizacji międzynarodowych... 186 V. Struktura organizacji międzynarodowych (administracja międzynarodowa)... 188 VI. Funkcjonariusze międzynarodowi... 189 24. Stolica Apostolska (Watykan)... 191 25. Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich... 195 26. Naród walczący o niepodległość... 197 27. Strona wojująca i powstańcy... 198 28. Osoby fizyczne... 198 29. Osoby prawne... 200 Rozdział VI. Uznanie w prawie międzynarodowym... 203 30. Definicja i przedmiot uznania... 203 31. Formy i rodzaje uznania... 203 32. Uznanie przedwczesne i opóźnione... 208 33. Brak obowiązku uznania... 211 34. Obowiązek nieuznawania sytuacji sprzecznych z prawem... 212 35. Uznanie państwa... 219 I. Kryteria uznania państwa... 219 II. Konsekwencje uznania państwa... 220 36. Uznanie rządu... 224 37. Uznanie za naród... 227 38. Uznanie za stronę wojującą i powstańców... 229 Rozdział VII. Terytorium... 232 39. Klasyfikacja terytoriów... 232 40. Skład terytorium państwowego... 234 41. Zwierzchnictwo terytorialne... 235 42. Nabycie terytorium państwowego... 237
X Spis treści 43. Granica państwowa... 239 44. Terytoria zależne... 245 Rozdział VIII. Międzynarodowe prawo morza... 247 45. Zagadnienia wstępne... 247 46. Podział obszarów morskich... 248 I. Obszary wchodzące w skład państwa nadbrzeżnego... 249 1. Morskie wody wewnętrzne... 249 2. Morze terytorialne... 255 3. Wody archipelagowe... 264 II. Obszary podlegające ograniczonym prawom suwerennym państwa nadbrzeżnego... 266 1. Morska strefa przyległa... 266 2. Strefa wyłącznego rybołówstwa/wyłączna strefa ekonomiczna... 267 3. Szelf kontynentalny... 273 III. Obszary niepozostające pod jurysdykcją państwa nadbrzeżnego... 279 1. Morze otwarte... 279 2. Dno mórz poza granicami jurysdykcji państwowej... 289 47. Cieśniny i kanały morskie... 292 48. Rozstrzyganie sporów... 296 Rozdział IX. Międzynarodowe prawo cieków wodnych... 299 49. Rozwój norm prawa międzynarodowego dotyczących cieków wodnych... 299 50. Rzeki międzynarodowe... 302 Rozdział X. Międzynarodowe prawo lotnicze i kosmiczne... 306 51. Kwestia granicy przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej... 307 52. Międzynarodowe prawo lotnicze... 308 I. Pojęcie i źródła... 308 II. Zasada zwierzchnictwa państwa w przestrzeni powietrznej... 310 III. Statki powietrzne... 311 IV. System chicagowsko-bilateralny... 314 V. System warszawsko-montrealski... 314 VI. System tokijsko-hasko-montrealski... 315 53. Międzynarodowe prawo kosmiczne... 318 I. Pojęcie i źródła... 318 II. Status prawny przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich... 319 III. Status prawny obiektów kosmicznych oraz osób wysyłanych w przestrzeń kosmiczną i na ciała niebieskie... 323 IV. Współpraca międzynarodowa w badaniu i pokojowym wykorzystaniu kosmosu... 324
Spis treści XI Rozdział XI. Obszary podbiegunowe... 327 54. Antarktyka... 327 55. Arktyka... 331 Rozdział XII. Ludność państwa... 334 56. Obywatelstwo... 335 I. Pojęcie i źródła... 335 II. Ogólne zasady dotyczące obywatelstwa... 337 III. Nabycie i utrata obywatelstwa... 338 IV. Podwójne lub wielorakie obywatelstwo... 341 V. Obywatelstwo UE... 343 57. Cudzoziemcy... 344 Rozdział XIII. Ochrona praw człowieka w prawie międzynarodowym... 348 58. Definicja i cechy praw człowieka... 349 I. Godność osobowa jako uzasadnienie prawa człowieka... 350 II. Wertykalne obowiązywanie praw człowieka... 352 III. Prawa a wolności... 353 IV. Prawa i wolności w znaczeniu materialnym i formalnym... 354 V. Absolutny charakter praw człowieka... 354 VI. Derogacja i limitacja praw człowieka... 354 VII. Prawa człowieka a demokracja... 357 VIII. Prawa człowieka a postęp i rozwój... 358 IX. Problem uniwersalnego charakteru praw człowieka... 359 X. Prawa człowieka jako zobowiązania erga omnes... 360 XI. Prawa człowieka a globalne dobra publiczne... 361 59. Generacje praw człowieka... 362 60. Uniwersalny system ochrony praw człowieka... 365 I. Prawa człowieka w KNZ... 366 II. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka... 366 III. Pakty Praw Człowieka... 368 IV. Inne umowy powszechne w zakresie ochrony praw człowieka i instytucje ONZ wyspecjalizowane w tym zakresie... 374 61. Regionalne systemy ochrony praw człowieka... 378 I. System ochrony praw człowieka na kontynencie europejskim.. 379 1. Ochrona praw człowieka w ramach RE... 379 1.1. Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności... 382 1.2. Europejski Trybunał Praw Człowieka... 385 2. Ochrona praw jednostki w systemie prawnym Unii Europejskiej... 389 2.1. Karta Praw Podstawowych UE... 392 2.2. Ochrona praw człowieka a przystąpienie UE do EKPC... 396
XII Spis treści 3. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie... 399 4. Wspólnota Niepodległych Państw... 400 II. Interamerykański system ochrony praw człowieka... 401 III. Afrykański system ochrony praw człowieka... 403 IV. Arabski system ochrony praw człowieka... 406 Rozdział XIV. Prawo międzynarodowe karne... 409 62. Pojęcie prawa międzynarodowego karnego... 410 63. Zbrodnie międzynarodowe a przestępstwa o charakterze międzynarodowym... 411 64. Współpraca międzynarodowa w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości... 414 65. Jurysdykcja karna... 416 66. Ekstradycja... 419 67. Azyl... 422 68. Pomoc prawna w sprawach karnych... 424 69. Przekazanie i przejęcie ścigania... 427 70. Uznawanie i wykonywanie zagranicznych orzeczeń karnych... 427 71. Prawo norymberskie... 429 Rozdział XV. Prawo dyplomatyczne i konsularne... 435 72. Dyplomacja i prawo dyplomatyczne... 436 I. Znaczenie pojęcia dyplomacja... 436 II. Geneza działalności dyplomatycznej... 437 III. Typologie działalności dyplomatycznej... 440 IV. Źródła prawa dyplomatycznego... 443 V. Podział organów państwa występujących w stosunkach międzynarodowych... 444 1. Organy wewnętrzne... 445 1.1. Głowa państwa... 445 1.2. Rząd i szef rządu... 449 1.3. Minister Spraw Zagranicznych... 451 1.4. Parlamenty narodowe... 454 1.5. Inne organy wewnętrzne... 457 2. Organy zewnętrzne... 457 2.1. Stałe misje dyplomatyczne... 457 2.1.1. Ustanawianie stosunków dyplomatycznych... 458 2.1.2. Klasy szefów misji dyplomatycznej... 463 2.1.3. Funkcje misji dyplomatycznych... 466 2.1.4. Personel misji dyplomatycznej... 473 2.1.5. Przywileje i immunitety dyplomatyczne... 476 2.1.6. Zakres osobowy, czasowy i miejscowy przywilejów i immunitetów... 493 2.1.7. Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych... 494 2.1.8. Korpus dyplomatyczny... 494 2.1.9. Zakończenie pełnienia funkcji dyplomatycznych. 495
Spis treści XIII VI. Misje specjalne... 498 VII. Przedstawicielstwa handlowe... 499 VIII. Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych... 499 IX. Misje wojskowe... 500 73. Prawo konsularne... 504 I. Pojęcie i źródła prawa konsularnego... 504 II. Zarys historyczny... 505 III. Ustanawianie stosunków konsularnych... 506 IV. Klasy kierowników urzędów konsularnych... 507 V. Funkcje konsularne... 508 VI. Personel konsularny... 509 VII. Przywileje i immunitety konsularne... 510 1. Przywileje i immunitety rzeczowe... 510 2. Przywileje i immunitety osobowe... 512 VIII. Korpus konsularny... 514 IX. Konsul honorowy... 515 X. Zakończenie funkcji konsularnych... 517 Rozdział XVI. Wybrane organizacje międzynarodowe (ONZ, RE)... 518 74. Organizacja Narodów Zjednoczonych... 519 I. Wprowadzenie... 519 II. ONZ a system Narodów Zjednoczonych... 520 III. Karta Narodów Zjednoczonych... 521 IV. Cele ONZ... 522 V. Członkostwo... 523 VI. Organy... 525 1. Zgromadzenie Ogólne... 525 2. Rada Bezpieczeństwa... 527 3. Rada Gospodarcza i Społeczna... 529 4. Rada Powiernicza... 530 5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości... 530 6. Sekretariat... 532 VII. Reforma ONZ... 533 75. Rada Europy... 536 I. Wprowadzenie... 536 II. Statut RE i konwencje statutowe... 537 III. Cele RE... 538 IV. Członkostwo... 539 V. Organy... 541 1. Komitet Ministrów... 541 2. Zgromadzenie Parlamentarne... 541 3. Sekretariat... 543 4. Organy wyspecjalizowane... 543 VI. Dorobek traktatowy... 544
XIV Spis treści Rozdział XVII. Odpowiedzialność w prawie międzynarodowym... 546 76. Odpowiedzialność państwa za naruszenie prawa międzynarodowego... 547 I. Koncepcje odpowiedzialności w prawie międzynarodowym... 548 II. Przesłanki odpowiedzialności... 548 III. Zakres odpowiedzialności państwa... 551 IV. Zbrodnie i delikty międzynarodowe... 554 V. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność... 555 VI. Immunitet państwa... 557 VII. Formy odpowiedzialności... 560 77. Sankcje w prawie międzynarodowym... 565 78. Odpowiedzialność państwa za czyny niezabronione... 570 79. Odpowiedzialność organizacji międzynarodowych... 573 80. Odpowiedzialność osób prawnych za naruszenie prawa międzynarodowego... 580 81. Odpowiedzialność osób fizycznych za naruszenie prawa międzynarodowego... 584 Rozdział XVIII. Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych... 602 82. Zagadnienia ogólne... 602 83. Dyplomatyczne środki załatwiania sporów międzynarodowych... 605 I. Negocjacje... 605 II. Mediacja... 606 III. Dobre usługi... 607 IV. Komisje śledcze... 607 V. Koncyliacja... 608 84. Sądowe środki załatwiania sporów międzynarodowych... 609 I. Arbitraż międzynarodowy... 609 II. Sądy międzynarodowe... 614 85. Rozstrzyganie sporów przez ONZ... 623 86. Rozstrzyganie sporów w reżimach zamkniętych na przykładzie Światowej Organizacji Handlu... 625 Rozdział XIX. Użycie siły w stosunkach międzynarodowych... 628 87. Ius ad bellum... 629 I. Zakaz użycia siły w perspektywie historycznej... 629 II. Zakaz użycia siły w świetle KNZ... 634 III. Wyjątki od zakazu użycia siły... 638 1. Prawo do samoobrony... 638 1.1. Samoobrona a represalia zbrojne... 648 1.2. Prawo do samoobrony w dobie wojny z terroryzmem... 650 1.2.1. Definicja terroryzmu. Prawnomiędzynarodowe regulacje antyterrorystyczne... 650 1.2.2. Problemy związane ze stosowaniem samoobrony wobec aktów terroryzmu... 657
Spis treści XV 2. Akcja zbrojna w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa... 662 3. Użycie siły a prawo do samostanowienia... 673 4. Interwencja... 674 4.1. Interwencja humanitarna... 676 88. Ius in bello... 681 I. Geneza i rozwój międzynarodowego prawa humanitarnego... 681 II. Źródła międzynarodowego prawa humanitarnego... 684 III. Zasady międzynarodowego prawa humanitarnego... 687 IV. Nowe tendencje w międzynarodowym prawie humanitarnym... 689 1. Redefinicja pojęcia konfliktu zbrojnego i obszaru wojny... 690 2. Kontrowersje co do statusu kombatanta... 691 3. Problem dzieci żołnierzy... 694 4. Kwestia najemnictwa... 697 5. Zmniejszające się znaczenie neutralności... 702 6. Zmiana koncepcji okupacji... 705 7. Próby ograniczenia i eliminacji niektórych rodzajów uzbrojenia... 710 V. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża... 715 VI. Egzekwowanie Międzynarodowego Prawa Humanitarnego... 716 89. Ius post bellum?... 717 Indeks rzeczowy... 721
Wykaz skrótów 1. Umowy międzynarodowe TfUE... Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TUE... Traktat o Unii Europejskiej KoPM... Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza KWPT... Konwencja wiedeńska o prawie traktatów KWSD... Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych MPPGSiK... Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 2. Organy i organizacje ASEAN... Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej ICJ... International Court of Justice KBWE... Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie MTK... Międzynarodowy Trybunał Karny MTKJ... Międzynarodowy Trybunał Karny ds. b. Jugosławii MTS... Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości NZ... Narody Zjednoczone OBWE... Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie OECD... Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju OJA... Organizacja Jedności Afrykańskiej ONZ... Organizacja Narodów Zjednoczonych OPA... Organizacja Państw Amerykańskich OWP... Organizacja Wyzwolenia Palestyny PCIJ... Permanent Court of International Justice RB ONZ... Rada Bezpieczeństwa ONZ RE... Rada Europy
XVIII Wykaz skrótów RSG... Rada Społeczno-Gospodarcza ONZ STSM... Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej UA... Unia Afrykańska UE... Unia Europejska ZG ONZ... Zgromadzenie Ogólne ONZ 3. Czasopisma i publikatory AJIL... American Journal of International Law Am. U. L. Rev.... American University Law Review Asper Rev. of Intl Bus. and Trade Law... Asper Review of International Business and Trade Law Aust. YBIL... Australian Yearbook of International Law Brooklyn J. IntL L.... Brooklyn Journal of International Law BSP... Białostockie Studia Prawnicze Cath. Law.... Catholic Lawyer EJIL... European Journal of International Law ELR... European Law Review Ga. J. Intl & Comp. L... Georgia Journal of International and Comparative Law Geo. L.J.... Georgetown Law Journal GSP... Gdańskie Studia Prawnicze ICLQ... International & Comparative Law Quarterly Intl Comm. L. Rev.... International Community Law Review Jnl of Int. Dispute Settlement... Journal of International Dispute Settlement Korean J. Intl & Comp. L.... Korean Journal of International & Comparative Law KSM... Krakowskie Studia Międzynarodowe KPP... Kwartalnik Prawa Publicznego Ky. L.J.... Kansas Law Journal L. Q. Rev.... Law Quarterly Review NP... Nowe Prawo PE... Przegląd Europejski PiP... Państwo i Prawo PP... Problemy Praworządności PPD... Polski Przegląd Dyplomatyczny PPPubl.... Przegląd Prawa Publicznego PSM... Przegląd Stosunków Międzynarodowych Queensland U. Tech. L. & Just. J.... Queensland University Technology Law & Justice Journal
Wykaz skrótów XIX PWPM... Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego R.G.D.... Revue generale de droit RNP... Roczniki Nauk Prawnych RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SE... Studia Europejskie SM... Sprawy Międzynarodowe SP... Studia Prawnicze Tul. L. Rev.... Tulane Law Review U. Toronto Fac. L. Rev... University of Toronto Faculty of Law Review WPP... Wojskowy Przegląd Prawniczy 4. Inne skróty art.... artykuł lit.... litera m.in.... między innymi MPH... Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych nast.... następny (-a, -e) np.... na przykład Nr... numer pkt... punkt por.... porównaj r.... rok red.... redakcja s.... strona tekst jedn.... tekst jednolity