Anita Bernatek. Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw

Anita Bernatek Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Kraków, marzec 2011

2 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Autor: Anita Bernatek Nadzór merytoryczny: Marta Wiśniewska Redakcja: Agata Łuczyńska Koszty wydania publikacji sfinansowano w ramach projektu PL0349 pn.: Ochrona gatunkowa rysia, wilka i niedźwiedzia w Polsce wsparcie udzielone przez Lichtenstein, Islandię i Norwegię poprzez dofinansowanie z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Za treść publikacji odpowiada WWF Polska WWF Polska ISBN 978-83-60757-33-8 realizacja: Agencja Wydawnicza EkoPress 601 311 838, poskrobko@ekopress.pl wydrukowano na papierze ekologicznym

Kilka słów tytułem wstępu Efektywna ochrona wilka, rysia czy niedźwiedzia w Polsce wymaga czegoś daleko więcej, niż prostego wskazania tych zwierząt jako objętych ochroną gatunkową, wraz z listą zakazów tego wynikających. Od dziesięcioleci wiemy, że zapewnienie korzystnego stanu ochrony populacji tych dużych drapieżników wymaga objęcia skuteczną ochroną rozległych obszarów występowania ich kluczowych populacji. Ale doświadczenia ostatnich dekad pokazują także, że równie istotne są działania na rzecz ochrony i poprawy łączności ekologicznej pomiędzy takimi płatami chronionych siedlisk. Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w ostatnich latach, wraz z rozbudową sieci dróg ekspresowych i autostrad, stanowiących poważne bariery w przemieszczeniach zwierząt. Wzrost natężenia ruchu drogowego czy postępujące rozprzestrzenianie się zabudowy mieszkalnej silnie upośledzają możliwości dyspersji i migracji zwierząt, co znacząco podwyższa ryzyko wymarcia tak powstałych, izolowanych od siebie populacji lokalnych. Konsekwencją tego rozpoznania jest rosnąca popularność koncepcji ochrony tzw. korytarzy ekologicznych, rozumianych jako ciągi siedlisk zapewniających zwierzętom możliwości przemieszczania się pomiędzy odległymi od siebie wyspami optymalnych siedlisk objętych już skuteczną ochroną obszarową. Celem prezentowanego Czytelnikowi raportu jest ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego. Plany te są obiektem zainteresowania WWF Polska, gdyż to właśnie właściwe planowanie przestrzenne daje szansę na stworzenie rzeczywiście funkcjonalnej sieci obszarów chronionych, którego nieodzownym składnikiem jest ochrona połączeń pomiędzy tymi obszarami. Przegląd planów jasno wskazuje co zresztą nie zawsze jest zgodne z rozpoznaniem samych planistów że bez zmian w prawodawstwie, sankcjonujących ochronę korytarzy ekologicznych, fragmentacja siedlisk i utrata ciągłości ekologicznej pomiędzy obszarami istotnymi dla ochrony przyrody będzie postępować nadal. Postępująca izolacja populacji lokalnych wielu gatunków zwierząt, także wilka, rysia i niedźwiedzia, coraz bardziej zagrażać będzie ich żywotności. Dołożymy wszelkich starań, aby się tak nie stało. Jesteśmy przekonani, że niniejsze opracowanie, diagnozujące stan wdrażania koncepcji ochrony korytarzy ekologicznych w 7 lat po akcesji kraju do Unii Europejskiej, będzie stanowić krok w kierunku skutecznej ochrony spójnej przestrzennie sieci obszarów chronionych w Polsce. Marta Wiśniewska Konsultant ds. Infrastruktury i Środowiska WWF Polska

Spis treści 1. Wprowadzenie... 5 1.1. Koncepcja korytarzy ekologicznych w Polsce... 5 1.2. Rola planowania przestrzennego w realizacji koncepcji korytarzy ekologicznych... 7 2. Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych w planach zagospodarowania przestrzennego województw... 9 2.1. Stan faktyczny wynikający z zapisów w planach zagospodarowania dla poszczególnych województw... 10 2.1.1. Województwo dolnośląskie... 10 2.1.2. Województwo kujawsko-pomorskie... 13 2.1.3. Województwo lubelskie... 17 2.1.4. Województwo lubuskie... 21 2.1.5. Województwo łódzkie... 25 2.1.6. Województwo małopolskie... 31 2.1.7. Województwo mazowieckie... 35 2.1.8. Województwo opolskie... 38 2.1.9. Województwo podkarpackie... 44 2.1.10. Województwo podlaskie... 50 2.1.11. Województwo pomorskie... 54 2.1.12. Województwo śląskie... 61 2.1.13. Województwo świętokrzyskie... 65 2.1.14. Województwo warmińsko-mazurskie... 70 2.1.15. Województwo wielkopolskie... 72 2.1.16. Województwo zachodniopomorskie... 78 2.2. Podsumowanie analizy planów... 82 2.3. Omówienie wyników wywiadu z wojewódzkimi biurami planowania przestrzennego na temat ich oceny wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych... 86 2.3.1. Stanowisko województwa małopolskiego... 86 2.3.2. Stanowisko województwa mazowieckiego... 87 2.3.3. Stanowisko województwa podkarpackiego... 88 2.3.4. Stanowisko województwa podlaskiego... 88 2.4. Omówienie stanu faktycznego w wojewódzkich planach zagospodarowania przestrzennego w kontekście sieci korytarzy ekologicznych na tle poszczególnych województw... 89 3. Wnioski i rekomendacje... 91 Bibliografia... 92 Spis tabel i rycin... 93

1. Wprowadzenie 1.1. Koncepcja korytarzy ekologicznych w Polsce Pojęcie korytarza ekologicznego funkcjonuje w ochronie przyrody już od wczesnych lat XX w. Początkowo definiowane było poprzez pełnioną funkcję jako szlak migracji roślin lub zwierząt 1. W latach 80. XX w. w ekologii krajobrazu zaczęto stosować podejście strukturalne 2. Korytarz ekologiczny jako krajobrazowa struktura liniowa, odrębna od otoczenia, stała się ważnym narzędziem ochrony przyrody. Powinna być traktowana jako element uzupełniający system obszarów chronionych. W obliczu wzrostu antropopresji, zwłaszcza postępującej urbanizacji oraz rozwoju infrastruktury komunikacyjnej i technicznej, rośnie zagrożenie dla ciągłości korytarzy ekologicznych. Innym problemem jest również brak społecznego zrozumienia roli korytarzy w środowisku przyrodniczym, a zatem i potrzeby ich ochrony 3. By zapewnić skuteczną ochronę korytarzy istotna jest świadomość ekologiczna społeczeństwa, a w szczególności osób odpowiedzialnych za planowanie przestrzenne 4. By ochrona korytarzy ekologicznych spełniała swoje cele powinna zostać zaplanowana w skali międzynarodowej. Dotychczas jednak nie opracowano przebiegu paneuropejskiej sieci ekologicznej, która mogłaby zostać wykorzystana w granicach Polski 5. W połowie lat 90. XX w. w ramach realizacji projektu badawczego National Nature Plan (NNP) Programu Europejskiego Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody IUCN opracowano sieć ekologiczną ECONET-POLSKA, wykorzystując kryteria środowiskowe (krajobrazowe) 6. Koncepcja ta została przyjęta jako przyrodnicza podstawa Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju Polska 2000 Plus 7. Wdrożoną ją również w wielu planach zagospodarowania przestrzennego województw. Jednak opracowanie to jest zbyt zgeneralizowane i w niedostatecznym stopniu uwzględnia bariery ograniczające migrację organizmów w korytarzach ekologicznych 8. W 2005 r. na zlecenie Ministerstwa Środowiska w Zakładzie Badania Ssaków PAN w Białowieży (obecnie Instytut Biologii Ssaków PAN), we współpracy ze Stowarzyszeniem dla Natury Wilk oraz Muzeum i Instytutem Zoologii PAN, opracowano projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć NATURA 2000 w Polsce 9. W celach integracji tej sieci w skali międzynarodowej wytypowano jako punkty docelowe ważne obszary przyrodnicze zlokalizowane przy granicach Polski i mające łączność ekologiczną z innymi obszarami przyrodniczymi krajów sąsiednich. Do obszarów węzłowych wewnątrz kraju zaliczono tereny prawnie chronione (parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary NATURA 2000, częściowo rezerwaty przyrody i obszary chronionego krajobrazu) oraz duże kompleksy leśne, doliny rzeczne i inne tereny dobrze zachowane przyrodniczo. Następnie na podstawie analiz środowiskowych połączono punkty docelowe z obszarami węzłowymi. Podczas konstruowania sieci kierowano się przede wszystkim ciągłością obszarów o wyższym stopniu naturalności (głównie lesistości) oraz brakiem lub małą gęstością zabudowy. Wykorzystano również wyniki badań gatunków wskaźnikowych (głównie wilka, częściowo rysia, łosia i jelenia). Uwzględniono także koncepcję ECONET-POLSKA 10. Projekt ten stanowi obecnie najbardziej kompleksowy i poprawny metodologicznie model korytarzy ekologicznych w Polsce. Zgodnie z tym projektem największą powierzchnię w sieci korytarzy stanowią lasy (ok. 55%), natomiast łąki, pastwiska i uprawy rolne to ok. 42%, pozostałe 2,5% stanowią wody i mokradła, a 0,5% tereny zabudowane. Sieć ta jest zhierarchizowana. Wyróżniono siedem korytarzy międzynarodowych, które łączą tereny położone na

6 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Koncepcja korytarzy ekologicznych przeciwległych granicach kraju. Pozostałe korytarze nazwane korytarzami krajowymi łączą obszary położone wewnątrz kraju z korytarzami głównymi oraz zapewniają wariantowość dróg migracji. Zadaniem tak wyznaczonej sieci jest ochrona łączności ekologicznej w makroskali, a uszczegółowienie i uzupełnienie sieci powinno zostać wykonane na poziomie regionalnym (wojewódzkim) 11. Ochrona korytarzy ekologicznych w Polsce nie posiada sankcji prawnej. W obecnej formie ok. 60% powierzchni korytarzy (wyznaczonych w ramach projektu dla Ministerstwa Środowiska) pokrywa się z terenami prawnie chronionymi (35% przypada na obszary chronionego krajobrazu, 21% na parki krajobrazowe, 4% na parki narodowe, 1% na rezerwaty przyrody), obszary NATURA 2000 pokrywają ok. 36% powierzchni korytarzy. Ustawa o lasach gwarantuje nienaruszalność powierzchni kompleksów leśnych. W połączeniu z systemem obszarów chronionych w Polsce daje to ok. 83% powierzchni korytarzy ekologicznych podlegających ochronie prawnej 12. Niemniej, by ochrona ciągłości ekologicznej była skuteczna, musi obejmować całą sieć korytarzy. Dlatego zasadna wydaje się zmiana ustawy o ochronie przyrody i wprowadzenie dodatkowej, autonomicznej formy ochrony, jaką byłyby korytarze ekologiczne. Dzięki takiemu rozwiązaniu ochrona korytarzy zyskałaby sankcję prawną. W przypadku wszelkich inwestycji liniowych przecinających korytarze istniałby obowiązek sporządzania ocen oddziaływania na środowisko. Ponadto inwestorzy byliby zobowiązani do zapewniania środków minimalizujących negatywny wpływ inwestycji na funkcjonowanie korytarzy np. poprzez obowiązek budowy przejść dla zwierząt. Funkcjonowanie korytarzy ekologicznych zależy od takich czynników jak długość i szerokość korytarzy, złożoność struktury przyrodniczej i stopień przekształcenia przez człowieka. Dlatego do niekorzystnych zjawisk, pogarszających drożność korytarzy, należy zaliczyć ich zbytnie zwężenie, przecięcie barierami antropogenicznymi (m.in. szlakami komunikacyjnymi drogowymi i kolejowymi, terenami zurbanizowanymi) oraz uproszczenie ich wewnętrznej struktury krajobrazowej 13. Ostatnie badania radiotelemetryczne wykazały, że największym zagrożeniem dla trwałości populacji wielu gatunków jest fragmentacja środowiska. Również coraz liczniej prowadzone badania genetyczne pokazały, że fragmentacja i izolacja środowisk wywiera wpływ nie tylko na liczebność organizmów, ale i na różnorodność genetyczną populacji roślin i zwierząt. Fragmentacja środowiska przyczynia się do obniżenia całkowitej liczebności populacji, spadku zmienności genetycznej i obniżenia możliwości przystosowawczych danej populacji 14, a w konsekwencji do spadku bioróżnorodności. Jednocześnie wykazano, że wiele gatunków może funkcjonować jako metapopulacje, złożone z małych subpopulacji, jeśli tylko pozostają ze sobą w kontakcie poprzez wymianę osobników i przepływ genów. Zatem podstawowym warunkiem dla przetrwania metapopulacji jest zachowanie łączności ekologicznej. Dzięki temu wiele gatunków ma możliwość zasiedlania nawet małych płatów środowiska wśród terenów użytkowanych gospodarczo 15. W obliczu postępującego rozwoju społeczno-gospodarczego stwarza to szansę na osiągnięcie kompromisu pomiędzy wymogami ochrony różnorodności biologicznej a zagospodarowaniem przestrzennym. Wobec tak zarysowanej problematyki znaczenia łączności ekologicznej w zachowaniu bioróżnorodności, do koniecznych działań ochronnych i poprawiających drożność korytarzy ekologicznych na szczeblu krajowym należy zaliczyć usankcjonowanie ich sytuacji prawnej. Postuluje się również wdrożenie koncepcji korytarzy ekologicznych do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Na poziomie regionalnym należy uszczegółowić przebieg korytarzy i wprowadzić je do planów zagospodarowania przestrzennego województw. Natomiast w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które stanowią akt prawa miejscowego, koniecznym jest wprowadzenie zapisów konkretnych działań ochronnych i poprawiających drożność korytarzy.

Wprowadzenie 1.2. Rola planowania przestrzennego w realizacji koncepcji korytarzy ekologicznych Przykładami zadań służących zachowaniu, poprawie lub odtworzeniu ciągłości ekologicznej są: 1. wdrożenie koncepcji korytarzy ekologicznych na wszystkich szczeblach planowania przestrzennego 2. wybór najmniej konfliktowych lokalizacji inwestycji infrastrukturalnych 3. ograniczanie lokalizowania elementów infrastrukturalnych zagrażających funkcjonowaniu korytarzy ekologicznych (np. farm wiatrowych, elektrowni wodnych, infrastruktury transportowej) 4. budowa urządzeń technicznych umożliwiających przekraczanie barier przez zwierzęta (przepusty pod drogami, zielone mosty ) 5. zwiększenie lesistości w obrębie korytarzy ekologicznych 6. zachowanie mozaikowatej struktury własności i upraw, sieci miedz, zadrzewień śródpolnych, oczek wodnych i innych nieprodukcyjnych elementów przestrzeni rolniczej, stanowiących ostoję dla dzikich gatunków 7. budowa przepławek w celu zapobiegania zaburzeniom ciągłości ekologicznej rzek 8. ochrona brzegów rzek i zbiorników wodnych przed zabudową i niszczeniem szaty roślinnej 9. zakaz tworzenia nasypów ziemnych usytuowanych poprzecznie do osi korytarza 10. zapobieganie rozpraszaniu zabudowy oraz niedopuszczanie do zlewania się jednostek osadniczych 11. zapobieganie intensywnemu zagospodarowywaniu dolin rzecznych, zwartych kompleksów leśnych i innych obszarów cennych przyrodniczo 12. zakaz wyznaczania nowych terenów budowlanych w obrębie korytarzy. Rola planowania przestrzennego w ochronie przyrody nie ulega wątpliwości. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym wzrasta stopień antropopresji. Przejawia się on w postępującej urbanizacji, wzrastającej gęstości sieci infrastruktury powierzchniowej i liniowej oraz w innych formach oddziaływania człowieka na środowiska (np. w turystyce). Prowadzi to nie tylko do zmniejszenia powierzchni obszarów cennych (kompleksów leśnych, torfowych, bagiennych), ale również do fragmentacji środowiska. Dlatego konieczne jest świadome prowadzenie polityki przestrzennej, której jednym z zadań będzie ochrona przyrody, w tym odtwarzanie i zachowanie ciągłości ekologicznej 16. Ważne jest, by już na etapie planowania osiągnąć kompromis między zagospodarowaniem a środowiskiem przyrodniczym. Pojęcie korytarza ekologicznego w polskim ustawodawstwie pojawiło się po raz pierwszy w ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Zgodnie z art. 5. tej ustawy jest to obszar umożliwiający migrację zwierząt, roślin lub grzybów 17. Brakuje jednak sprecyzowania zasad wyznaczania granic korytarza i jego funkcji pozamigracyjnych. Nie określone są także zasady ochrony. W polskim systemie prawnym podstawę planowania przestrzennego stanowi ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zgodnie z nią, podstawowym dokumentem na szczeblu krajowym jest Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK), sporządzana przez ministra właściwego do spraw rozwoju regionalnego. Koncepcja ta uwzględnia zasady zrównoważonego rozwoju kraju w oparciu o uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe, społeczne i ekonomiczne. Wyznacza cele i kierunki zrównoważonego rozwoju oraz działania niezbędne do jego osiągnięcia, w tym wymagania z zakresu ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem obszarów podlegających ochronie 18. Obecnie trwają prace nad uchwaleniem KPZK. Zgodnie z informacją Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, od 1 lutego do 2 marca 2011 r. odbywają się konsultacje społeczne nad Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 19.

8 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Rola planowania przestrzennego Kolejnym szczeblem planowania przestrzennego w kraju jest poziom województwa. Zgodnie z ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym organy samorządu województwa sporządzają plan zagospodarowania przestrzennego województwa, w którym uwzględnia się ustalenia strategii rozwoju województwa oraz m.in. system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska 20. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa nałożyła na samorządy wojewódzkie obowiązek określenia strategii rozwoju województwa, w tym kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego oraz prowadzenie polityki rozwoju województwa. Jednym z zadań w ramach tej polityki jest racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska naturalnego, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju 21. W połączeniu z implementacją zasad z KPZK powinno to stworzyć platformę do uszczegółowienia sieci korytarzy na poziomie regionalnym. Na poziomie lokalnym ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym narzuca na radę gminy obowiązek uchwalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego celem określenia polityki przestrzennej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego. Natomiast aktem prawa miejscowego, będącym wyrazem tej polityki, jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który ustala przeznaczenie terenów oraz określa sposoby ich zagospodarowania i zabudowy 22. By możliwe było osiągnięcie spójnej sieci ekologicznej w kraju konieczne jest uwzględnienie w KPZK korytarzy ekologicznych o znaczeniu międzynarodowym i krajowym. Założenia takiej sieci powinny następnie zostać uzupełnione na poziomie regionalnym i odzwierciedlone w planach wojewódzkich. Natomiast miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jako akt prawa miejscowego powinien uwzględniać ustalenia planów wyższego szczebla (planu wojewódzkiego i KPZK) i ustanawiać konkretne działania służące ochronie korytarzy ekologicznych wyznaczonych na poziomie krajowym i wojewódzkim, a uszczegółowione w skali lokalnej. Tylko dzięki takiej hierarchicznej implementacji koncepcji korytarzy ekologicznych możliwa jest całościowa, a zatem skuteczna ochrona ciągłości sieci ekologicznej w Polsce.

2. Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych W celu oceny wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych w planowaniu przestrzennym na szczeblu wojewódzkim analizie poddano 16 planów zagospodarowania przestrzennego województw (tab. 1.). Wśród nich 9 (województwa: dolnośląskie, lubelskie, lubuskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie i mazowieckie) zostało uchwalonych, przyjmując za podstawę formalno-prawną ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. nr 15, poz. 139 z późniejszymi zmianami). Pozostałe 7 planów (województwa: łódzkie, małopolskie, opolskie, pomorskie, śląskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie) opracowano już po uchwaleniu nowej, aktualnie obowiązującej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. nr 80, poz. 717). W czasie analizy zwrócono uwagę, na jakich etapach planowania przestrzennego uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych (opis uwarunkowań rozwoju województwa, określenie celów, zasad i kierunków zagospodarowania przestrzennego, ewaluacja). Sprawdzono, jakie jest ogólne podejście do ochrony przyrody, a szczególnie do ochrony powiązań przyrodniczych, czy walory środowiska przyrodniczego, a w konsekwencji ich możliwe lub już istniejące prawne formy ochrony postrzegane są jako bariera czy szansa rozwoju województwa. Skoncen- Tabela 1. Zestawienie podstawowych informacji o planach zagospodarowania przestrzennego województw Lp. Województwo Data uchwalenia Uwagi* 1. dolnośląskie 30 sierpnia 2002 w połowie 2011 uchwalenie nowego 2. kujawsko-pomorskie 26 czerwca 2003 z końcem 2011 uchwalenie nowego 3. lubelskie 29 lipca 2002 aktualny (w 4. kwartale 2011 uchwalenie nowego) 4. lubuskie 2 października 2002 w połowie 2011 uchwalenie nowego 5. łódzkie 21 września 2010 bez planowania zmian w najbliższym czasie 6. małopolskie 22 grudnia 2003 bez planowania zmian w najbliższym czasie 7. mazowieckie 7 czerwca 2004 bez planowania zmian w najbliższym czasie 8. opolskie 28 września 2010 bez planowania zmian w najbliższym czasie 9. podkarpackie 30 sierpnia 2002 w planach aktualizacja, ale bez konkretnych terminów 10. podlaskie 27 czerwca 2003 w planach aktualizacja, ale bez konkretnych terminów 11. pomorskie 26 października 2009 bez planowania zmian w najbliższym czasie 12. śląskie 21 czerwca 2004** w planach aktualizacja, ale bez konkretnych terminów 13. świętokrzyskie 26 kwietnia 2002 w planach aktualizacja, ale bez konkretnych terminów 14. warmińsko-mazurskie 12 lutego 2002 w planach aktualizacja, ale nie wcześniej jak w 2012 15. wielkopolskie 26 kwietnia 2010 bez planowania zmian w najbliższym czasie 16. zachodniopomorskie 19 października 2010 bez planowania zmian w najbliższym czasie * Informacje uzyskane podczas rozmów telefonicznych z pracownikami Urzędów Marszałkowskich i Biur Planowania Przestrzennego w grudniu 2010. ** Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego został zmieniony uchwałą z dnia 22 września 2010 r. w zakresie uzupełnienia o rozwoju międzynarodowego portu lotniczego Katowice w Pyrzowicach.

10 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw 2.1. Stan faktyczny wynikający z zapisów w planach zagospodarowania dla poszczególnych województw Województwo dolnośląskie trowano się także na zaproponowanych w planie konkretnych działaniach służących ochronie korytarzy. Wyodrębniono również te działania, które mogą pozytywnie wpłynąć na drożność korytarzy, a których w planach nie skorelowano z tym zagadnieniem. Ponadto na podstawie analizy planów zestawiono zagrożenia dla funkcjonowania korytarzy. Następnie podsumowano i oceniono proces wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych w planach zagospodarowania przestrzennego poszczególnych województw. Raport dotyczący podejścia do ochrony korytarzy ekologicznych w planowaniu przestrzennym na szczeblu wojewódzkim uzupełniono o streszczenia wywiadów telefonicznych przeprowadzonych z przedstawicielami biur planowania przestrzennego lub departamentów odpowiedzialnych za opracowywanie planów wojewódzkich i prezentacji dotyczącej korytarzy pracowników Podkarpackiego Biura Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, wygłoszonej w trakcie III i IV warsztatów poświęconych opracowaniu strategii ochrony niedźwiedzia brunatnego (Kraków, 26-27.01.2011). Wywiady przeprowadzono z przedstawicielami trzech różnych województw z małopolskim, ze względu na duże znaczenie województwa w utrzymaniu łączności ekologicznej w korytarzu karpackim, z województwem podlaskim, ze względu na duże obszary regionu należące do sieci korytarzy oraz z województwem mazowieckim, gdzie znajduje się dużo najbardziej zagrożonych odcinków korytarzy ekologicznych. Ponadto wszystkie wybrane województwa posiadają plany, które wymagają aktualizacji i prace w tym kierunku są dopiero na wstępnym etapie. 2.1.1. Województwo dolnośląskie Koncepcja korytarzy ekologicznych w planie zagospodarowania przestrzennego W planie zagospodarowania przestrzennego województwa jednym z celów strategicznych rozwoju przestrzennego jest otwarcie na Europę rozumiane jako stymulowanie i umacnianie integracji Polski z UE. Wśród działań służących realizacji tego celu wymieniono utworzenie systemu NATURA 2000 oraz przyjęcie standardów ekologicznych UE, co oznacza m.in. spadek obciążenia środowiska 23. Innym celem strategicznym odnoszącym się do ochrony przyrody, uwzględnionym w planie, jest aktywna ochrona wartości przyrodniczych i kształtowanie środowiska przyrodniczego prowadzące do realizacji ekorozwoju 24. Odwołano się tu wprost do koncepcji korytarzy ekologicznych. Zapisano, że cel ten wiąże się z ochroną cennych zasobów przyrodniczych poprzez tworzenie systemu obszarów prawnie chronionych, korytarzy ekologicznych w ramach ECONET-POLSKA i przystosowywanie tego systemu do sieci NATURA 2000. W rozdziale przedstawiającym cele, zasady realizacji i kierunki polityki przestrzennej w odniesieniu do systemu funkcjonalno-przestrzennego znajduje się ciekawy zapis, pośrednio wskazujący na podejście do ochrony środowiska twórców planu. W jednym z pięciu celów polityki przestrzennej w tym systemie wskazano, że konflikty w parkach krajobrazowych będą rozwiązywane na korzyść środowiska przyrodniczego w oparciu o zapisy ustawy o ochronie przyrody 25. Przy krótkim opisie zasad zagospodarowania w wyróżnionych sześciu strefach funkcjonalnoprzestrzennych, w przypadku strefy związanej z rzeką Odrą odniesiono się bezpośrednio do korytarzy. Wskazano, że konieczne jest zachowanie i wzmocnienie funkcji ochronnych korytarza ekologicznego rzeki Odry 26. W kierunkach polityki przestrzennej dla strefy o przeważającym udziale funkcji przemysłowej i gospodarczej wskazano na obowiązek kształtowania powiązań ekologicznych 27.

Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych W sferze ekologicznej w polityce przestrzennej wśród celów szczegółowych wymieniono zwiększenie powierzchni obszarów chronionych oraz utrwalenie, integrację i rozszerzenie regionalnego systemu obszarów chronionych (w nawiązaniu do systemu krajowego i systemów europejskich, m.in. rezerwaty biosfery, NATURA 2000, ECONET) 28. W systemie ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych przyjęto m.in. zasadę przeciwdziałania fragmentacji środowiska naturalnego 29. Jednak nie odniesiono jej w planie do koncepcji korytarzy. Natomiast bezpośrednio do korytarzy nawiązano przy wyszczególnianiu kierunków polityki przestrzennej w systemie ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych. Wskazano na konieczność zmniejszenia uciążliwości barier ekologicznych (komunikacyjnych, gospodarczych, urbanistycznych i innych), które utrudniają lub uniemożliwiają rozwój i swobodne przemieszczanie się roślin i zwierząt. Podkreślono, że powinno się m.in. budować bezpieczne przejścia dla zwierząt przy istniejących barierach sieci drogowej czy kolejowej 30. Zapisano również, że należy kształtować spójną przestrzennie sieć powiązań przyrodniczych z uwzględnieniem istniejących i projektowanych obszarów chronionych i korytarzy ekologicznych (w oparciu o założenia sieci ECONET) 31. W poniższej tabeli przedstawiono obszary węzłowe i korytarze ekologiczne województwa dolnośląskiego sporządzone na podstawie planu (tab. 2.). Podkreślono, że w opracowaniach planistycznych powinno się uwzględniać obszary NATURA 2000 32. W planie, w kierunkach zagospodarowania w rolnictwie i gospodarce leśnej wskazano, że należy zwiększać w województwie lesistość, ale zwrócono też uwagę, że lokalizacja zalesień powinna zapewniać zmniejszenie rozdrobnienia i rozproszenia kompleksów leśnych. Przyjęto też, że należy wprowadzać nowe i pielęgnować istniejące zadrzewienia śródpolne i przydrożne 33. Choć zapisy te nie są w planie korelowane z problemem drożności korytarzy ekologicznych, to i tak cenne jest, że takie działania są uwzględniane. Tabela 2 Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne w województwie dolnośląskim w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... dolnośląskiego 2002) Obszary węzłowe Korytarze ekologiczne 1. Obszar Doliny Środkowej Odry 2. Obszar Milicki 3. Obszar Karkonosko-Izerski 4. Obszar Gór i Pogórza Kaczawskiego 5. Obszar Gór Stołowych 6. Obszar Gór Sowich 7. Obszar Gór Bystrzyckich i Orlickich 8. Obszar Ślęży 9. Obszar Masywu Śnieżnika 1. Obszar Głogowski Odry 2. Obszar Wzgórz Dalkowskich 3. Obszar Dolnej Baryczy 4. Obszar Prochowicki 5. Obszar Nysy Kłodzkiej 6. Obszar Kwisy 7. Obszar Górnego Bobru 8. Obszar Gór Kamiennych 9. Obszar Gór Wałbrzyskich 10. Obszar Dusznicki 11. Obszar Przełęczy Międzyleskiej 12. Dolina Bystrzycy* 13. Krzywińsko-Osiecki Obszar Chronionego Krajobrazu* 14. obszary łączące Góry Złote Bialskie i Złote ze Wzgórzami Strzelińskimi* * Korytarze ekologiczne przyjęte w planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego jako uzupełnienie sieci ECONET.

12 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Województwo dolnośląskie W podrozdziale o kierunkach polityki przestrzennej odnoszącej się do rozwoju infrastruktury (w dziedzinie komunikacji) znalazł się cały dział o ograniczeniach negatywnego wpływu komunikacji na stan środowiska. Zaproponowano sześć rozwiązań, a wśród nich jedno odnoszące się bezpośrednio do ochrony korytarzy zapewnienie bezkolizyjnych przejść dla zwierząt na głównych trasach województwa tj. uwzględnienie korytarzy ekologicznych dla zwierząt, przecinających się z drogami o dużym natężeniu ruchu i zastosowanie dostępnych środków w celu zminimalizowania kontaktu z komunikacją (np. zielone mosty) 34. Ponadto wskazano jeszcze na potrzebę budowy ekranów dźwiękochłonnych w obszarach zagrożonych hałasem komunikacyjnym i co ciekawe podkreślono nie tylko obszary zabudowane, ale też obszary chronione. W rozdziale przedstawiającym zadania rządowe służące realizacji ponadlokalnych celów publicznych, które powinny być uwzględnione w planie, w sprawach ochrony przyrody podkreślono jedynie konieczność współpracy międzynarodowej w celu stworzenia spójnego systemu ochrony 35. Zwrócono uwagę na współpracę z Republiką Federalną Niemiec 36 i z Republiką Czeską 37. W rozdziale poświęconym kierunkom polityki przestrzennej obszarów problemowych przedstawiono syntezę Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry w granicach województwa dolnośląskiego (jako studium obszaru problemowego stanowiącego część projektu planu). W odniesieniu do systemu obszarów chronionych wskazano na konieczność jego rozszerzenia oraz integracji w nawiązaniu do systemów europejskich (rezerwaty biosfery, NATURA 2000, ECONET) 38. Wyszczególniono planowane przyrodnicze obszary chronione w dorzeczu Odry 39. Nie odniesiono się bezpośrednio do ochrony korytarzy. Presja na drożność korytarzy ekologicznych Przy wyszczególnianiu nadrzędnych zasad zagospodarowania przestrzennego zwrócono uwagę na postępujący proces żywiołowego inwestowania na terenach rolnych, poza jednostkami osadniczymi, oraz na nadmierną urbanizację obszarów cennych przyrodniczo 40. Nieskorelowano tego w planie jako presji na drożność korytarzy, ale negatywny wpływ tych zjawisk jest oczywisty. Inne zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej 41. Mimo to w planie zapisano, że rozwój ten będzie się odbywał z poszanowaniem ochrony środowiska. Wskazano także na konkretne działania służące ochronie korytarzy (budowa przejść dla zwierząt) 42. W planie założono rozwój żeglugi 43 i sportów wodnych w dolinie Odry oraz przystosowanie dla potrzeb spływów kajakowych potencjalnych szlaków wodnych na Baryczy, Bobrze, Bystrzycy, Kwisie, Nysie Kłodzkiej oraz Odrze i jej dopływach 44. Choć niesie to pewne zagrożenie dla funkcjonowania dolin jako korytarzy ekologicznych, warto zwrócić uwagę, że w planie założono, iż rozwój zabudowy hydrotechnicznej powinien odbywać się z uwzględnieniem zarówno potrzeb żeglugi jak i zminimalizowaniem negatywnych skutków dla środowiska przyrodniczego 45. Podsumowanie W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego, choć nie jest on obszerny i przedstawia wizję zagospodarowania bardzo esencjonalnie, uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych. Wskazano, jakie korytarze występują na terenie województwa. Podkreślono konieczność współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony przyrody i tworzenia spójnego systemu obszarów chronionych. Na uwagę zasługuje tu jedynie fakt, że nie zwrócono uwagi na taką współpracę z województwami sąsiednimi. W przypadku rozwoju infrastruktury drogowej przedstawiono konkretne działania służące zachowaniu ciągłości w korytarzach ekologicznych. Nie podkreślono za to znaczenia dolin rzecznych jako korytarzy ekologicznych. W zakresie ochrony środowiska wydaje się, że najważniejszą kwestią w województwie dolnoślą-

Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych skimi jest gospodarowanie wodą (w celach przeciwpowodziowych). Niemniej, jak na tak skondensowaną formę przedstawienia celów, zasad i kierunków polityki przestrzennej województwa, można uznać, że planiści nie pominęli kwestii korytarzy ekologicznych. Koncepcja korytarzy ekologicznych w planie zagospodarowania przestrzennego Pierwsze zapisy odnoszące się do koncepcji ochrony sieci ekologicznej pojawiają się w rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych województwa wynikających z procesów integracji z Unią Europejską. Wskazano na powstanie sieci ekologicznej ważnej ze względu na ochronę bioróżnorodności. W planie odnotowano fakt opracowywania i wdrażania w Polsce programu NATURA 2000 (stan na czerwiec 2001). Zgodnie z planem w województwie kujawsko-pomorskim proponuje się 11 obszarów do włączenia do tej sieci (co stanowi ok. 6,13% powierzchni województwa) 46. W podrozdziale dotyczącym ustaleń zapisanych w dokumentach rządowych i innych, poziomu krajowego i regionalnego, wskazano na dalszy stopniowy wzrost udziału lasów w strukturze użytkowania ziemi. Podkreślono, że obszary leśne są kluczowym elementem bezpieczeństwa ekologicznego 47. Jednak nie wskazano żadnych konkretnych funkcji lasów, które stanowią o ich kluczowej roli, ani nie odwołano się do ich znaczenia w funkcjonowaniu korytarzy ekologicznych. W przypadku opisu powiązań z województwami ościennymi ograniczono się tylko do wymiany wielkich form ochrony przyrody występujących na granicy województwa. Poniżej przedstawiono zestawienie tych obszarów sporządzone na podstawie planu (tab. 3.). W przypadku obszarów chronionego krajobrazu ograniczono się tylko do stwierdzenia, że w obszarze stykowym województwa położone są liczne takie obszary. Zaznaczono również, że część z tych obszarów została wytypowano do objęcia ochroną w ramach programu NATURA 2000. Zasugerowano także konieczność współpracy z innymi województwami w zakresie ochrony środowiska i przestrzegania reżimów ochronnych 48. 2.1.2. Województwo kujawsko-pomorskie Tabela 3. Obszary chronione województwa kujawsko-pomorskiego występujące na granicy z innymi województwami (opracowanie własne na podstawie: Plan... kujawsko-pomorskiego 2003) Województwo ościenne warmińsko-mazurskie mazowieckie pomorskie wielkopolskie Obszary chronione Brodnicki Park Krajobrazowy Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy rezerwaty przyrody: Rzeka Drwęca, Bagno Mostki Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy Tucholski Park Krajobrazowy rezerwat przyrody Nadgoplański Park Tysiąclecia Przy opisie przyrodniczych uwarunkowań wewnętrznych w podrozdziale o ochronie przyrody i krajobrazu zwrócono uwagę na istotny problem dotyczący ciągłości przyrodniczej. Zaznaczono, że najbardziej charakterystyczną cechą systemu obszarów chronionych na terenie województwa jest ich nierównomierne rozmieszczenie. Podkreślono, że system ten charakteryzuje się często brakiem ciągłości przestrzennej. Wymieniono obszary niepowiązane przyrodniczo np. na Pojezierzu Krajeńskim brak ciągłości przestrzennej między Krajeńskim Parkiem Krajobrazowym a Obszarem Chronionego Krajobrazu Rynna Jezior Byszewskich. Wskazano także obszary, gdzie ciągłość jest zachowana np. na terenie Borów Tucholskich, Doliny Brdy czy Doliny Drwęcy 49. Choć w zapisie tym bezpośrednio nie wymienia się korytarzy ekologicznych, jest to dobry przykład świadomości planistów w sferze konieczności zachowania/stworzenia ciągłości przyrodniczej.

14 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Województwo kujawsko-pomorskie W tym samym podrozdziale wymieniono obszary proponowane do objęcia ochroną w ramach programu NATURA 2000. Większość tych obszarów (5 z 11), zgodnie z planem, znajduje się w północnej części województwa, trzy w południowej części, a pozostałe dwa niewielkie obszary w zachodniej części głównie są to rozległe kompleksy leśne 50. Takie rozmieszczenie tych obszarów (skupienie w północnej części województwa) wydaje się nie do końca zrozumiałe przy zestawieniu z poprzednią uwagą o braku ciągłości przestrzennej obszarów prawnie chronionych. W wyniku oceny przyrodniczych uwarunkowań wewnętrznych województwa wydzielono obszary problemowe. Jako jeden z czternastu obszarów wymieniono obszary cechujące się brakiem ciągłości terenów prawnie chronionych, zwłaszcza w dolinie Wisły, Drwęcy oraz na Pojezierzach Dobrzyńskim i Gnieźnieńskim. Wskazano również obszary już objęte ochroną prawną i zaproponowane do włączenie do sieci NATURA 2000 jako tereny wymagające określonych rygorów w zagospodarowaniu przestrzennym 51. W opisie uwarunkowań rozwoju leśnictwa podkreślono niską lesistość województwa (22,4% powierzchni województwa). Zaznaczono, że kompleksy leśne są niewielkie i rozproszone. Wskazano, że problemem jest ubytek lasów na niektórych obszarach. Wymieniono też inne zagrożenia lasów m.in. pożary, zbyt intensywny ruch turystyczny czy emisję pyłów i gazów 52. Plan nie identyfikuje problemu z lasami w kontekście zagrożenia drożności korytarzy ekologicznych, choć korelacja występuje i stanowi istotny problem dla ochrony ciągłości przyrodniczej. W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych umieszczono opis obszarów o podobnych uwarunkowaniach. W przypadku obszaru centralnego zaznaczono, że barierą są pewne ograniczenia przestrzenne rozwoju gospodarczego związane z położeniem części podregionu w systemie obszarów chronionych. Znaczny udział obszarów chronionych podkreślono również przy wymienianiu problemów rozwoju 53. Taką samą barierę podkreślono przy opisie regionu północno-zachodniego, a w przypadku problemów rozwoju zaznaczono położenie podregionu na terenie parku krajobrazowego 54. Te same uwarunkowania (bariera: położenie części podregionu w systemie obszarów chronionych; problem rozwoju znaczny udział obszarów chronionych) wymieniono także przy opisie regionu północnego 55, a w przypadku regionu środkowo-wschodniego wymieniono tylko barierę 56. Przy czym fakt istnienia obszarów chronionych nie został uwzględniony jako korzyść i potencjalna atrakcja turystyczna regionu w żadnym z opisywanych regionów. Wskazuje to, że istnienie obszarów chronionych traktowane jest przez planistów jako problem, a nie korzyść rozwoju województwa. Nadrzędnym celem zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego przyjętym w planie jest poprawa konkurencyjności regionu i podniesienie poziomu życia jego mieszkańców przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Dwa cele szczegółowe realizacji tego nadrzędnego celu dotyczą środowiska przyrodniczego. Są to: kształtowanie i ochrona struktur przyrodniczych na obszarze województwa i wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych na potrzeby turystyki 57. Wśród ośmiu skutków działań podejmowanych przy realizacji tych celów wymienia się m.in. powiększenie obecnego systemu obszarów chronionych oraz zwiększenie powierzchni obszarów zalesionych i zadrzewionych, zwłaszcza poza terenami objętymi wielkoprzestrzennymi formami ochrony przyrody 58. Są to działania, które mogą się przyczynić do poprawy drożności korytarzy ekologicznych na terenie województwa, choć w planie nie identyfikuje się tej kwestii. Bezpośredni zapis odwołujący się do koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w rozdziale opisującym politykę zagospodarowania przestrzennego województwa. Pojawia się stwierdzenie, że atrakcyjność warunków życia i inwestowania zostanie zapewniona nie tylko poprzez dobrze rozwijające się ośrodki miejskie, ale również dzięki wykształconemu wojewódzkiemu systemowi ekologicznemu. Podkreślono, że głównym elementem tego systemu jest korytarz ekologiczny doliny Wisły i Noteci o znaczeniu mię-

Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych dzynarodowym. Zaznaczono, że decyduje on o atrakcyjności czterech głównych miast województwa. Zgodnie z planem system ekologiczny województwa ma połączyć wszystkie tereny już objęte ochroną prawną, obszary typowane do europejskiej sieci NATURA 2000 i korytarze ekologiczne. Zwrócono uwagę, że korytarze ekologiczne umożliwiają migrację roślin i zwierząt między obszarami zachowanej przyrody i obszarami już chronionymi, a stworzony system ekologiczny pozwoli zapewnić bioróżnorodność regionu, zachować równowagę przyrodniczą i trwałość podstawowych procesów biologicznych 59. Świadczy to o świadomym podejściu planistów do kwestii ochrony ciągłości ekologicznej. W planie wyróżniono cztery struktury funkcjonalno-przestrzenne. Zaznaczono, że w każdej z nich występuje fragment systemu ekologicznego województwa, a w strukturach, gdzie zajmuje on znaczną powierzchnię (głównie północna) nie przewiduje się przyspieszenia procesów urbanizacyjnych, lecz rozwój gospodarki leśnej i użytkowania rekreacyjnego 60. Wskazuje to pośrednio na świadomość planistów, by nie zabudowywać obszarów cennych dla zachowania ciągłości. W przyjętych w planie zasadach ochrony i kształtowania struktur środowiska przyrodniczego województwa nie ma bezpośrednich odwołań do koncepcji korytarzy ekologicznych. Zapisano natomiast zasadę, która pośrednio ma bardzo istotny wpływ na drożność korytarzy. Określono, że należy zapewnić spójność (ciągłość) przestrzenną najcenniejszych przyrodniczo i krajobrazowo obszarów. Podkreślono również konieczność wprowadzenia zalesień, zadrzewień i zakrzewień wzdłuż brzegów rzek oraz w zlewniach jezior na obszarach intensywnie użytkowanych rolniczo. Natomiast w przypadku układu osadniczego zapisano zasadę przeciwstawiania się dalszemu rozproszeniu budownictwa 61. Bezpośredni zapis uwzględniający ochronę korytarzy ekologicznych znajduje się w podrozdziale opisującym kierunki zagospodarowania przestrzennego w zakresie ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego i kulturowego 62. Wśród wielu zadań wymieniono zachowanie terenów korytarzy ekologicznych stanowiących łączniki między obszarami chronionymi 63. Wskazano konkretne tereny korytarzy, które należy zachować (m.in. zaznaczono konieczność połączenia Krajeńskiego Parku Krajobrazowego z rynną byszewską). Ponadto wymieniono obszary, które należy włączyć do sieci NATURA 2000. Wskazano tereny proponowane do objęcia ochroną prawną (rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu stworzenie nowych lub powiększenie już istniejących). Zanotowano również, że należy prowadzić trwale zrównoważoną gospodarkę leśną tak, by utrzymać m.in. ciągłość lasów, powiększyć ich zasoby i wykorzystać wszystkie ich funkcje. Zapisano także, że w planach budowy i modernizacji ciągów komunikacyjnych należy umieścić tzw. biologiczną zabudowę dróg, zwłaszcza w obszarach kontaktujących z terenami rolniczymi i osadniczymi 64. Zapisy, które pośrednio mogą się przyczynić do poprawy drożności korytarzy, znajdują się w podrozdziale opisującym kierunki działań zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do wyróżnionych wcześniej struktur/stref polityki przestrzennej. W przypadku strefy centralnej odnotowano m.in. że należy scalić obszary prawnie chronione doliny Noteci i powiększyć obszary chronionego krajobrazu w dolinie Wisły 65. W odniesieniu do strefy północnej zapisano, że planuje się ochronę ciągów ekologicznych doliny rzeki Wdy, Brdy i rynny jezior byszewskich 66. Przy opisie kierunków działań w strefie wschodniej wymieniono, że planuje się ochronę ciągów i korytarzy ekologicznych: doliny rzeki Mieni, rynny chełmżyńskiej, doliny rzek Lutryny i Rypienicy oraz utworzenie nowych i powiększenie istniejących parków krajobrazowych 67. W strefie południowej planuje się objęcie prawną ochroną całej doliny Noteci, powstanie nowego parku krajobrazowego oraz wprowadzenie zadrzewień śródpolnych 68. W przypadku wszystkich stref wymieniono obszary, które należy włączyć do europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 69. W planie zestawiono zadania ponadlokalne realizujące cele publiczne, wśród których znala-

16 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Województwo kujawsko-pomorskie zły się odniesienia bezpośrednie i pośrednie do koncepcji korytarzy. W zadaniach o znaczeniu krajowym dotyczących środowiska przyrodniczego i kulturowego wymieniono m.in. włączenie do sieci NATURA 2000 70. W zadaniach wymagających współpracy z województwami sąsiednimi uwzględniono m.in. powiększenie dwóch parków krajobrazowych (Górzenieńsko-Lidzbarskiego i Brodnickiego) oraz utworzenie rezerwatu biosfery na terenie Borów Tucholskich 71. Natomiast w zadaniach o znaczeniu wojewódzkim wskazano konkretne działania dotyczące powstania nowych lub rozszerzenia już istniejących obszarów prawnie chronionych oraz zwiększenia lesistości i zadrzewień województwa. Odwołano się również bezpośrednio do koncepcji korytarzy. Odnotowano, że należy zachować korytarze ekologiczne zapewniające ciągłość między obszarami prawnie chronionymi (w tym w dolinie Wisły i Noteci) 72. Zakreślono termin realizacji tego zadania do 2010 r., co oceniając z perspektywy czasu, można stwierdzić, że pozostało w sferze planów. Warto zauważyć, że w materiale graficznym stanowiącym integralną całość planu zostały uwzględnione korytarze ekologiczne. Na mapie przedstawiającej kierunki ochrony i kształtowania przyrody i krajobrazu wyznaczono do ochrony korytarze ekologiczne. Ponadto na dwóch mapach (Koncepcja zagospodarowania przestrzennego, Strefy polityki przestrzennej) przedstawiono m.in. zarys zintegrowanego systemu ekologicznego. Presja na drożność korytarzy ekologicznych Zapisy wskazujące ewentualne konflikty pomiędzy potrzebami ochrony przyrody a istniejącymi i planowanymi elementami zagospodarowania przestrzennego, szczególnie przebiegiem ciągów infrastruktury występują przy opisie przyrodniczych uwarunkowań wewnętrznych województwa. Presję na drożność korytarzy ekologicznych, choć w planie bezpośrednio się tego nie uwzględnia, stanowi zwłaszcza projektowana autostrada A1. W planie podkreśla się, że droga ta przetnie Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły i trzy obszary chronionego krajobrazu 73. Na kolejnych etapach planowania przestrzennego również podkreślono rozwój infrastruktury drogowej (przy przedstawieniu celów polityki przestrzennej 74, opisie kierunków zagospodarowania przestrzennego 75 ). Przy opisie zasad polityki przestrzennej w zakresie rozwoju komunikacji i infrastruktury technicznej podkreślono, że należy przestrzegać zasad ochrony przyrody w obszarach prawnie chronionych 76. Jednak nie wskazano żadnych konkretnych rozwiązań służących zabezpieczeniu ciągłości przyrodniczej w obszarach planowanych inwestycji infrastruktury drogowej. Zagrożeniami dla drożności korytarzy ekologicznych, o których nie mówi się w planie, może być planowany rozwój transportu wodnego, zwłaszcza w dolinie Wisły i Noteci 77 oraz naprawa i odbudowa wałów przeciwpowodziowych w dolinie Wisły 78, które mogą przeciąć istniejące szlaki migracyjne zwierząt. Podsumowanie W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych, choć najczęściej tylko w sposób pośredni. Ograniczono się do stwierdzeń o konieczności zapewnienia ciągłości ekologicznej obszarów prawnie chronionych i tylko w kilku przypadkach napisano wprost o ochronie korytarzy. Również przy przedstawianiu konkretnych działań z zakresu ochrony przyrody można tylko pośrednio wskazywać, które z wymienionych inicjatyw mogą się przysłużyć zachowaniu/przywróceniu drożności korytarzy. Na uwagę zasługuje fakt, że przy opisie uwarunkowań stref funkcjonalno-przestrzennych województwa istnienie obszarów chronionych zidentyfikowano jako ograniczenie lub problem rozwoju. Z drugiej strony wielokrotnie podkreślano chęć rozwoju turystyki w oparciu o walory przyrodnicze i kulturowe województwa. Wydaje się, że takie zapisy niosą sprzeczność, gdyż w dłuższej perspektywie czasu może zabraknąć obszarów cennych przyrodniczo, jeśli ich ochronę traktuje się jako problem.

Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych Z końcem 2011 r. planowane jest uchwalenie nowego planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego. Dlatego też niesie to nadzieję, że ochrona przyrody i istnienie obszarów prawnie chronionych nie będzie już postrzegane jako bariera rozwoju, a dostrzeżona zostanie korzyść nie tylko z posiadania, ale i ochrony obszarów cennych przyrodniczo. Być może koncepcja korytarzy ekologicznych również zostanie uwzględniona. 2.1.3. Województwo lubelskie Koncepcja korytarzy ekologicznych w planie zagospodarowania przestrzennego Już we wprowadzeniu do planu zwrócono uwagę na bariery i ograniczenia wynikające z istnienia obszarów chronionych w województwie oraz na konflikt związany z nadmiernym wykorzystaniem terenów a odpornością środowiska przyrodniczego 79. Niemniej w I tomie, w rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych i wewnętrznych wskazano, że zgodnie z polityką Unii Europejskiej zrównoważony rozwój powinien stanowić podstawową koncepcję rozwoju 80. Pierwsze bezpośrednie odwołanie do koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w tomie I, w rozdziale o polityce przestrzennej państwa. Wśród czterech głównych przedsięwzięć w zakresie polityki ochrony i uwarunkowanego ekologicznie kształtowania przestrzeni przyrodniczej wymieniono potrzebę prawnego i ekonomicznego utrwalenia systemu ochrony środowiska, który powiązany byłby z systemem europejskim. Jego szkielet, jak zapisano, powinny stanowić pojezierza Polski Północnej i korytarze ekologiczne głównego systemu hydrograficznego Polski (głównie Odra, Wisła, Warta, Noteć i Bug) 81. Świadczy to o świadomości planistów w zakresie ochrony ciągłości ekologicznej. W rozdziale o województwie lubelskim w europejskich i krajowych systemach przyrodniczych przedstawiono programy ekologiczne ECONET, CORINE i NATURA 2000. Wymieniono korytarze ekologiczne i obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym i krajowym, które znajdują się w obrębie województwa. Przedstawiono je także w formie mapy, stanowiącej integralną część planu. Poniżej zamieszczono wykaz sporządzony na podstawie planu (tab. 4.). Tabela 4. Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie lubelskim w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... lubelskiego 2002) Obszary węzłowe Korytarze ekologiczne Znaczenie międzynarodowe 1. Dolina Środkowej Wisły 2. Obszar Poleski 3. Dolina Dolnego Bugu 4. Obszar Roztoczański 5. Lasy Janowskie 1. Bug na dwóch odcinkach: Włodawski i Wołyński 2. Korytarz Biłgorajski Znaczenie krajowe 1. Obszar Siedlecki 2. Obszar Południoworoztoczański 3. Obszar Zamojski 4. skrawek Doliny Środkowego Sanu 1. Wzniesienia Urzędowskie i Roztocze Zachodnie 2. Dolina Środkowego Wieprza 3. Dolina Dolnego Wieprza 4. Dolina Krzny z dopływami

18 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Województwo lubelskie Zaznaczono w planie obszary priorytetowe tej sieci (obszary węzłowe: Roztoczański, Doliny Środkowej Wisły, Doliny Dolnego Bugu i Siedlecki). Podkreślono również, że granice obszarów węzłowych i korytarzy powinny zostać uszczegółowione w toku prac nad planem zagospodarowania województwa. Zwrócono także uwagę na potrzebę weryfikacji priorytetowych obszarów węzłowych (dołączenie do nich Obszaru Poleskiego) 82. Do koncepcji korytarzy odwołano się również przy opisie projektowanych rezerwatów biosfery. Wskazano, że plan utworzenia rezerwatu biosfery Polesie Zachodnie wynika głównie ze znaczenia tego obszaru w sieci europejskich korytarzy ekologicznych. Podkreślono, że Polesie zapewnia łączność ekologiczną w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i leży na skrzyżowaniu równoleżnikowo przebiegających terenów bagiennych i południkowego pasa spajającego wyżyny i niziny środkowoeuropejskie z pasem pojezierzy i pobrzeżem Bałtyku. W planie przedstawiono również projekt utworzenia transgranicznych obszarów chronionych, dzięki którym zapisano, że będzie możliwość osiągnięcia większej spójności przestrzennej wielkoprzestrzennych obszarów chronionych. Cały system istniejących obszarów prawnie chronionych w województwie zobrazowano na mapie dołączonej do planu 83. W rozdziale o porozumieniach międzyregionalnych i międzypaństwowych tylko lakonicznie wspomniano o podejmowaniu współpracy w zakresie ochrony środowiska w ramach porozumień z zarządem województwa podkarpackiego oraz w ramach konwencji Polski Wschodniej 2000. Nie podano żadnych konkretnych pól działania 84. W rozdziale o sferze ekologicznej województwa przedstawiono sieć obszarów chronionych. Podkreślono, że nie stanowi ona spójnego systemu, co wynika z połączenia obszarów chronionych czterech województw sprzed reformy administracyjnej kraju. Przy wskazywaniu projektowanych obszarów chronionych zapisano również, że plan zagospodarowania przestrzennego województwa wyznaczy sieć korytarzy ekologicznych o randze regionalnej, która zapewni spójność wojewódzkiego (regionalnego) systemu obszarów chronionych, podobnie jak dwa korytarze międzynarodowe (Wisły i Bugu) i dwa krajowe (Wieprza i Krzny), wiążące system regionalny z krajowym i europejskim. Przy czym nie zapisano, w jaki sposób zostanie ten cel osiągnięty. W rozdziale tym powtórzono również opis sieci ekologicznej ECONET na terenie województwa lubelskiego, dodając jedynie, że modyfikacjom powinny zostać poddane granice Obszaru Zamojskiego. Powtórzono także zapis o programie NATURA 2000 85. W rozdziale o sferze ekologicznej przedstawiono kolizje i konflikty przestrzenne na linii zagospodarowanie przestrzenne-środowisko przyrodnicze i co ciekawe, jest to jedyny plan zagospodarowania przestrzennego województwa, w którym konflikty te przedstawiono w formie graficznej na mapie (zestawiono obszary cenne przyrodniczo, chronione i nie, z istniejącymi i projektowanymi inwestycjami z zakresu infrastruktury drogowej i technicznej, występowaniem surowców mineralnych i węzłami antropopresji). Opisano poszczególne konflikty i wskazano wizję rozwiązań. Przedstawiono także obszary problemowe z punktu widzenia ochrony środowiska. W przypadku Bialskopodlaskiego Obszaru Problemowego odwołano się wprost do korytarzy ekologicznych. Zapisano, że głównym problemem tego obszaru jest przebieg korytarza komunikacyjnego wzdłuż i wewnątrz krajowego korytarza doliny Krzny, stanowiącego element systemu ECONET-POLSKA oraz położenie przejścia granicznego w Terespolu w obrębie obszaru węzłowego Podlaski Przełom Bugu, który stanowi, jak zapisano w planie, jedno z najważniejszych ogniw sieci ECONET. Jednocześnie zauważono, że presja ta wzrośnie po wybudowaniu autostrady A2 86. Co wydaje się ciekawe, wskazując w planie bariery ekologiczne, istnienie obszarów prawnie chronionych nie wskazano jako ograniczenia rozwoju przestrzennego. Dostrzeżono natomiast, że obszary o dużych walorach przyrodniczych stanowią szansę rozwoju (głównie turystyki) 87.

Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych Jest to cenny zapis, gdyż wskazuje, że planiści doceniają wartość obszarów chronionych i nie traktują ich jedynie w sferze barier w planowaniu przestrzennym. Tom II planu poświęcono kierunkom zagospodarowania przestrzennego. Celem generalnym, wynikającym ze Strategii rozwoju województwa lubelskiego, zapisanym w planie jest osiąganie trwałego rozwoju społecznego i gospodarczego poprzez wykorzystanie geograficznego położenia regionu jako platformy współpracy krajów Europy Wschodniej i Zachodniej. Wśród środków służących realizacji tego celu na ostatnim (szóstym) miejscu wskazano kwestię ochrony środowiska, w tym rozbudowę infrastruktury w tym zakresie i wzbogacenie struktury przyrodniczej, co ma warunkować zrównoważony rozwój regionu. Za jeden z siedmiu priorytetów rozwojowych uznano poprawę kondycji ekologicznej środowiska. Wśród celów i zadań programowych w zakresie ochrony środowiska nie uwzględniono kwestii ochrony korytarzy czy ogólnie pojętej ciągłości ekologicznej. Przy wskazywaniu celów strategicznych współpracy transgranicznej wymieniono współpracę na rzecz ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów przyrodniczych strefy przygranicznej, zwłaszcza doliny Bugu, Polesia i Roztocza. Przytoczono raz jeszcze plan utworzenia międzynarodowych rezerwatów biosfery 88. W planie przedstawiono trzy główne cele zagospodarowania przestrzennego, przy realizacji każdego z nich uwzględniono kwestię zrównoważonego rozwoju. Również przy wskazywaniu celów operacyjnych dotyczących środowiska przyrodniczego podkreślono konieczność równoważenia zagospodarowania przestrzennego ze środowiskiem przyrodniczym. W celach operacyjnych rozwoju infrastruktury komunikacyjnej także zwrócono uwagę na potrzebę zapewnienia zgodności rozwoju komunikacji z wymogami ochrony środowiska 89. W rozdziale przedstawiającym zasady zagospodarowania przestrzennego za jedną z siedmiu naczelnych zasad uznano tworzenie odpowiednich form współistnienia środowiska przyrodniczego i zurbanizowanego poprzez zastosowanie właściwej skali i stopnia koncentracji inwestycji. Wymieniono także szereg zasad służących lepszemu dostosowaniu zagospodarowania przestrzennego do cech, walorów i odporności środowiska na antropopresję. Wśród nich podkreślono szczególną rolę terenów jeszcze niezurbanizowanych, potrzebę zachowania integralności ekologicznej przestrzeni krajobrazowej oraz przeciwdziałanie rozpraszaniu zabudowy, co jak zapisano degraduje strukturę ekologiczną i fizjonomię krajobrazu 90. Choć nie odwołano się wprost do koncepcji korytarzy, da się zauważyć świadomość ochrony ciągłości ekologicznej wśród planistów. W kierunkach zagospodarowania przestrzennego w zakresie kształtowania środowiska przyrodniczego przedstawiono istniejący stan systemu obszarów chronionych na terenie województwa, jak również wyszczególniono proponowane do objęcia ochroną obszary zobrazowano to na mapie Sfera ekologiczna kierunki rozwoju systemu obszarów chronionych. Na mapie zaprezentowano także szkicowo korytarze ekologiczne (połączono nimi obszary chronione), a w tekście planu zapisano, że spójność systemu obszarów chronionych zapewniają krajowe i regionalne korytarze ekologiczne. Jednak w żaden sposób nie skomentowano tego, a z treści mapy nie wynika, żeby istniała faktyczna łączność między obszarami chronionymi 91. W planie zapisano, że korytarze ekologiczne obejmuje się ochroną planistyczną, jednocześnie ustanawiając konieczność zachowania i kształtowania ich drożności ekologiczno-przestrzennej. Wymieniono szereg zakazów, jakie mają obowiązywać w obrębie korytarzy zakaz: składowania odpadów komunalnych, przemysłowych i energetycznych, lokalizacji wylewisk gnojownicy i nieczystości oraz grzebowisk zwierząt; tworzenia nasypów ziemnych, usytuowanych poprzecznie do osi korytarza; lokalizacji zabudowy mieszkaniowej; eksploatacji surowców mineralnych.

20 Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw Województwo lubelskie Wskazano także nakazy: likwidacji obiektów destrukcyjnych; poszerzania (lub wykonywania) przepustów w przecinających korytarze nasypach drogowych i kolejowych oraz zalecenia: kształtowania pasmowych struktur przyrodniczych (łąk, zadrzewień); restytucji użytków zielonych kosztem gruntów ornych; prowadzenia dróg po estakadach 92. Zapisy takie świadczą o wysokiej świadomości ekologicznej planistów. W rozdziale o kierunkach zagospodarowania przestrzennego jeden podrozdział poświęcono ochronie obszarów o kluczowym znaczeniu dla dziedzictwa przyrodniczego Europy i kraju. Zapisano, że stanowią je tereny, które w dużym stopniu zachowały swój naturalny charakter i które są szczególnie istotne w utrzymaniu równowagi ekologicznej i funkcjonowaniu systemu ekologicznego w makroskali. W praktyce wśród tych wymienionych obszarów dominują doliny rzeczne, ekosystemy torfowiskowo-jeziorne i bagienne oraz kompleksy leśne. Podkreślono, że wszystkie ekosystemy kluczowe o znaczeniu krajowym i większość regionalnych znajduje się w granicach sieci ECONET-POLSKA. W rozdziale tym po raz kolejny powtórzono zapis o programie NATU- RA 2000. Wskazano także obszary podwyższonej ochrony, a wśród nich dolinę Wisły i Bugu jako paneuropejskie korytarze ekologiczne i zaproponowano, by obszary te objąć specjalnymi formami zagospodarowania i rozwoju w ramach obowiązującego prawa 93. Presja na drożność korytarzy ekologicznych Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem jak i istniejącą infrastrukturą drogową. Przez województwo lubelskie przebiega jeden z paneuropejskich korytarzy transportowych (Berlin Warszawa Mińsk Moskwa Niżny Nowogród), obejmujący projektowaną autostradę A2 i inne drogi krajowe 94. Przy opisie konfliktów przestrzennych środowiska przyrodniczego z siecią komunikacyjną stwierdzono, że istotą konfliktu jest priorytetowe traktowanie przesłanek ekonomicznych i technicznych nad ekologicznymi. Skutkuje to, jak zapisano w planie, postępującą fragmentacją środowiska, co prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu układów przyrodniczych, a także przyczynia się do pogorszenia drożności korytarzy ekologicznych (leśnych i dolinnych). W ramach rozwiązań wskazano w planie na potrzebę harmonizowania rozwijanych układów komunikacyjnych z siecią ekologiczną (również poprzez korektę przebiegu projektowanych tras komunikacyjnych), stosowanie środków technicznych (estakad, przepustów ekologicznych, ekoduktów), kształtowanie tzw. obejść ekologicznych 95. Jest to cenny zapis, gdyż wskazuje, że planiści nie tylko dostrzegają konflikty, ale też przedstawiają konkretne działania służące ich rozwiązaniu. Problemem dla drożności korytarzy w województwie lubelskim może być bardzo niska lesistość regionu (21,7%), jak i mały udział obszarów prawnie chronionych (22,3% powierzchni województwa) 96. W planie nie koreluje się tego faktu z problemem zachowania ciągłości ekologicznej. W rozdziale o sferze ekologicznej województwa wymieniono zagrożenia dla biosfery i dla ekosystemów leśnych. Niektóre z nich stanowią również zagrożenia dla drożności korytarzy, choć się o tym w planie nie wspomina. Należy do nich: żywiołowy wzrost rekreacji i turystyki oraz związane z nimi pożary, ekspansja rolnictwa, ubytek powierzchni biologicznie czynnej zajmowanej pod różne formy zainwestowania. W planie zidentyfikowano także bezpośrednie osłabienie ciągłości przestrzennej i rozdrobnienie ekosystemów. Wskazano na niepowstrzymaną i często żywiołową urbanizację terenów podmiejskich, rozpraszanie zabudowy na terenach wiejskich i ekspansję zabudowy letniskowej na terenach cennych przyrodniczo. Wśród zaproponowanych rozwiązań znalazło się m.in. koncentrowanie zabudowy oraz ustanowienie prawnych barier ekspansji zabudowy letniskowej (rezerwaty, użytki