Spis treści 1 RODZAJE NOWOTWORÓW 1.1 Nowotwór łagodny 1.2 Nowotwór złośliwy 1.2.1 Rak 1.2.1.1 Gruczolakorak 1.2.1.2 Rak płaskonabłonkowy 1.2.1.3 Rak urotelialny 1.2.2 Mięsak 1.2.3 Potworniak 1.2.4 Inne nowotwory złośliwe 1.2.4.1 Chłoniak 1.2.4.2 Białaczka 2 CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE 3 LECZENIE NOWOTWORÓW 3.1 Chemioterapia 3.2 Radioterapia 3.3 Leczenie chirurgiczne 3.4 Immunoterapia 4 Pytania do wykładu RODZAJE NOWOTWORÓW Nowotwór to grupa chorób, w których komórki organizmu dzielą się w sposób niekontrolowany przez organizm, a nowo powstałe komórki nowotworowe nie różnicują się w typowe komórki tkanki. Najważniejszą i najniebezpieczniejszą cechą nowotworu, która odróżnia go od tkanki, z której się wyłania jest niepohamowane rozrastanie się, które jest spowodowane bezustannymi, niekontrolowanymi podziałami komórkowymi. Część komórek nowotworu może odrywać się i drogą krwionośną przenosić się do innej tkanki czasem bardzo oddalonego narządu. Tam może "osiedlić się na stałe" nadal dzieląc się i tworząc ognisko przerzutowe (przerzut). Nowotwory pojawiają się w wyniku mutacji, czyli błędów genetycznych zachodzących w poszczególnych komórkach zdrowej tkanki. W procesie nowotworzenia uczestniczą różne geny: onkogeny powstają z protoonkogenów, zwykle biorących udział w regulacji podziałów komórkowych. Każda zdrowa komórka ma w swoim zestawie genów protoonkogeny odgrywające istotną rolę w mechanizmach wzrostu, dojrzewania i różnicowania komórki. Mutacja zachodząca w protoonkogenie przekształca go w onkogen gen nowotworowy. Onkogen działa, nawet wtedy gdy już nie powinien steruje dalszą produkcją określonych białek, np. czynników wzrostu. Nowotworzenie bierze początek od pierwotnie zmutowanej komórki (komórki macierzystej nowotworu). Jest to tak zwana inicjacja nowotworowa czyli pojawienie się w zdrowej komórce onkogenu. Komórki macierzyste stanowią jedynie kilka procent wszystkich komórek nowotworowych tworzących masę guza (cała reszta to komórki zejściowe nowotworu zupełnie niezdolne do dalszych podziałów). Samo pojawienie się
onkogenów nie wystarcza do powstania nowotworowego klonu komórkowego konieczne są dalsze mutacje komórki, które dotyczą genów supresorowych antyonkogeny (geny supresorowe) ich zadaniem jest hamowanie dalszych podziałów pierwotnie zmutowanych komórek oraz indukcja ich śmierci. Najważniejszy z nich to p53 hamuje podziały komórki i zezwala na uruchomienie układów naprawczych DNA, natomiast mutacje w genie kodującym to białko są obserwowane w dużym odsetku nowotworów i korelują z ciężkimi rokowaniami (staje się możliwe dalsze oddziaływanie onkogenów). Podział: "stróże genomu" hamują proces wzrostu guza poprzez hamowanie proliferacji komórkowej i/lub pobudzanie śmierci komórki w procesie apoptozy; ich inaktywacja predestynuje do rozwoju określonego typu nowotworu "opiekunowie genomu" geny kodujące białka, biorące udział w procesach naprawy DNA; ich inaktywacja jest przyczyną niestabilności genetycznej powodującej znaczne zwiększenie poziomu nowych mutacji (nie prowadzi zatem bezpośrednio do transformacji nowotworowej). Promocja nowotworowa to właśnie inaktywacja antyonkogenu, która prowadzi do odblokowania podziałów komórkowych. geny naprawy DNA (tzw. geny mutatorowe) sterują naprawą DNA zmienionego w wyniku mutacji; ich inaktywacja prowadzi do zaburzenia procesów naprawczych DNA i zwiększenia podatności na rozwój różnego rodzajów guzów nowotworowych Nowotwór łagodny utworzony z tkanek dojrzałych budowa niewiele odbiegająca od obrazu prawidłowych tkanek rośnie wolno uciskając sąsiadujące tkanki nie wykazują też skłonności do przerzutowania przykłady: tłuszczaki zbudowane z tkanki tłuszczowej; jest miękki w dotyku, a skóra nad nim jest nie zmieniona; mogą powodować różne dolegliwości uciskając na sąsiadujące narządy, nerwy i tkanki włókniaki powstały z tkanki łącznej miękkie guzki zwykle workowato zwisające, dające się często wprowadzić w głąb skóry przez ucisk palcem twarde mniejsze od miękkich, nie dadzą się odprowadzić uciskiem w głąb skóry nerwiaki nowotwór obwodowego układu nerwowego, utworzony z wypustek nerwowych lub osłonki łącznotkankowej; ma postać niewielkich pojedynczych lub mnogich czerwonobrunatnych guzków; umiejscowiony często w kanale kręgowym mięśniaki guzy pochodzenia mezenchymalnego wywodzące się z tkanki mięśniowej gładkokomórkowe rozwijają się z mięśni gładkich (np. w macicy) prążkowanokomórkowe rozwijają się z mięśni poprzecznie prążkowanych (np. w mięśniach szkieletowych) oponiaki nowotwory ośrodkowego układu nerwowego umiejscowione w oponach mózgowo rdzeniowych mózgowia lub rdzenia kręgowego; pochodzą z komórek nabłonka pokrywającego pajęczynówkę; mają postać twardych mas dobrze odgraniczonych od przylegającego mózgu, przytwierdzonych do opony twardej naczyniaki nowotwory wywodzące się z układu naczyń krwionośnych; zlokalizowane
są na skórze w postaci ostro odgraniczonych wypukłych plam o zabarwieniu sinoczerwonym lub drobnych guzków chrzęstniaki nowotwory tkanki chrzęstnej; może być śródkostny albo przykostny (zewnętrzny) kostniaki nowotwóry kości, spotykane w kościach czaszki, miednicy, łopatki, w nasadach kości długich, w paliczkach Nowotwór złośliwy Jest to nowotwór o skłonności do odrywania się komórek komórki tego typu nowotworów nie pozostają wyłącznie w miejscu, w którym powstały, lecz odrywają się od rosnącego guza, docierając do naczyń krwionośnych i wędrują (wraz z krwią lub chłonką) w inne miejsce organizmu. W ten sposób dają początek nowemu guzowi. W przypadku choroby nowotworowej powstanie nowych guzów, tzw. przerzutów, może doprowadzić do śmierci. Istnieją także nowotwory miejscowo złośliwe zdolne do szybkiego wzrostu oraz naciekania otoczenia i jego niszczenia, nie wykazujące tendencji do tworzenia ognisk przerzutowych. Nowotwory złośliwe najczęściej wywodzą się z tkanki nabłonkowej (ektodermalnej i endodermalnej) są to raki. Rak Do tej grupy chorób (będących nowotworami złośliwymi) należą nowotwory wywodzące się z tkanki nabłonkowej. Są to guzy powstałe z nabłonków pochodzenia ektodermalnego lub endodermalnego a także z nabłonka narządów moczowo-płciowych. Na leży zwrócić uwagę na fakt, że nie należą do nich nowotwory złośliwe wywodzące się z nabłonków pochodzenia mezodermalnego (takich jak śródbłonek, międzybłonek czy błona maziowa). Gruczolakorak Powstaje najczęściej w: Gruczolakorak odbytnicy, I (wysoki) stopień dojrzałości przewodzie pokarmowym gruczołach dokrewnych trzustce wątrobie
trzonie macicy jajnikach płucach gruczole krokowym śliniankach Rogowaciejący rak płaskonabłonkowy krtani, wysoko dojrzały sutku nerkach Rak płaskonabłonkowy Najczęściej powstaje w: jamie ustnej przełyku oskrzelach skórze gardle tarczy szyjki macicy Brodaweczkowaty rak urotelialny pęcherza moczowego, wysoko dojrzały
Powstanie tego typu raka jest często poprzedzone zjawiskiem metaplazji płaskonabłonkowej. Rak urotelialny Nowotwór ten powstaje w drogach moczowych: pęcherzu moczowym moczowodzie miedniczkach kielichach nerkowych Rośnie w postaci brodaweczkowatych wypustek. W początkowym okresie rozwoju wszczepiają się one w inne obszary dróg moczowych. Mięsak Jest to nowotwór złośliwy pochodzenia nienabłonkowego. Wyróżnia się: włokniakomięsaki z tkanki łącznej włóknistej tłuszczakomięsaki z tkanki tłuszczowej naczyniakomięsaki z tkanki naczyniotwórczej kostniakomięsaki z tkanki kostnej chrzęstniakomięsaki z tkanki chrzęstnej mięśniakomięsaki z tkanki mięśniowej nerwiakomięsaki z komórek osłonowych nerwów Potworniak Nowotwór wywodzący się z wielopotencjalnych komórek zarodkowych. Guzy te nie mają jednorodnej budowy histologicznej, stanowią mieszaninę bezładnie przemieszanych, rozmaitych tkanek. zgodnie z zaleceniami klasyfikacji nowotworów potworniakiem dojrzałym określany jest taki nowotwór, który zawiera utkanie dojrzałych (czyli w pełni zróżnicowanych) tkanek endodermalnych (nabłonki gruczołowe, np. ślinianek, utkanie gruczołów dokrewnych, nabłonek jelitowy, nabłonek urzęsiony oskrzeli), mezodermalnych (np. ogniska chrzęstne, komórki mięśni gładkich, tkanki tłuszczowej) oraz ektodermalnych (utkanie naskórka, gleju) potworniaki niedojrzałe zawierają tkanki nie w pełni dojrzałe pod względem histologicznym ze wszystkich trzech listków zarodkowych. Ich obraz mikroskopowy może przypominać niedojrzałą neuroektodermę, niedojrzałe struktury nabłonkowe, raka zarodkowego, mięsaka (częstą domieszką są także komórki trofoblastu, które są warstwą komórek zewnętrznych błony płodowej)
Inne nowotwory złośliwe Chłoniak Jest to choroba nowotworowa, która wywodzi się z układu chłonnego; występuje w śledzionie, tkance limfatycznej błony nosowej, gardłowej i przewodu pokarmowego, a najczęściej w węzłach chłonnych; mimo iż wszystkie chłoniaki są nowotworami złośliwymi, wyróżnia się postacie o mniejszej i większej złośliwości. Chłoniaki przebiegające z zajęciem szpiku nazywane są białaczkami. Białaczka Jest to nazwa grupy chorób nowotworowych układu krwiotwórczego. Białaczka charakteryzuje się ilościowymi i jakościowymi zmianami leukocytów we krwi, szpiku i narządach wewnętrznych (śledzionie, węzłach chłonnych). Te zmienione leukocyty powstają z komórek macierzystych w wyniku tzw. transformacji białaczkowej. przyczyny/czynniki ułatwiające transformację białaczkową lub osłabiające układ immunologiczny: retowirusy (wirusy HTLV-BLV) geny (predyspozycje osobnicze) środki chemiczne promieniowanie jonizujące podział: ostra białaczka szpikowa (AML) rozplem nowotworowy prekursorów komórek krwi; charakteryzuje się zaburzeniem proliferacji i dojrzewania komórek z nagromadzeniem form niedojrzałych (np. mieloblastów) w szpiku; w prawidłowych warunkach w szpiku kostnym znajduje się niewielka ilość blastów, z których w procesie dojrzewania powstają białe krwinki (chroniące organizm przed infekcjami). W przypadku ostrej białaczki szpikowej zmutowane blasty wypierają inne zdrowe komórki; w innych odmianach mogą powstawać także nieprawidłowe czerwone krwinki lub płytki krwi przewlekła białaczka szpikowa (CML) rozrost klonalny przekształconej nowotworowo komórki macierzystej szpiku kostnego ostra białaczka limfoblastyczna (ALL) rozrost tkanki limfatycznej i naciekanie jej w różnych okolicach ciała; liczba leukocytów może być prawidłowa, niższa lub wyższa od normy (w rozmazie 90-95% stanowią limfocyty); w przypadku obniżenia liczby płytek krwi występują cechy skazy krwotocznej wybroczyny i skłonność do powstawania sińców przewlekła białaczka limfatyczna (CLL) dochodzi do rozplemu limfocytów i limfoblastów; w końcowym okresie występują nacieki nowotworowe prawie we wszystkich narządach, a chory umiera z powodu niedokrwistości, skazy krwotocznej i powikłań
Aspirat szpiku w AML. Strzałki wskazują na pałeczki Auera Rozmaz krwi CML Rozmaz szpiku kostnego od pacjenta z ALL Rozmaz krwi
obwodowej u pacjenta z ALL Rozmaz krwi obwodowej u pacjenta z CLL CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE Przejdź [tutaj] LECZENIE NOWOTWORÓW Chemioterapia Leczenie nowotworów złośliwych za pomocą leków cytostatycznych. Cytostatyki zabijają komórki dzielące się, stąd oprócz komórek nowotworowych zabija również prawidłowe komórki organizmu. Podział metod (z polskiej wikipedii): metoda radykalna ma na celu całkowitą eliminację komórek nowotworowych z organizmu, co zagwarantuje skuteczność leczenia; stosowana głównie w leczeniu nowotworów hematologicznych, a także guzów litych (rak jądra, ciążowa choroba trofoblastyczna) metoda uzupełniająca adiuwantowa stosowana po radykalnym zabiegu operacyjnym. Jej celem jest zlikwidowanie pozostałych po zabiegu w postaci mikroprzerzutów komórek nowotworowych metoda wstępna neoadiuwantowa, indukcyjna stosowana przed zabiegiem operacyjnym celem zmniejszenia masy guza i jego regionalnego zaawansowania, co ma umożliwić przeprowadzenie radykalnego zabiegu operacyjnego lub zabiegu mniej okaleczającego, np. kwadrantektomia zamiast mastektomii metoda regionalna stosowana w przypadku niektórych typów nowotworów miejscowe podawanie cytostatyków, np. do tętnicy wątrobowej, do jamy opłucnej, do jamy otrzewnej metoda paliatywna stosowana w celu spowolnienia progresji choroby lub zmniejszenia dolegliwości u chorych, u których wyleczenie nie jest możliwe metoda cytotoksyczna oddziałująca toksycznie na komórki nowotworowe metoda antyangiogeniczna oddziałująca toksycznie na sieć naczyń krwionośnych
dostarczających tlen i składniki pokarmowe do komórek nowotworowych, a odbierających produkty przemiany materii. Zniszczenie tych naczyń krwionośnych prowadzi do śmierci komórek nowotworowych w wyniku braku dostawy substancji odżywczych i tlenu. Stosowane są tu przeciwciała monoklonalne np. bewacizumab hamujące rozwój nowych naczyń krwionośnych metoda metronomiczna polegająca na podawaniu małych dawek leków cytostatycznych w krótkich odstępach czasu metoda mieloablacyjna z autologicznym przeszczepem szpiku kostnego polegająca na podaniu dużej dawki leków cytostatycznych, w wyniku działania której poza komórkami nowotworowymi giną również komórki krwiotwórcze. Przed zabiegiem pobiera się od pacjenta komórki krwiotwórcze ze szpiku kostnego lub z krwi obwodowej. Komórki te podaje się pacjentowi po chemioterapii w celu odtworzenia szpiku kostnego Radioterapia Jest to metoda leczenia za pomocą promieniowania jonizującego. Ze względu na sposób napromieniowywania dzielimy ją na: brachyterapię leczenie przy użyciu źródła promieniowania znajdującego się w bezpośrednim kontakcie z guzem teleradioterapię leczenie z zastosowaniem źródła umieszczonego w pewnej odległości od tkanek Leczenie chirurgiczne Operacyjne usuwanie nowotworów. Immunoterapia Metoda wykorzystująca mechanizmy układu odpornościowego do eliminacji komórek nowotworowych. Obecnie jedyną metodą immunoterapii stosowaną w leczeniu niektórych nowotworów jest podawanie przeciwciał monoklonalnych (skierowanych przeciwko antygenom nowotworowym), które mogą nasilać odpowiedź immunologiczną organizmu człowieka, albo hamować rozwój nowotworu (poprzez blokowanie czynników wzrostu nowotworu). Najczęściej stosuje się: rituksymab zastosowanie w leczeniu chłoniaków nieziarniczych alemtuzumab zastosowanie w przypadku przewlekłej białaczki limfocytowej B-komórkowej transtuzumab zastosowanie w raku piersi cetuksymab i bewacizumab zastosowanie w raku jelita grubego z przerzutami oraz w rakach głowy i szyi Pytania do wykładu 1. Jaka jest główna różnica pomiędzy nowotworem łagodnym i złośliwym? 2. Omów geny uczestniczące w procesie nowotworzenia. 3. Wymień kilka nowotworów łagodnych i omów ich występowanie.
4. Do jakich nowotworów należą: mięsak i potworniak? 5. Wymień główne typy raków i ich występowanie. 6. Jakie są przyczyny/czynniki ułatwiające transformację białaczkową? 7. Wymień i omów fizyczne czynniki rakotwórcze. 8. Wymień i omów biologiczne czynniki rakotwórcze. 9. Wymień i omów chemiczne czynniki rakotwórcze. 10. Omów metody leczenia nowotworów.