Badania ichtiofauny w latach 2010-2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym - jeziora

INSTYTUT RYBACTWA ŚRÓDLĄDOWEGO IM. STANISŁAWA SAKOWICZA W OLSZTYNIE Badania ichtiofauny w latach 2010-2012 dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód wraz z udziałem w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym - jeziora Załącznik nr 1 Etap IV. Zadanie 4.1 Testowanie przydatności danych o odłowach rybackich i wędkarskich do oceny stanu ekologicznego jezior Opracowanie założeń metody oceny na podstawie odłowów rybackich i wędkarskich Witold Białokoz, Łucjan Chybowski, Arkadiusz Wołos, Bogusław Zdanowski Wykonano w ramach umowy nr 7/2011/F z dnia 20 kwietnia 2011 na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska Opracowanie sfinansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Umowa-dotacji nr 439/2010/Wn-07/MN-BD/D z dnia 01.09.2010 r. Giżycko/Olsztyn, listopad 2012

Zespół autorski: Dr hab. Witold Białokoz, prof. IRS - kierownik projektu Dr hab. Łucjan Chybowski, prof. IRS Prof. dr hab. Arkadiusz Wołos Prof. dr hab. Bogusław Zdanowski 2

Spis treści: A.1. Wstęp... 4 A.2. Uzyskane informacje (produkty)... 4 3

A.1. Wstęp Niniejsze opracowanie przedstawia wyniki realizacji zadania 4.1. pn.: Testowanie przydatności danych o odłowach rybackich i wędkarskich do oceny stanu ekologicznego jezior. Opracowanie założeń metody oceny na podstawie odłowów rybackich i wędkarskich. A.2. Uzyskane informacje (produkty) Produktem zadania nr 4.1. jest sprawozdanie z realizacji zadania (patrz pkt B.1.1.1. Sprawozdania cząstkowego) oraz niniejszy załącznik nr 1, zawierający założenia metody oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie odłowów rybackich i wędkarskich. A.2.1. Założenia metody oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie odłowów rybackich Metoda oceny jezior na podstawie ichtiofauny opiera się na znanych reakcjach poszczególnych składników ichtiofauny na pozytywne lub negatywne zmiany stanu środowiska jeziornego. Teoretyczne podstawy takiej oceny zawierają prace Colby et al. (1972), Hartmann (1977, 1979), Leach et. al. (1977), Zdanowski (1995). Wykazane w tych pracach prawidłowości, polegające głównie na sukcesji określonych gatunków i grup gatunków ryb w trakcie zmian środowiska, zostały wykorzystane z powodzeniem do oceny stopnia przekształceń jezior w Polsce (m. in. Bnińska 1985, 1991, Leopold et al. 1986, Mickiewicz et. al. 2003, Wołos i Czerwiński 2008). Zmiany w notowanych odłowach gospodarczych w badanych jeziorach wyraźnie wskazywały na postępowanie negatywnych zmian środowiska jezior, z dalekosiężnymi skutkami w pogłowiu ryb. Najbardziej symptomatyczne były spadkowe tendencje odłowów sielawy Coregonus albula (L.), szczupaka Esox lucius L., okonia Perca fluviatilis L. i lina (Tinca tinca (L.) oraz rosnące tendencje w grupie gatunków karpiowatych, a zwłaszcza ich frakcji określonej jako małe karpiowate, składającej się głównie z trzech gatunków: leszcza Aramis brama (L.), płoci Rutilus rutilus (L.) i krąpia Abramis bjoerkna (L.). W grupie jezior sielawowych, symptomem pogarszających się warunków środowiskowych były rosnące tendencje odłowów sandacza (Lucioperca lucioperca). W jeziorach o lepszym stanie środowiska nie notowano spadku odłowów sielawy, znaczny był udział frakcji ryb karpiowatych, określanej jako duże, nie 4

notowano spadku odłowów szczupaka, okonia i lina, a w odłowach ryb z jezior sielawowych praktycznie nie występował sandacz. Instytut Rybactwa Śródlądowego dysponuje wieloletnimi danymi o odłowach rybackich w dużej grupy jezior. Takie dane o odłowach, uzyskane z wyników wielokrotnych połowów ryb, prowadzonych systematycznie, w ciągu długiego okresu czasu, najwierniej oddają rzeczywistą strukturę łownej części ichtiofauny jeziora. Dane te zostały uaktualnione w ramach niniejszej pracy i posłużyły do stworzenia Jeziorowego Indeksu Rybnego LFI+. Należy zaznaczyć, że bezwzględna wysokość odłowów gospodarczych poszczególnych gatunków ryb, raczej nie nadaje się do oceny stanu ekologicznego jezior, gdyż wysokość odłowów związana jest przede wszystkim z intensywnością stosowanych połowów komercyjnych. Dlatego do naszych analiz użyte zostały względne wskaźniki obfitości, w postaci procentowego udziału gatunków ryb i ich grup funkcjonalnych w odłowach. Prace nad metodą oceny objęły: 1. Stworzenie typologii ichtiofaunistycznej na potrzeby oceny stanu jezior; 2. Znalezienie związków pomiędzy elementami struktury ichtiofauny jezior, a wskaźnikami presji; 3. Dobranie metriksów (udziału gatunków lub grup funkcjonalnych ryb) najlepiej obrazujących te związki; 4. Wyznaczenie stanów referencyjnych wybranych metriksów w czasach historycznych, gdy wpływ antropopresji był niewielki; 5. Wyliczenie odchyleń metriksów w poszczególnych jeziorach w czasach obecnych od wartości referencyjnych oraz wyliczenie oceny średniej dla każdego z jezior; 6. Stworzenie formuły matematycznej, automatyzującej proces wyliczeń. Ad 1. Na potrzeby oceny stanu jezior wydzielono trzy typy ichtiofaunistyczne, różniące się istotnie składem oraz strukturą ichtiofauny: - jeziora niestratyfikowane, obejmujące głównie rybacki typ jezior linowo-szczupakowych; - jeziora stratyfikowane płytkie, do 30 m głębokości, obejmujące głównie rybacki typ jezior leszczowych; - jeziora stratyfikowane głębokie, powyżej 30 m głębokości, obejmujące głównie rybacki typ jezior sielawowych. 5

Ad.2. Do analiz użyto procentowych udziałów gatunków ryb i ich grup funkcjonalnych oraz, w charakterze wskaźników presji - wskaźników TSI Carlsona. Znaleziono istotne zależności pomiędzy zmiennymi w każdym z typów jezior. Ad. 3. Na podstawie znalezionych zależności wybrano metriksy ewidentnie związane ze wskaźnikami presji, w poszczególnych typach jezior. Ad 4. Analiza znormalizowanych wartości metriksów z czasów historycznych pozwoliła na wybór jezior o najlepszych wartościach metriksów i na wyliczenie średnich wartości referencyjnych metriksów. Ad. 5. Zmierzenie odchyleń wartości metriksów w poszczególnych jeziorach w czasach obecnych od wartości referencyjnych z czasów historycznych pozwoliło na uzyskanie ocen cząstkowych, z których średnia była roboczą oceną stanu ekologicznego jeziora. Ad. 6. Macierz obserwacji ocen roboczych i metriksów zmatematyzowano metodą regresji wielokrotnej, uzyskując formuły automatyzujące proces wyliczeń (LFI+): - dla jezior niestratyfikowanych: LFI+ = 0,309322 + 0,00365714* Udział leszcza D w odłowach leszcza% + 0,00265298* Udział płoci S w odłowach płoci% + 0,00576389*Gatunki wrażliwe% - 0,00327687*Karpiowate małe% - dla jezior stratyfikowanych relatywnie płytkich (do 30 m głębokości): LFI+ = 0,184887-0,0158028*Sandacz% + 0,0145888*Lin% + 0,0232242*Okoń% + 0,00476751* Udział leszcza D w odłowach leszcza% - dla jezior stratyfikowanych głębokich (powyżej 30 m głębokości): LFI+ = 0,241617-0,0156434*Sandacz% + 0,0218208*Okoń% + 0,00552851* Udział leszcza D w odłowach leszcza% Zmienne niezależna równań (metriksy) i ich znaki w pełni odpowiadają teoretycznym założeniom metody. Wskazują na gorszy stan ekologiczny jezior z małym udziałem dużych sortymentów ryb karpiowatych (leszcza i płoci) oraz gatunków wrażliwych, takich jak okoń, czy lin. Ocenę stanu ekologicznego jezior metodą LFI+ dokonano według schematu zamieszczonego w tabeli A.2.1.1: 6

Tabela A.2.1.1. Zakresy wskaźnika LFI+ i odpowiadające im stany ekologiczne jezior Zakres LFI+ Stan ekologiczny >0,71 bardzo dobry 0,46-0,70 dobry 0,26-0,45 umiarkowany 0,11-025 słaby <0,11 zły Metodą LFI+ jest w pełni przydatna do oceny tylko tych jezior, dla których istnieją wieloletnie dane o rzetelnie prowadzonych, komercyjnych odłowach rybackich. Niestety, z roku na rok jest w Polsce coraz mniej jezior, które takie dane posiadają. A.2.2. Założenia metody oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie odłowów wędkarskich Teoretyczne podstawy metody oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie odłowów wędkarskich są identyczne, jak w przypadku jezior z wieloletnimi odłowami rybackimi. Zakładamy, że istnieją gatunki ryb i ich grupy funkcjonalne, które reagują na zmiany warunków środowiska, reakcje te są ukierunkowane i związane ze wskaźnikami presji. W przypadku tej metody, danymi są zapisy, gromadzone w ankietach wędkarskich, o wysokości oraz o gatunkowej strukturze wędkarskich odłowów ryb. Warunkiem wykorzystania tych danych jest ich wiarygodność i rzetelność. Jednak rzetelna ankietyzacja wędkarzy, mimo że jest świetle przepisów jest obligatoryjna, prowadzona jest jak dotąd przez niewielu użytkowników rybackich. W ramach niniejszej pracy zgromadzono i przeanalizowano dane ankietowe dla 77 jezior. Zebrane dane przeanalizowano, odrzucając dane fragmentaryczne lub niepewne. Dla każdego z jezior wyliczono udziały procentowe gatunków ryb i ich grup funkcjonalnych. Utworzono z nich macierze obserwacji podobne jak w przypadku danych o odłowach komercyjnych, czyli dla jezior niestratyfikowanych, stratyfikowanych płytkich (do 30 m) i 7

stratyfikowanych głębokich (powyżej 30 m). W tabelach 4.2.2.1 4.2.2.3 przedstawiono statystyki opisowe badanych jezior oraz ich ichtiofauny. Tabela 4.2.2.1. Statystyki opisowe ichtiofauny jezior niestratyfikowanych (n=31) Średnia Przedział ufności Minimum Maksimum St. Dev. Zmienna dla średniej -95% +95% Głębokość maksymalna (m) 7,5 1,4 15,0 3,4 Głębokość średnia (m) 3,3 1,1 7,5 1,4 Objętość (m 3 ) 4819,3 431,2 18146,9 4122,2 Powierzchnia (ha) 137,8 22,3 436,9 97,3 Węgorz % 1,2 0,6 1,8 0,2 4,1 1,2 Karp % 2,5 0,1 5,0 0,0 16,8 4,9 Karaś pospolity % 0,8-0,1 1,8 0,0 6,4 1,9 Karaś srebrzysty% 2,2 0,0 4,3 0,1 18,2 4,5 Amur biały % 0,2-0,1 0,6 0,0 1,1 0,4 Lin % 3,5 1,7 5,3 0,3 12,1 3,9 Leszcz % 20,5 14,4 26,7 6,1 54,5 13,6 Krąp % 0,8-0,7 2,3 0,2 2,2 0,9 Płoć % 38,8 33,3 44,3 23,3 72,0 12,2 Wzdręga % 0,9 0,9 0,9 Tołpyga % Boleń % 0,1-0,1 0,2 0,0 0,2 0,1 Jaź % 0,1 0,0 0,1 0,0 0,3 0,1 Kleń % 0,2 0,0 0,4 0,0 0,7 0,2 Ukleja % Sum % 0,4-0,5 1,4 0,0 0,7 0,4 Szczupak % 14,2 8,8 19,6 2,6 42,4 11,8 Miętus % Okoń % 8,0 5,9 10,1 2,0 21,1 4,6 Sandacz % 0,7 0,3 1,1 0,1 2,4 0,7 Drobnica % 8,2 5,4 10,9 0,2 20,0 6,1 kg/ha 5,9 3,4 8,4 0,6 20,8 5,4 Karpiowate % 68,1 62,9 73,3 50,5 88,6 11,4 Drapieżne % 14,7 9,4 19,9 2,7 42,4 11,5 Litoralowe % 17,7 11,0 24,5 3,2 49,0 14,9 8

Tabela 4.2.2.2. Statystyki opisowe ichtiofauny jezior stratyfikowanych płytkich (do 30 m), (n=37) Średnia Przedział ufności Minimum Maksimum St. Dev. Zmienna dla średniej -95% +95% Głębokość maksymalna (m) 19,2 11,0 29,5 5,7 Głębokość średnia (m) 6,6 2,5 11,9 1,6 Objętość (m 3 ) 10955,4 1422,7 76367,5 13153,7 Powierzchnia (ha) 156,6 24,4 869,4 152,4 Węgorz % 1,5 1,0 2,0 0,2 5,3 1,4 Karp % 1,9 0,3 3,5 0,0 21,7 4,5 Karaś pospolity % 0,6 0,3 1,0 0,0 3,8 0,9 Karaś srebrzysty% 3,4-0,3 7,2 0,0 35,1 9,3 Amur biały % 0,1 0,0 0,3 0,0 1,0 0,3 Lin % 3,9 2,9 4,9 0,4 12,9 2,9 Leszcz % 18,4 15,5 21,2 1,8 47,1 8,4 Krąp % 2,4 1,5 3,3 1,3 3,3 0,9 Płoć % 41,3 36,8 45,8 13,1 66,7 13,3 Wzdręga % 1,6 0,5 2,6 0,5 3,0 1,0 Tołpyga % 0,1-0,1 0,4 0,0 0,2 0,1 Boleń % 0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 Jaź % 0,3 0,0 0,5 0,0 1,4 0,4 Kleń % 0,3 0,1 0,4 0,0 0,7 0,2 Ukleja % 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum % 0,3 0,1 0,4 0,0 1,1 0,3 Szczupak % 13,2 11,1 15,3 2,6 29,5 6,2 Miętus % 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 Okoń % 11,1 6,8 15,4 2,2 67,5 12,7 Sandacz % 0,9 0,5 1,2 0,0 2,7 0,8 Drobnica % 4,4 2,5 6,4 0,1 29,8 5,7 kg/ha 6,3 4,7 8,0 0,2 22,1 4,9 Karpiowate % 69,1 64,2 73,9 16,0 86,8 14,4 Drapieżne % 13,7 11,7 15,8 2,6 29,5 6,1 Litoralowe % 17,1 14,7 19,4 6,1 30,7 7,1 9

Tabela 4.2.2.3. Statystyki opisowe ichtiofauny jezior stratyfikowanych głębokich (powyżej 30 m), (n=9). Średnia Przedział ufności dla Minimum Maksimum St. Dev. Zmienna średniej -95% +95% Głębokość maksymalna (m) 41,2 30,3 58,8 9,0 Głębokość średnia (m) 11,7 7,8 19,3 3,8 Objętość (m 3 ) 66790,2 13270,5 298300,0 104160,0 Powierzchnia (ha) 592,7 128,9 2504,0 884,1 Węgorz % 1,1 0,1 2,1 0,0 3,1 1,1 Karp % 0,4 0,0 0,8 0,2 0,5 0,2 Karaś pospolity % 0,5-1,2 2,2 0,0 1,3 0,7 Karaś srebrzysty% 0,1-0,3 0,6 0,0 0,3 0,2 Amur biały % 0,1-0,4 0,6 0,0 0,1 0,1 Lin % 2,4 0,7 4,0 0,1 4,9 1,7 Leszcz % 15,2 8,0 22,3 2,2 25,2 7,7 Krąp % 0,5-0,5 1,5 0,1 0,8 0,4 Płoć % 43,1 28,7 57,5 18,6 61,6 15,6 Wzdręga % 1,3-0,3 2,8 1,1 1,4 0,2 Tołpyga % 0,2 0,2 0,2 Boleń % Jaź % 0,1 0,1 0,1 Kleń % Ukleja % Sum % 0,1-0,9 1,1 0,0 0,2 0,1 Szczupak % 18,4 10,2 26,6 7,5 35,2 8,9 Miętus % Okoń % 16,1 2,8 29,4 4,9 41,6 14,4 Sandacz % 0,3 0,1 0,4 0,0 0,5 0,2 Drobnica % 2,4 0,3 4,5 0,2 5,8 2,3 kg/ha 2,3 0,6 4,0 0,6 5,8 1,8 Karpiowate % 61,7 42,2 81,2 22,6 79,7 21,1 Drapieżne % 18,7 10,5 26,8 7,9 35,3 8,8 Litoralowe % 20,8 13,0 28,6 11,5 35,4 8,4 Dla części badanych jezior dysponowano wskaźnikami presji w postaci widzialności, zawartości fosforu, chlorofilu i TSI Carlsona. Dla tych jezior przeprowadzono analizy korelacji i regresji pomiędzy wybranymi gatunkami ryb lub grupami funkcjonalnymi gatunków, a wskaźnikiem presji. 10

Tabela 4.2.2.4. Tablica korelacji pomiędzy wybranymi gatunkami ryb lub grupami funkcjonalnymi gatunków, a wskaźnikami presji w jeziorach niestratyfikowanych. Niebieskim kolorem oznaczono korelacje istotne statystycznie (n=21). Widzialność Fosfor Chlorofil TSI Lin (%) 0,50-0,53-0,40-0,59 Leszcz (%) -0,17 0,61 0,31 0,30 Płoć (%) -0,19-0,13-0,07 0,12 Szczupak (%) 0,30-0,35-0,09-0,30 Okoń (%) -0,20-0,16-0,09 0,09 Drobnica (%) -0,22 0,24 0,18 0,24 Karpiowate (%) -0,16 0,28 0,04 0,16 Drapieżne (%) 0,31-0,34-0,09-0,30 Litolarowe (%) 0,37-0,42-0,18-0,40 Tabela 4.2.2.5. Tablica korelacji pomiędzy wybranymi gatunkami ryb lub grupami funkcjonalnymi gatunków, a wskaźnikami presji w jeziorach stratyfikowanych płytkich. Niebieskim kolorem oznaczono korelacje istotne statystycznie (n=36). Widzialność Fosfor Chlorofil TSI Lin (%) 0,01-0,06-0,03-0,14 Leszcz (%) -0,19 0,37 0,38 0,28 Płoć (%) -0,09-0,23-0,46-0,20 Szczupak (%) 0,35-0,42-0,45-0,50 Okoń (%) 0,44-0,19-0,18-0,21 Drobnica (%) -0,33 0,24 0,43 0,39 Karpiowate (%) -0,38 0,23 0,14 0,21 Drapieżne (%) 0,32-0,39-0,41-0,46 Litolarowe (%) 0,32-0,39-0,41-0,49 11

Tabela 4.2.2.6. Tablica korelacji pomiędzy wybranymi gatunkami ryb lub grupami funkcjonalnymi gatunków, a wskaźnikami presji w jeziorach stratyfikowanych głębokich. Niebieskim kolorem oznaczono korelacje istotne statystycznie (n=7). Widzialność Fosfor Chlorofil TSI Lin (%) 0,29-0,35-0,58-0,66 Leszcz (%) -0,44 0,00 0,35 0,42 Płoć (%) -0,20 0,17-0,07 0,23 Szczupak (%) 0,08 0,04-0,16-0,10 Okoń (%) 0,37-0,10-0,04-0,32 Drobnica (%) -0,53-0,06 0,60 0,52 Karpiowate (%) -0,26 0,08 0,03 0,24 Drapieżne (%) 0,10 0,03-0,17-0,11 Litolarowe (%) 0,15-0,03-0,29-0,24 Tabela 4.2.2.7. Tablica korelacji pomiędzy wybranymi gatunkami ryb lub grupami funkcjonalnymi gatunków, a wskaźnikami presji w jeziorach stratyfikowanych: płytkich i głębokich łącznie. Niebieskim kolorem oznaczono korelacje istotne statystycznie (n=43). Widzialność Fosfor Chlorofil TSI Lin (%) -0,03 0,01 0,01-0,08 Leszcz (%) -0,25 0,37 0,38 0,31 Płoć (%) -0,09-0,21-0,41-0,16 Szczupak (%) 0,36-0,42-0,44-0,49 Okoń (%) 0,45-0,21-0,19-0,25 Drobnica (%) -0,35 0,27 0,45 0,41 Karpiowate (%) -0,38 0,24 0,16 0,24 Drapieżne (%) 0,33-0,39-0,40-0,45 Litolarowe (%) 0,33-0,39-0,40-0,49 Zgodnie z teoretycznymi założeniami, istotne statystycznie korelacje ze wskaźnikami presji wykryto najczęściej dla gatunków i grup funkcjonalnych, które są wrażliwe na zmiany środowiska. Wraz z pogorszaniem się wskaźników presji zmniejsza się na ogół udział lina, szczupaka, ryb drapieżnych i litoralowych, a zwiększa się udział leszcza i drobnicy. 12

Rys. 4.2.2.3. Związek udziału lina ze wskaźnikiem TSI Carlsona w jeziorach niestratyfikowanych Rys. 4.2.2.2. Związek udziału szczupaka ze wskaźnikiem TSI Carlsona w jeziorach stratyfikowanych płytkich i głębokich łącznie. 13

Rys. 4.2.2.3. Związek udziału drobnicy ze wskaźnikiem TSI Carlsona w jeziorach stratyfikowanych płytkich i głębokich łącznie. Niewielka ilość dostępnych obserwacji była często powodem niewykrycia związków istotnych statystycznie, mimo iż kierunek zmian był zgodny z założeniami. Zwiększenie ilości obserwacji niewątpliwie pozwoliłoby na wykrycie wyraźniejszych związków. Przedstawione wyniki są obiecujące i wskazują, że możliwe jest stworzenie metody oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie odłowów wędkarskich. Konieczna jest jednak dostępność znacznie większej liczba obserwacji. Należy sądzić, że w miarę upowszechnienia się u użytkowników rybackich ankietyzacji wędkarzy i rzetelnego rejestrowania odłowów wędkarskich, możliwy będzie dostęp do brakujących obecnie, liczniejszych danych. Pozwoli to na pełne uwiarygodnienie istniejących związków i na dobór metriksów umożliwiających ocenę stanu ekologicznego jezior odławianych jedynie metodami wędkarskimi. Przy obecnej dostępności danych, metoda oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie odłowów wędkarskich pozostać musi na etapie założeń. Sądzimy, że już za dwa- trzy lata można będzie powrócić do opracowania tej metody. 14

Literatura dotycząca przedmiotu (cytowana i niecytowana) 1. Anderson N.J., Jeppesen E., Søndergaard M. 2005 Ecological effects of reduced nutrient loading (oligotrophication) on lakes: an introduction Freshwater Biology 50: 1589-1593. 2. Białokoz W., Martyniak A., Kozłowski J., Osewski M. 2000 - Raport badań względnego uzupełnienia populacji sielawy w jeziorze Wigry, przez rozród naturalny. Maszynopis IRS, ss. 22. 3. Białokoz W., 2000 Gospodarka rybacka jako narzędzie ochrony ichtiofauny w cennych ekosystemach wodnych. W: Ed. Szumiec J., Pisarczyk A., Mastyński J. Wybrane aspekty gospodarki rybackiej na zbiornikach zaporowych, Wyd. PAN, Gołysz, s. 35-40 4. Białokoz W., Chybowski Ł. 2002 Monitoring ichtiofauny jezior Polski. [Monitoring of ichthiofauna in Polish lakes]. Biuletyn Monitoringu Przyrody Numer 1/2002 (3): 9-19. 5. Białokoz W., Chybowski Ł., 1999 - Struktura ichtiofauny rzek Wigierskiego Parku Narodowego. W Ed. Zdanowski B., Kamiński M., Martyniak A. Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach chronionych. Wyd. IRS, ss. 527-534. 6. Białokoz W., Chybowski Ł., Hutorowicz A., Zdanowski B. 2004. Zasoby przyrody i zasady ochrony jezior. In: Ed. Zdanowski B., Hutorowicz A., Białokoz W., Ekosystemy wodne Parku Narodowego Bory Tucholskie. Olsztyn 2004: 243-258. 7. Białokoz W., Chybowski Ł., Krzywosz T. 1999 - Operat ochrony zasobów i różnorodności gatunkowej ryb i raków w Wigierskim Parku Narodowym. Maszynopis IRS, ss. 30. 8. Białokoz W., Chybowski Ł., Krzywosz T., 1999. Ochrona ichtiofauny w wodach Wigierskiego Parku Narodowego. [Protection of ichthiofauna in Wigry National Park] In: Ed. Zdanowski B., Kamiński M., Martyniak A. Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach chronionych. Wyd. IRS Olsztyn; 557-566. 9. Białokoz W., Chybowski Ł., Osewski M. 2004. Dynamika zespołów ichtiofauny Jeziora Wigry [Dynamics of ichthiofauna community in Wigry Lake]- Rocznik Augustowsko-Suwalski. Tom 4. Suwałki, 2004, 127-129. 10. Biniek K., Bnińska M., Bońkowski M., Chuć E., Leopold M., Lossow K., Nowicki Z., Szczepkowski B. 1981 Wody województwa olsztyńskiego: stan, zagrożenie, 15

perspektywy Polski Klub Ekologiczny Okręg warmińsko-mazurski (maszynopis), ss. 117. 11. Bnińska M. 1985 The possibilities of improving catchable fish stocks in lakes undergoing eutrophication J. Fish. Biol. 27 (suppl. A): 253-261. 12. Bnińska M. 1991 Fisheries - In: Cyprinid Fishes. Systematics, biology and exploitation. Chapman & Hall Fish and Fisheries Series 3, London, New York, Tokyo, Melbourne, Madras: 572-589. 13. Bnińska M., Wołos A. 1998 Effectiveness of coregonid management versus environment quality - Arch. Pol. Fish. 6(2): 295-314. 14. Carlson R. E 1977 - A trophic state index for lakes. Limnology and oceanography. 22: 361-369. 15. Chybowski Ł., Białokoz W. 1999. Dynamika zespołów ichtiofauny jeziora Wigry [Dynamics of ichthiofauna community in Wigry Lake] - In: Ed. Zdanowski B., Kamiński M., Martyniak A., Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach chronionych. Wyd. IRS Olsztyn; 521-526. 16. Chybowski Ł., Białokoz W., Krzywosz T. 2005. Ryby (Pisces) i raki (Decapoda) jeziora Oświn [Fishes (Pisces) and crayfish (Decapoda) of Oswin Lake]. In: Ed. Gromadzki M. i Wiśniewski J. R. Bogucki, Jezioro Oświn i okolice. Wydawnictwo Naukowe. Poznań 2005: 165-182. 17. Colby P.J., Spangler G.R., Hurley D.A., McCombie A.M. 1972 - Effects of eutrophication on salmonid communities in oligotrophic lakes J.Fish.Res. Bd. Can. 29: 975-983. 18. Czerniejewski P., Wawrzyniak W. 2006 Management of vendace (Coregonus albula (L.)) in the lakes of northwest Poland in the late twentieth and early twenty-first centuries Arch. Pol. Fish. 14(1): 105-121. 19. Czerwiński T., Wołos A. - 2006. Gospodarka rybacko-wędkarska w Jeziorach Raduńskich - W: Jeziora Raduńskie. Antropogeniczne przemiany i kierunki ochrony (red. A. Wołos, B. Nedoszytko). Wydawnictwo IRS Olsztyn: 61-72. 20. Czerwiński T., Wołos A. 2001 - Wpływ oczyszczalni ścieków na stan ichtiofauny gospodarkę rybacką - W: Stan rybactwa jeziorowego w 2000 roku. Wybrane uwarunkowania środowiskowe i prawno-administracyjne funkcjonowania gospodarstw rybackich (red. A. Wołos), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 50-67. 16

21. Czerwiński T., Wołos A. 2002 Ocena stanu czystości jezior z punktu widzenia ich rybackiego użytkowania W: Stan rybactwa jeziorowego w 2001 roku (red. A. Wołos), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 75-86. 22. Czerwiński T., Wołos A. 2003 Ocena stanu czystości jezior z punktu widzenia ich rybackiego użytkowania W: Stan rybactwa jeziorowego w 2002 roku (red. A. Wołos), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 67-79. 23. Czerwiński T., Wołos A. 2004 Gospodarka rybacka a stan środowiska Wielkich Jezior Mazurskich W: Stan rybactwa jeziorowego w 2003 roku (red. A. Wołos), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 69-101. 24. Czerwiński T., Wołos A. 2005 Wpływ stanu środowiska na pogłowie ryb w Jeziorach Raduńskich i szczycieńskich w aspekcie ich wędkarskiego i rekreacyjnego użytkowania (red. A. Wołos), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 67-93. 25. Dillon P.J., Rigler F.H. 1975 - A simple method for predicting the capacity of a lake for development based on lake trophic status. J. Fish. Res. Bd. Can., 32: 1519-1531. 26. eutrophication J. Fish. Biol. 27 (suppl. A): 253-261. 27. Falkowski S., Wołos A., 1998 - Analysis of whitefish (Coregonus lavaretus L.) landings andstockings in 106 lakes in 1967-1994 - Arch. Ryb. Pol. 6, fasc. 2: 345-360. 28. Hartmann J. 1977. - Fischereiliche Veranderungen in kulturbedingt eutrophierenden Seen. Schweitz. Z. Hydrol. 39 2: 243-254. 29. Hartmann J. 1979. - Unterschiedliche Adaptionsfahigkeit der Fosche an Eutrophierung. Schweitz. Z. Hydrol. 41, 2: 374-382. 30. Holmgren, K. & Appelberg, M. ( 2000) Size structure of benthic freshwater fish communities in relation to environmental gradients. Journal of Fish Biology, 57, 1312 1330. 31. Ichtiocenozy Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi, 1999 - Praca zbiorowa [Red. W. Wiśniewolski]. Maszynopis IRS, ss. 27. 32. Jańczak J., 1996, 1997, 1999 - Atlas jezior Polski. IMGW, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. 33. Jeppesen, E., Jensen, J.P., Søndergaard, M., Lauridsen, T. & Landkildehus, F. ( 2000) Trophic structure, species richness and biodiversity in Danish lakes: changes along a nutrient gradient. Freshwater Biology, 45, 201 218. 34. Kajak Z. 1979 - Eutrofizacja jezior. PWN, Warszawa. 35. Karr, J.R. ( 1981) Assessment of biotic integrity using fish communities. Fisheries, 6, 21 27. 17

36. Körner, S. ( 2001) Development of submerged macrophytes in shallow Lake Müggelsee (Berlin, Germany) before and after its switch to the phytoplanktondominated state. Archiv für Hydrobiologie, 152, 395 409. 37. Krzywosz T., Białokoz W., Chybowski Ł. 1999 - Plan ochrony ichtiofauny i raków do planu ochrony rezerwatu przyrody Jezioro Siedmiu Wysp. Maszynopis IRS, ss. 21. 38. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994. Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. Wyd. P.I.O.Ś., Warszawa. 39. Leach J.H., Johnson M.G., Kelso J.R., Hartmann J., NÜmann W., Entz B. 1977 - Responces of percid fishes and their habitats to eutrophication - J. Fish. Res. Bd. Can. 34: 1964-1971. 40. Leopold M., Bnińska M., Nowak W., Wołos A., Szlażyńska K. 1987 - Gospodarka rybacka w systemie Wielkich Jezior Mazurskich na tle stanu środowiska. Opracowanie dla PGRyb Giżycko, IRS Olsztyn (maszynopis), ss. 70. 41. Leopold M., Bnińska M., Wołos A. 1994 - Współczesne zasady jeziorowej gospodarki rybackiej - W: Aktualne Problemy Rybactwa Jeziorowego (red. A. Wołos), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 7-12. 42. Leopold M., Bnińska M. 1991 Ocena stanu środowiska jezior w gminie Sorkwity i główne zasady ich użytkowania i ochrony Opracowanie dla Biura TOPOS w Olsztynie (maszynopis), ss. 38. 43. Leopold M., Bnińska M. 1992 Ocena stanu środowiska jezior w gminie Olsztynek i główne zasady ich użytkowania i ochrony Opracowanie dla Biura TOPOS w Olsztynie (maszynopis), ss. 24. 44. Leopold M., Bnińska M. 1992 Ocena stanu środowiska jeziora Omulew Opracowanie dla Biura TOPOS w Olsztynie (maszynopis), ss. 4. 45. Leopold M., Bnińska M. 1993 Stan środowiska i gospodarki rybackiej na jeziorze Ełckim perspektywy, zagrożenia - Opracowanie dla Biura TOPOS w Olsztynie (maszynopis), ss. 4. 46. Leopold M., Bnińska M., Nowak W. 1986 - Commercial fish catches as an index of lake eutrophication - Arch. Hydrobiol. 106(4): 513-524. 47. Leopold M., Bnińska M., Wołos A. 1988 - Gospodarka rybacka w jeziorach Wigierskiego Parku Narodowego na tle stanu ich środowiska - Opracowanie dla Nadleśnictwa Wigierski Park Narodowy, IRS Olsztyn (maszynopis). 18

48. Leopold M., Bnińska M., Wołos A. 1994 - Gospodarka rybacka a degradacja jezior. W: Aktualne Problemy Rybactwa Jeziorowego (red. A. Wołos) - Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 47-50. 49. Leopold M., Bnińska M., Wołos A., Szlażyńska K., Gogola H. 1987 - Ocena troficzności wybranych jezior woj. słupskiego na podstawie analiz wieloletnich odłowów - Opracowanie dla Woj. Biura Planowania Przestrzennego w Słupsku (maszynopis), ss. 250. 50. Leopold M., Wołos A. 1994 - Opinia o stanie środowiska i perspektywach rekreacyjnego zagospodarowania jezior Linowskiego i Klebarskiego - Opracowanie dla Biura TOPOS w Olsztynie (maszynopis). 51. Leopold M., Wołos A. 1994 - Opinia o stanie środowiska oraz stanie i perspektywach rekreacyjnego zagospodarowania jezior Leleskiego i Gromskiego - Opracowanie dla Stowarzyszenia Architektów Polskich (maszynopis). 52. Leopold M., Wołos A. 1994 - Rybackie użytkowanie jezior Łebska i Gardna w Słowińskim Parku Narodowym - stan, perspektywy i rola w ochronie ekosystemów - Opracowanie dla Dyrekcji Słowińskiego Parku Narodowego, Wydawnictwo IRS Olsztyn (maszynopis). 53. Leopold M., Wołos A. 1996 - Opinia o stanie środowiska i perspektywach rekreacyjnego zagospodarowania jezior w gminie Dźwierzuty: Sasek Wielki, Rańskie, Sąpłaty - Opracowanie dla Przedsiębiorstwa Gospodarki Gruntami TOPOS Sp. z o.o. w Olsztynie (maszynopis). 54. Leopold M., Wołos A. 1996 - Uwagi i zalecenia dotyczące rybackiego użytkowania jezior w Parku Krajobrazowym Pojezierza Iławskiego - Opracowanie dla UW w Olsztynie (maszynopis). 55. Leopold M., Wołos A. 1997 - Ocena ekologiczno-ekonomicznych uwarunkowań rybackiego użytkowania jeziora Bytyń Wielki - Opracowanie dla Zakładu Rybackiego spółka Jawna Wałcz, (maszynopis). 56. Leopold M., Wołos A. 1997 - Opinia o stanie środowiska i możliwościach rekreacyjnego zagospodarowania jeziora Kalwa Wielka - Opracowanie dla Przedsiębiorstwa Gospodarki Gruntami TOPOS Sp. z o.o. (maszynopis). 57. Leopold M., Wołos A. 1997 - Opinia o stanie środowiska i możliwościach rekreacyjnego użytkowania jeziora Długiego (k/łukty) - Opracowanie dla Przedsiębiorstwa Rolno-Przemysłowego AGROMAZ (maszynopis). 19

58. Leopold M., Wołos A. 1998 Regularities of vendace management and methodological aspects of its assessment on a long-term basis - Arch. Pol. Fish. 6(2): 329-344. 59. Leopold M., Wołos A., 1996 - Eutrofizacja wód, mechanizmy, skutki i sposoby przeciwdziałania. Gospodarowanie rybackie jako element ochrony ekosystemów wodnych Cz. 1 - Seminarium Zagospodarowanie akwenów a ochrona środowiska z punktu widzenia społeczności lokalnej, ODR Olecko, 12 grudzień. Suwalsko- Mazurski Informator Rolniczy, ODR Olecko, 1: 5-7. 60. Leopold M., Wołos A., 1996 - Eutrofizacja wód, mechanizmy, skutki i sposoby przeciwdziałania. Gospodarowanie rybackie jako element ochrony ekosystemów wodnych Cz. 2 - Seminarium Zagospodarowanie akwenów a ochrona środowiska z punktu widzenia społeczności lokalnej, ODR Olecko, 12 grudzień. Suwalsko- Mazurski Informator Rolniczy, ODR Olecko, 2: 6-7. 61. Leopold M., Wołos A., Bnińska M. 1998 - Prawidłowości i ocena gospodarki sielawowej w ujęciu wieloletnim - W: Gospodarka koregonidami. Uwarunkowania i efektywność (red. A. Wołos i M. Bnińska), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 67-80. 62. Mehner, T., Diekmann, M., Brämick, U. & Lemcke, R. 2005) Composition of fish communities in German lakes as related to lake morphology, trophic state, shore structure and human-use intensity. Freshwater Biology, 50, 70 85. 63. Mickiewicz M., Wołos A., Leopold M. 2003 Effectiveness of fisheries management in eutrophic lakes near Mrągowo (Northeastern Poland) Arch. Pol. Fish. 11(1): 123-139. 64. Monitoring różnorodności biologicznej ichtiofauny ośmiu jezior Polski, 2002 - Praca zbiorowa [Red W. Białokoz]. Maszynopis IRS. 65. N. Roset, G. Grenouillet & D. Goffaux, D. Pont and P. Kestemont. (2007) A review of existing fish assemblage indicators and methodologies. Fisheries Management and Ecology 14:6, 393 405. 66. Nielsen, K., Sømod, B., Ellegaard, C. & Krause-Jensen, D. ( 2003) Assessing reference conditions according to the European Water Framework Directive using modelling and analysis of historical data: an example from Randers Fjord, Denmark. Ambio, 32, 287 294. 67. Olin, M., Rask, M., Ruuhijaervi, J., Kurkilahti, M., Ala-Opas, P. & Yloenen, O. ( 2002) Fish community structure in mesotrophic and eutrophic lakes of southern 20

Finland: the relative abundances of percids and cyprinids along a trophic gradient. Journal of Fish Biology, 60, 593 612. 68. Operat ochrony ekosystemów wodnych Biebrzańskiego Parku Narodowego, 1999 - Praca zbiorowa [Red. W. Białokoz]. Maszynopis IRS ss. 101. 69. Operat ochrony ekosystemów wodnych Narwiańskiego Parku Narodowego, 2001 - Praca zbiorowa [Red. W. Wiśniewolski]. Maszynopis IRS. 70. Operat ochrony ekosystemów wodnych Parku Narodowego Bory Tucholskie, 2002 - Praca zbiorowa [Red. B. Zdanowski]. Maszynopis IRS. 71. Operat ochrony zasobów i ekosystemów wodnych Wigierskiego Parku Narodowego, 1999 - Praca zbiorowa [Red. B. Zdanowski]. Maszynopis IRS, ss. 251. 72. Persson L. 1991 Interspecific interactions In: Cyprinid Fishes. Systematics, biology and exploitation. Chapman & Hall Fish and Fisheries Series 3, London, New York, Tokyo, Melbourne, Madras: 530-551. 73. Persson, L. ( 1994) Natural shifts in the structure of fish communities: mechanisms and constraints on perturbation sustenance. Rehabilitation of Freshwater Fisheries (ed. I.G. Cowx), pp. 421 434. Fishing News Books. 74. Persson, L., Diehl, S., Johansson, L., Andersson, G. & Hamrin, S.F. ( 1991) Shifts in fish communities along the productivity gradient of temperate lakes: patterns and the importance of size-structured interactions. Journal of Fish Biology, 38, 281 293. 75. Polikane S., Solheim A. L., Schaumburg J., Solimini A., Jespen N. 2006 - Report of Lake Intercalibration Workshop, Barza di Ispra, Italy, 26-27 October 2006. 76. Robak S., Białokoz W., Chybowski Ł. 2004. Ichtiofauna. In: Ed. Zdanowski B., Hutorowicz A., Białokoz W., Ekosystemy wodne Parku Narodowego Bory Tucholskie. Olsztyn 2004: 233-240. 77. Statgraphics Plus. Advanced regression. 1998, Maryland, USA. 78. Statistica 2005 - StatSoft Inc. Data Analysis Software System, version 7.1. 79. Stockner J.G., RydinE., Hyenstrand P. 2000 Cultural oligotrophication: causes and consequences for fisheries resources Fisheries 25: 7-14. 80. Vollenweider R. A., 1989. Global problems of eutrophication and its control, Symp.biol.Hung., 38: 19-41. 81. Wiśniewolski W., Wołos A., Falkowski S. 2004 - Ichtiofauna jako wskaźnik stanu troficznego zbiorników zaporowych - W: Stan i uwarunkowania funkcjonowania rybactwa w 2003 roku (red. M. Mickiewicz i A. Wołos), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 71-78. 21

82. Wołos A. 1986 - Połowy gospodarcze i wędkarskie w silnie zeutrofizowanym jez. Kalwa Wlk. - Gospodarka Rybna, 8: 9-10. 83. Wołos A. 1996 Historia sandacza w 4 jeziorach sielawowych z okolic Olsztyna W: Sandacz, gospodarka rybacka, eutrofizacja. Wyd. IRS, Olsztyn: 23-32. 84. Wołos A. 1998 - Gospodarka koregonidami w warunkach sukcesji gatunkowej - W: Gospodarka koregonidami. Uwarunkowania i efektywność (red. A. Wołos i M. Bnińska), Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 45-54. 85. Wołos A. 1999. Tendencje w jeziorowej produkcji rybackiej w latach 1978-1997 i ich reperkusje ekonomiczne. Magazyn Przemysłu Rybnego 1(9): 64-66. 86. Wołos A., Bnińska M. 1998 Effectiveness of coregonid management on the background of fish yield changes in 25 Polish lakes - Arch. Pol. Fish. 6(2): 315-328. 87. Wołos A., Czerwiński T. 2008 - Gospodarka rybacka na tle stanu środowiska jezior. W: Ochrona i rekultywacja wód Wielkich Jezior Mazurskich narzędziem rozwoju naukowego, gospodarczego, społecznego i kulturowego regionu (red. I. Jasser, S. Robak i B. Zdanowski. Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 119-142. 88. Wołos A., Falkowski S. 2007 Wieloletnie zmiany w odłowach jako wskaźnik zmian trofii jeziora Lubie konsekwencje gospodarcze - W: Stan rybactwa w jeziorach, rzekach i zbiornikach zaporowych (red. M. Mickiewicz, red. nauk. A. Wołos), Wyd. IRS, Olsztyn: 69-83. 89. Wołos A., Falkowski S., Czerkies P. 1998 - Changes in whitefish (Coregonus lavaretus L.) and vendace (Coregonus albula L.) fisheries in Lake Gołdopiwo due to eutrophication and management policies - Arch. Hydrobiol. Spec. Issues Advanc. Limnol. 50: 523-530. 90. Wołos A., Leopold M., Bnińska M. 2002 Analysis of vendace (Coregonus albula L.) and European whitefish (Coregonus lavaretus L.) fisheries in Polish lakes Arch. Hydrobiol. Spec. Issues Advanc. Limnol. 57: 129-142. 91. Wołos A., Teodorowicz M. 1999 - Ocena stanu środowiska jezior Świętajno, Brajniki i Warchały gminy Jedwabno. Możliwości kompleksowego rozwiązania gospodarki wodno-ściekowej - Opracowanie dla Urzędu Gminy Jedwabno (maszynopis), ss. 21. 92. Zawisza J., Leopold M. Zdanowski B., Bnińska M. 1979 - Jakie przyjąć kierunki rozwoju rybactwa jeziorowego w Makroregionie Północno-Wschodnim na tle postępującej i spodziewanej eutrofizacji jezior. Ekspertyza dla VIII Zespołu Ekspertów PAN, Olsztyn, IRS (maszynopis). 22

93. Zdanowski B. 1982 - Nitrogen and phosphorus in lakes and their eutrophication - Pol. Arch. Hydrobiol., 29(3-4): 541-597. 94. Zdanowski B. 1995 Water eutrophication In: Szczerbowski J.A. (ed.) Inland Fisheries in Poland. The Stanisław Sakowicz Inland Fisheries Institute, Olsztyn: 121-134. 95. Zdanowski B., Hutorowicz A., Tunowski J., Świątecki A., Olejnik G., Krzywosz T., Białokoz W., Chybowski Ł., Krzywosz W., Błocka B., Hutorowicz J., Robak A., Prusik S., Koprowska L., Ciemiński J., Węgleńska T., Lewandowski K and Jurkiewicz-Karnkowska E., 1999 Ecological effects of long-term pressure of phytophagous and seston-feeding fish on the structure and functioning of the shallow Lake Warniak (Mazurian Lakeland, Poland)., 1999 - Acta Hydrobiol., 41 (1999), Suppl. 6, 29-47. 23