DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ

8 Trudności z zapewnieniem międzynarodowej porównywalności wyników między bankami mogą wynikać z różnych przyczyn. A. Czerniak wskazuje przykładowo, że scenariusze kryzysowe mogą różnić się między różnymi krajami, co powoduje, że ten sam bank mógłby zdać test w jednym, ale nie zdać już w innym kraju. Ponadto, różne grupy kapitałowe stosują różne metody wyceny aktywów, co powoduje, że często ten sam kredyt poprawnie wyceniany może mieć inną wartość w różnych bankach (szerzej: A. Czerniak, Ile lina wytrzyma?, Polityka - Edukator Ekonomiczny, nr 50, s. 46-47, 10-16.12.2014 r.). 9 Założenie o zmienności sumy bilansowej w horyzoncie ćwiczenia jest przyjmowane w większości testów warunków skrajnych realizowanych metodą top-down. Takie rozwiązanie przyjmuje w szczególności EBC (szerzej: J. Henry, C. Kok (editors), A Macro Stress Testing Framework for Assessing Systemic Risks in the Banking Sector, Occasional Paper Series, No 152/October 2013, ECB, s. 31). 10 Takie rozwiązanie stosuje Narodowy Bank Polski w cyklicznie prowadzonych testach warunków skrajnych top-down (Raport o stabilności systemu finansowego. Lipiec 2014, NBP, s. 72). DZIESIĘĆ LAT POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ POZYCJA PODMIOTÓW ZAGRANICZNYCH W SEKTORZE USŁUG W POLSCE W OKRESIE POAKCESYJNYM Elżbieta Bombińska* Sektor usług jest od wielu lat dominującym miejscem lokowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) napływających do Polski: w latach 2004-2010 ponad połowa (55-72%) strumienia BIZ była lokowana w sekcjach usługowych 1. W 2011 r. udział ten obniżył się do 42%, a w roku następnym ukształtował się on na poziomie zaledwie 36%. Zobowiązania Polski z tytułu zagranicznych inwestycji bezpośrednich w sektorze usług w 2012 r. osiągnęły wartość 104,02 mld euro i były blisko trzykrotnie większe niż w 2004 r., zaś łączny udział sekcji usługowych w całkowitej wartości zobowiązań z tytułu BIZ wyniósł 58,4% wobec 55,9% w 2004 r. 2. Przytoczone statystyki wyraźnie dowodzą, iż do polskiego sektora usług trafia od wielu lat kapitał zagraniczny o ogromnej wartości. Skłania to do zadania pytania o pozycję, jaką zagraniczni inwestorzy zajmują w tym sektorze i jego poszczególnych sekcjach, oraz o przebieg procesu doganiania (catching-up process) podmiotów zagranicznych działających w sekcjach usługowych przez podmioty krajowe. Artykuł jest próbą znalezienia odpowiedzi na te pytania. Prezentowane badania zostały oparte na analizie wskaźników opisujących kształtowanie się liczby podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w sektorze usług w Polsce, oraz wielkości i efektywności wykorzystania zasobów pracy i kapitału zaangażowanych w ich działalność na tle ogółu podmiotów polskiego sektora usługowego. Wykorzystano ponadto dwa wskaźniki syntetyczne: wskaźnik udziału podmiotów z kapitałem zagranicznym w polskim sektorze usług oraz wskaźnik ich przewag efektywnościowych nad podmiotami krajowymi 3. Podstawą analizy były dane GUS w przekroju sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) dostępne w jego corocznych publikacjach: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym, Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych, Działalność przedsiębiorstw niefinansowych oraz Rocznik statystyczny RP. Istotnym ograniczeniem poznawczym przeprowadzonych badań był fakt, iż ze względu na dostępność danych statystycznych - nie uwzględniono w nich podmiotów, w których liczba zatrudnionych wynosiła mniej niż 10 osób 4. Z tych samych względów badaniami nie objęto podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną. Analizą objęto lata 2004-2012. Ze względu jednak na zmiany, jakie w 2008 r. nastąpiły w Polskiej Klasyfikacji Działalności 5, utrudnione było przeprowadzanie porównań prezentowanych statystyk między obu podokresami 2004-2008 oraz 2009-2012. Struktura podmiotów zagranicznych w polskim sektorze usług według sekcji PKD Charakterystyczną cechą podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w sektorze usług w Polsce jest koncentracja firm oraz wykorzystywanych przez te firmy zasobów pracy i kapitału w kilku sekcjach PKD (por. tabela 1). W latach 2004-2007 najwyższy odsetek podmiotów z kapitałem zagranicznym występował w Handlu i naprawach, a także sekcjach: Obsługa nieruchomości i firm oraz Transport, gospodarka magazynowa i łączność. Łącznie na te trzy sekcje przypadało blisko 90% podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w polskim sektorze usług. Dominacja wymienionych sekcji była ponadto wyraźnie widoczna w zakresie 36 Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014

Tabela 1 Wybrane wskaźniki struktury podmiotów z kapitałem zagranicznym w latach 2004-2012 według sekcji PKD (w %) Sekcje PKD 2000 Liczba podmiotów Kapitał Pracujący własny Zobowiązania trwały a obrotowy Przychody b Nakłady inwestycyjne c 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 Handel i naprawy 54,1 49,9 52,6 47,6 38,8 36,8 39,7 39,5 35,9 38,0 56,4 52,7 68,5 68,6 28,8 36,8 Hotele i restauracje 3,6 3,4 6,1 4,7 2,1 2,4 2,0 1,3 3,9 4,0 0,7 0,6 1,0 1,0 1,4 1,7 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 12,5 12,6 18,4 16,9 37,4 33,2 29,8 21,2 52,2 46,1 16,1 14,4 19,0 16,9 31,1 35,0 Pośrednictwo finansowe 2,5 2,6 5,1 4,3 3,5 6,3 10,4 14,9 0,8 1,3 9,0 10,2 1,9 1,6 9,9 5,3 Obsługa nieruchomości i firm 22,4 26,8 14,7 22,9 17,2 18,5 15,6 20,6 5,6 7,9 16,1 19,8 8,2 9,3 26,3 16,6 Pozostałe sekcje usługowe 4,9 4,8 3,1 3,6 1,0 2,8 2,5 2,5 1,7 2,8 1,6 2,3 1,4 2,6 2,5 4,6 Sekcje PKD 2007 Liczba podmiotów Pracujący Kapitał własny Zobowiązania trwały a obrotowy Przychody b Nakłady inwestycyjne c 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 d 2012 2009 2012 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 49,6 47,6 50,0 50,5 40,2 40,9 36,9 38,7 40,2 43,7 50,2 53,6 79,1 69,5 40,5 42,1 Zakwaterowanie i gastronomia 3,4 3,3 3,9 3,1 2,1 2,0 1,5 1,4 4,0 4,5 0,6 0,5 0,9 0,8 2,6 2,2 Transport i gospodarka magazynowa 10,1 10,0 8,5 9,3 5,2 4,9 6,6 7,0 11,7 12,1 4,5 5,7 5,8 5,8 4,8 7,2 Informacja i komunikacja 9,1 10,4 13,5 11,9 30,9 24,6 18,5 18,8 32,9 26,2 15,8 11,3 bd 11,8 32,6 26,0 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 2,7 3,2 4,4 4,0 10,1 14,2 15,8 16,0 1,6 1,9 12,9 15,6 3,3 2,4 5,5 6,3 Obsługa rynku nieruchomości 2,3 2,7 0,6 1,1 4,1 5,5 5,1 4,7 1,5 2,0 1,4 2,7 1,0 1,0 3,2 1,2 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 13,4 13,4 7,6 7,8 4,4 4,3 7,1 6,3 2,4 2,3 8,7 6,0 5,8 5,0 2,8 4,7 Administrowanie i działalność wspierająca 5,8 5,8 7,9 8,7 2,6 2,9 6,9 5,3 4,2 5,2 4,9 3,8 2,4 2,3 5,8 8,5 Pozostałe sekcje usługowe 3,5 3,7 3,5 3,5 0,9 1,2 2,1 2,3 1,4 2,0 1,0 0,9 1,7 1,5 2,3 1,9 Uwagi: a - rzeczowe aktywa trwałe; b przychody z całokształtu działalności; c nakłady inwestycyjne na nowe środki trwałe; d- bez sekcji Informacja i komunikacja Źródło: obliczenia własne na podstawie danych publikowanych przez GUS: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym; Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych Rocznik statystyczny RP i Działalność przedsiębiorstw niefinansowych za odpowiednie lata. Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014 37

absorpcji przez podmioty zagraniczne obecne w sektorze usług w Polsce zasobów pracy (ponad 85% udziału w całkowitej liczbie pracujących w tych podmiotach), a także zasobów kapitału, ocenianych przez pryzmat kapitału własnego i obcego zaangażowanego w ich działalność, jak również ich majątku trwałego i obrotowego (dla poszczególnych kategorii udział ten wahał się od 81% do ponad 93%). Sekcje te generowały ponadto około 95% ogółu przychodów podmiotów z kapitałem zagranicznym działających w sektorze usług oraz odpowiadały za ponad 86% całkowitych nakładów inwestycyjnych poniesionych przez tę grupę firm. Koncentracja podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego oraz wykorzystywanych przez nie zasobów pracy i kapitału była również widoczna, choć w nieco mniejszym stopniu (wskutek zmiany PKD i zwiększenia liczby sekcji usługowych), również w latach 2009-2012 (por. tabela 1). Obok dominującej w tym zakresie sekcji Handel i naprawa pojazdów samochodowych na którą przypadała połowa wszystkich pracujących w podmiotach zagranicznych działających w sektorze usług i ok. 40% kapitałów i majątku będącego w ich posiadaniu znaczące, choć spadające wskaźniki udziału w liczbie pracujących (11,9% w 2012 r.) oraz w kapitale (własny 24,6%, zobowiązania 18,8%) i majątku (trwały 26,2%, obrotowy 11,3%) badanej grupy podmiotów notowała także sekcja Informacja i komunikacja. Relatywnie wysoki, a przy tym wzrastający odsetek pracujących w podmiotach zagranicznych w sektorze usług występował ponadto w sekcjach: Transport i gospodarka magazynowa (9,3% w 2012 r.), Administrowanie i działalność wspierająca (8,7%) oraz Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (7,8%). Z kolei sekcja Działalność finansowa i ubezpieczeniowa wykazywała dość wysoki udział w kapitale własnym badanej grupy (14,2%) oraz w zobowiązaniach (16%) i majątku obrotowym (15,6%). Wskaźniki udziału podmiotów z kapitałem zagranicznym w polskim sektorze usług Dostępność danych statystycznych pozwalała na ocenę udziału podmiotów zagranicznych w sektorze usług w Polsce. Wykorzystano w tym celu następujące kryteria: liczba podmiotów, liczba pracujących, kapitał własny, zobowiązania, majątek trwały, majątek obrotowy, przychody z całokształtu działalności oraz inwestycje na nowe środki trwałe. Wskaźniki udziału badanej zbiorowości dla tych kategorii ogółem i w przekroju sekcji PKD zestawiono w tabeli 2. Z danych zaprezentowanych w tabeli 2 wynika, iż podmioty zagraniczne ogółem najmniejszy udział miały w sektorze usług pod względem liczby podmiotów (11,1% w 2012 r.) oraz liczby pracujących (25,8% w 2012 r.). Powyżej 30% kształtował się ich udział w kapitale własnym, majątku trwałym i przychodach wszystkich podmiotów sektora usług, zaś dla zobowiązań, majątku obrotowego i nakładów inwestycyjnych przekraczał 40%. W przekroju sekcji PKD wskaźniki udziału dla analizowanych kategorii cechowało bardzo duże zróżnicowanie: w 2012 r. przyjmowały one wartości z przedziału 2,5% (udział w liczbie podmiotów dla sekcji Opieka zdrowotna i pomoc społeczna) do 73,6% (udział w nakładach inwestycyjnych dla sekcji Działalność finansowa i ubezpieczeniowa). Analizując zmiany wartości omawianych wskaźników udziału w badanych latach (dla ogółu podmiotów) zwraca uwagę to, iż większość z nich rosła stopniowo do roku 2009, natomiast rok 2012 przyniósł ich wyraźny, kilkupunktowy spadek. Wśród przyczyn tej spadkowej tendencji, widocznej zresztą w całej zbiorowości podmiotów zagranicznych działających w Polsce, również tych spoza sektora usług, można wymienić m.in. dużą wrażliwość podmiotów zagranicznych na pogorszenie koniunktury zewnętrznej oraz spadek wartości napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polskiego sektora usług 6, którym towarzyszył równoczesny wzrost przedsiębiorczości krajowej po akcesji do UE 7. Wskaźniki przewag efektywnościowych podmiotów zagranicznych nad podmiotami krajowymi Ocena pozycji i znaczenia podmiotów zagranicznych w sektorze usług w Polsce wymaga uwzględnienia obok przedstawionych wyżej charakterystyk ilościowych również wskaźników jakościowych, opisujących efektywność działania tych podmiotów, w szczególności efektywność wykorzystania zasobów produkcyjnych zaangażowanych w ich działalność. Dostępne dane statystyczne pozwoliły na zastosowanie trzech mierników tej efektywności, a mianowicie: wydajność pracy rozumiana jako relacja przychodów z całokształtu działalności do liczby osób pracujących, produktywność majątku trwałego obliczona jako stosunek przychodów z całokształtu działalności do wartości bilansowej rzeczowych aktywów trwałych, produktywność majątku obrotowego stanowiąca relację przychodów z całokształtu działalności do wartości bilansowej rzeczowych aktywów obrotowych. Wartości tych wskaźników dla podmiotów z kapitałem zagranicznym (PZ) oraz ich stosunek do analogicznych wskaźników uzyskiwanych przez ogół podmiotów (PO) działających w polskim sektorze usług w poszczególnych sekcjach usług PKD przedstawiono w tabeli 3. Dane w niej zawarte wskazują, iż w zakresie wydajności pracy badaną zbiorowość podmiotów ogółem, a także dominującą część sekcji wchodzących w jej skład cechowała tendencja wzrostowa. Poziom wydajności podmiotów zagranicznych cechował się dużym zróżnicowaniem pomiędzy sekcjami i w 2012 r. przyjmował wartości od 190,2 tys. zł (Zakwaterowanie 38 Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014

Tabela2 Udział podmiotów zagranicznych w polskim sektorze usług w latach 2004-2012 według sekcji PKD (w %) Sekcje PKD 2004 Liczba podmiotów Pracujący Kapitał własny Zobowiązania trwały a obrotowy Przychody b Nakłady inwestycyjne c 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 Handel i naprawy 9,4 10,4 27,0 28,2 49,6 44,4 40,9 39,2 55,7 50,0 41,5 40,2 37,6 37,6 57,2 51,4 Hotele i restauracje 6,0 6,5 33,2 30,6 39,8 42,6 51,9 38,6 46,7 40,6 38,4 33,9 44,6 39,9 32,0 30,0 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 14,3 14,7 15,9 19,1 65,0 55,6 45,7 41,8 54,2 45,7 48,7 47,3 49,0 48,6 64,3 44,4 Pośrednictwo finansowe 24,8 27,6 50,7 49,4 39,2 50,6 48,0 62,7 30,5 45,9 45,2 56,5 30,7 24,8 65,9 36,5 Obsługa nieruchomości i firm 11,0 14,8 12,9 23,2 10,6 12,7 26,2 35,7 3,7 5,7 35,1 40,9 30,1 33,3 27,1 30,4 Edukacja 3,5 3,7 4,2 7,6 6,7 6,7 12,3 9,3 14,7 13,8 17,6 17,3 16,3 16,9 0,1 22,3 Ochrona zdrowia i opieka społeczna 1,8 2,1 6,8 10,1 7,9 15,0 31,2 26,7 22,0 18,0 16,9 23,4 15,9 17,6 5,1 22,7 Pozostała działalność usługowa 8,4 9,4 11,2 16,9 11,6 27,3 40,1 37,3 15,4 20,4 27,9 36,1 20,9 33,5 7,7 35,6 Usługi ogółem 9,5 11,1 20,5 24,6 31,2 31,4 39,4 41,1 29,9 29,2 41,2 42,3 37,9 38,0 37,6 41,8 Sekcje PKD 2007 Liczba podmiotów Pracujący Kapitał własny Zobowiązania trwały a obrotowy Przychody b Nakłady inwestycyjne c 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 11,3 11,1 30,1 33,4 42,8 43,7 40,0 40,5 48,3 48,3 40,7 42,0 39,5 40,3 51,7 51,3 Zakwaterowanie i gastronomia 6,6 6,5 24,9 22,0 35,5 32,2 24,2 20,8 36,8 33,1 33,1 29,1 34,3 32,1 38,3 32,1 Transport i gospodarka magazynowa 13,2 11,0 12,1 14,4 16,6 14,8 37,0 30,5 18,5 14,5 25,6 28,5 25,5 26,7 9,7 9,6 Informacja i komunikacja 24,4 25,5 53,9 49,4 73,5 61,7 68,0 67,3 82,0 71,0 72,0 57,6 bd 64,1 85,3 70,1 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 12,8 14,0 24,9 24,6 54,6 46,5 61,9 54,7 57,7 56,2 54,6 49,2 32,9 25,8 83,9 73,6 Obsługa rynku nieruchomości 5,4 6,1 4,7 8,3 6,8 9,2 31,2 28,2 1,9 2,5 15,2 22,0 14,3 16,1 15,1 7,4 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 18,4 17,0 25,5 25,6 16,8 16,8 49,1 34,0 20,4 16,3 51,4 36,5 38,1 42,9 24,9 24,8 Administrowanie i działalność wspierająca 12,0 10,6 17,4 19,4 31,3 37,1 58,2 45,7 41,4 53,6 51,7 37,4 32,3 34,7 46,9 59,5 Edukacja 3,7 3,7 10,2 7,2 24,7 20,8 25,9 24,0 32,9 17,8 29,3 23,8 bd 16,6 38,8 10,5 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 2,4 2,5 11,2 10,4 10,9 9,2 49,7 38,9 22,4 18,8 26,1 20,4 23,8 22,4 31,2 18,7 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 5,6 6,4 9,5 10,5 3,5 4,5 17,1 21,9 9,3 14,0 9,7 13,5 13,1 20,5 12,2 19,6 Pozostała działalność usługowa 7,6 8,4 30,2 30,7 19,1 24,5 39,4 37,5 24,0 18,1 47,6 45,7 53,8 44,3 50,4 43,0 Usługi ogółem 11,3 11,1 24,3 25,8 34,4 33,1 44,8 41,2 32,4 29,0 43,9 41,1 33,8 d 37,3 d 43,0 37,4 Uwagi: a-c - jak do tabeli 1; d - bez sekcji Informacja i komunikacji oraz Edukacja. Źródło: jak w tabeli 1. Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014 39

Tabela 3 Wybrane wskaźniki efektywności wykorzystania zasobów pracy i kapitału w podmiotach z kapitałem zagranicznym w sektorze usług w Polsce na tle ogółu podmiotów sektora w latach 2004-2012 według sekcji PKD Wydajność pracy Produktywność majątku trwałego Produktywność majątku obrotowego Sekcje PKD 2004 w tys. PLN na 1 prac. PZ/PO a Przychody/ majątek trwały PZ/PO a Przychody/ majątek obrotowy PZ/PO a 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 2004 2007 Handel i naprawy 887,7 958,4 1,4 1,3 6,65 7,93 0,67 0,75 4,09 3,90 0,91 0,93 Hotele i restauracje 112,4 133,2 1,3 1,3 0,91 1,05 0,95 0,98 4,91 4,43 1,16 1,18 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 704,6 664,2 3,1 2,5 1,27 1,61 0,91 1,06 3,98 3,53 1,01 1,03 Pośrednictwo finansowe 261,6 243,4 0,6 0,5 8,68 5,41 1,01 0,54 0,73 0,47 0,68 0,44 Obsługa nieruchomości i firm 379,9 271,4 2,3 1,4 5,11 5,17 8,23 5,88 1,72 1,41 0,86 0,82 Edukacja 297,3 236,2 3,8 2,2 2,83 4,02 1,11 1,23 3,83 3,07 0,92 0,98 Ochrona zdrowia i opieka społeczna 126,9 195,9 2,3 1,7 1,76 2,66 0,72 0,98 5,19 3,53 0,94 0,75 Pozostała działalność usługowa 396,8 593,9 1,9 2,0 3,31 4,28 1,36 1,64 2,70 3,35 0,75 0,93 Usługi ogółem 682,1 664,5 1,9 1,5 3,48 4,39 1,27 1,30 3,37 3,00 0,92 0,90 Sekcje PKD 2007 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 2009 2012 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 963,2 1069,2 1,3 1,2 7,38 8,50 0,82 0,83 3,93 3,96 0,97 0,96 Zakwaterowanie i gastronomia 140,5 190,2 1,4 1,5 0,84 0,90 0,93 0,97 3,99 4,90 1,04 1,10 Transport i gospodarka magazynowa 419,2 481,1 2,1 1,9 1,87 2,54 1,37 1,84 3,21 3,10 0,99 0,94 Informacja i komunikacja bd 769,1 bd 1,3 bd 2,40 bd 0,90 bd 3,19 bd 1,11 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 455,7 455,7 1,3 1,1 7,60 6,55 0,57 0,46 0,63 0,46 0,60 0,53 Obsługa rynku nieruchomości 937,3 736,1 3,1 1,9 2,42 2,74 7,36 6,52 1,74 1,15 0,94 0,73 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 462,9 497,8 1,5 1,7 9,22 11,65 1,87 2,63 1,66 2,56 0,74 1,18 Administrowanie i działalność wspierająca 182,6 208,1 1,9 1,8 2,12 2,38 0,78 0,65 1,21 1,86 0,63 0,93 Edukacja bd 261,3 bd 2,3 bd 4,12 bd 0,93 bd 2,21 bd 0,70 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 228,7 271,4 2,1 2,1 2,83 2,71 1,06 1,19 4,14 4,78 0,91 1,10 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 494,6 540,4 1,4 1,9 9,34 6,76 1,41 1,46 15,51 11,10 1,35 1,51 Pozostała działalność usługowa 332,2 235,4 1,8 1,4 8,95 4,57 2,25 2,44 3,03 2,80 1,13 0,97 Usługi ogółem 705,8 b 779 b 776,8 1,6 b 1,5 b 5,34 1,35 2,96 b 3,05 0,95 1,5 5,61 b 6,39 b 1,46 b 1,55 b 3,03 b 0,89 b 0,94 b Uwagi: a wskaźnik PZ/PO jest wielkością niemianowaną, wyznaczoną jako iloraz wartości analizowanego wskaźnika efektywności (wydajności pracy, produktywności majątku trwałego, produktywności majątku obrotowego) osiąganej w grupie podmiotów zagranicznych (PZ) do wartości analogicznego wskaźnika efektywności uzyskiwanej przez ogół podmiotów (PO); b bez sekcji Informacja i komunikacja oraz Edukacja. Źródło: jak w tabeli 1. 40 Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014

i gastronomia) do blisko 1070 tys. zł (Handel i naprawa pojazdów samochodowych), przy średniej dla całej zbiorowości analizowanych podmiotów w wysokości 776,8 tys. zł. We wszystkich sekcjach usług z wyjątkiem sekcji Pośrednictwo finansowe w latach 2004-2007 podmioty zagraniczne dysponowały wyraźną, choć bardzo zróżnicowaną przewagą efektywności wykorzystania czynnika pracy w stosunku do podmiotów krajowych; w poszczególnych latach prezentowanych w tabeli ich wydajność pracy była od 1,1 (Działalność finansowa i ubezpieczeniowa w 2012 r.) do 3,8 (Edukacja) raza wyższa niż ogółu podmiotów działających w poszczególnych sekcjach. Co istotne, rozmiary tej przewagi w analizowanym okresie obniżyły się; wskaźnik przewagi wydajności pracy dla całej badanej zbiorowości w 2012 r. wyniósł 1,5 podczas gdy w 2004 r. kształtował się na poziomie 1,9. Pomiędzy 2004 r. i 2007 r. spadek wskaźnika przewagi odnotowały wszystkie - z wyjątkiem sekcji Pozostała działalność usługowa oraz Hotele i restauracje sekcje usług, zaś w latach 2009-2012 nie wystąpił on jedynie w trzech z nich, były to: Zakwaterowanie i gastronomia, Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 8. Kolejny rozpatrywany wskaźnik efektywnościowy produktywność majątku trwałego zwiększał swoją wartość dla całej zbiorowości podmiotów z kapitałem zagranicznym i we wszystkich (z wyjątkiem sekcji Pośrednictwo finansowe) sekcjach sektora usług w latach 2004-2007. W drugiej połowie analizowanego okresu sytuacja się nieco zmieniła; w 2012 r. w stosunku do 2009 r. przeciętna 9 produktywność majątku trwałego analizowanych podmiotów była wprawdzie wyższa, jednak cztery sekcje usługowe (Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją oraz Pozostała działalność usługowa) odnotowały jej spadek. Ostatecznie średni poziom produktywności majątku trwałego badanej zbiorowości podmiotów w 2012 r. był wyższy niż osiem lat wcześniej i wyniósł 5,34 (w 2004 r. 3,48). W badaniu przewagi podmiotów zagranicznych nad podmiotami krajowymi w zakresie omawianego wskaźnika w porównaniu z ich przewagą w wydajności pracy zwracają uwagę trzy zasadnicze różnice. Po pierwsze, zarówno w ujęciu zbiorczym, jak i w przekroju poszczególnych sekcji PKD przewaga efektywności wykorzystania zasobów kapitałowych była w badanych latach mniejsza niż przewaga w zakresie wykorzystania zasobów pracy przez analizowane podmioty (z wyjątkiem sekcji Pośrednictwo finansowe oraz Obsługa nieruchomości i firm PKD 2004, a także Obsługa rynku nieruchomości, Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz Pozostała działalność usługowa PKD 2007). Po drugie, o ile podmioty zagraniczne dysponowały przewagą wydajności pracy we wszystkich oprócz sekcji Pośrednictwo finansowe (w latach 2004- Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014 2007) sekcjach usług, o tyle ich przewaga w zakresie produktywności majątku trwałego występowała w około połowie sekcji usługowych. Po trzecie wreszcie, w odróżnieniu od wydajności pracy, przewaga podmiotów zagranicznych pod względem efektywności wykorzystania majątku trwałego w badanych latach wprawdzie nieznacznie, ale się zwiększyła; dla całej zbiorowości wskaźnik przewagi wzrósł z 1,27 w 2004 r. do 1,3 w 2007 r. i 1,35 w 2012 r. Ostatni z objętych analizą wskaźnik efektywnościowy produktywność majątku obrotowego zmniejszał swoją wartość przeciętną (a także w przekroju przeważającej części sekcji usług) w grupie podmiotów z kapitałem zagranicznym do 2009 r., zaś w 2012 r. odnotowano jego nieznaczną poprawę. Na koniec analizowanego okresu ukształtował się on ostatecznie na średnim poziomie 3,05, podczas gdy osiem lat wcześniej przyjmował wartość 3,37. W odróżnieniu od dwóch wcześniej omawianych miar efektywności, podmioty z kapitałem zagranicznym w wyrażeniu uśrednionym (dla całej zbiorowości) nie dysponowały przewagą w zakresie efektywności wykorzystania majątku obrotowego, a w przypadku nielicznych sekcji, w których przewaga taka występowała, wskaźnik PZ/PO nie przekraczał poziomu 1,51. Ponadto należy zauważyć, iż rozmiary przewagi podmiotów krajowych nad zagranicznymi dla tego wskaźnika, podlegające w analizowanym okresie fluktuacjom, nieznacznie się zmniejszyły, czego wyrazem był wzrost wartości wskaźnika z 0,92 w 2004 r. do 0,95 w 2012 r. Syntetyczne wskaźniki udziału i przewag efektywnościowych podmiotów zagranicznych Na podstawie omówionych wcześniej cząstkowych wskaźników udziału podmiotów zagranicznych w polskim sektorze usług (liczba podmiotów, liczba pracujących, kapitał własny, zobowiązania, majątek trwały, majątek obrotowy, przychody i nakłady inwestycyjne) wyznaczono, jako ich średnią arytmetyczną, syntetyczne wskaźniki udziału tych podmiotów w poszczególnych sekcjach usługowych i całym sektorze. Z kolei średnia arytmetyczna trzech wskaźników przewag efektywnościowych (PZ/PO) w zakresie wydajności pracy, produktywności majątku trwałego i produktywności aktywów obrotowych tworzy syntetyczny wskaźnik przewag podmiotów zagranicznych nad podmiotami krajowymi. Został on obliczony, podobnie jak syntetyczny wskaźnik udziału, dla całego sektora i poszczególnych sekcji usługowych. Uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 4. W 2004 r. udział całej zbiorowości podmiotów zagranicznych działających w sektorze usług w Polsce kształtował się na średnim poziomie ok. 31%. Był on zróżnicowany w przekroju sekcji PKD najwyższy w sekcjach: Transport, gospodarka magazynowa i łączność (44,6%), Pośrednictwo finansowe (41,9%), Handel 41

Tabela 4 Zmiany syntetycznego wskaźnika udziału i syntetycznego wskaźnika przewag efektywnościowych podmiotów zagranicznych (PZ) nad ogółem podmiotów (PO) w sektorze usług w Polsce w latach 2004-2012 według sekcji PKD Sekcje PKD 2004 % Syntetyczny wskaźnik udziału przewag efektywnościowych udziału Sekcje PKD 2007 PZ/PO % zmiana w p.p. zmiana 2004=100 Syntetyczny wskaźnik zmiana w p.p. przewag efektywnościowych 2004 2007 2007/2004 2004 2007 2007 2009 2012 2012/2009 2009 2012 2012 Handel; naprawa pojazdów Handel i naprawy 39,8 37,7-2,1 0,99 0,98 99,0 samochodowych 38,1 38,8 0,7 1,03 1,00 96,8 Hotele i restauracje 36,6 32,8-3,8 1,14 1,15 101,5 Zakwaterowanie i gastronomia 30,8 27,2-3,6 1,12 1,19 105,9 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 44,6 39,7-4,9 1,67 1,53 91,4 PZ/PO zmiana 2009=100 Transport i gospodarka magazynowa 18,2 17,5-0,7 1,49 1,56 104,9 Pośrednictwo finansowe 41,9 44,2 2,3 0,76 0,49 64,6 Informacja i komunikacja 65,6 a 58,3 a -7,3 a bd 1,10 bd Obsługa nieruchomości i firm 19,6 24,6 5,0 3,80 2,70 71,1 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 47,9 43,1-4,8 0,82 0,70 84,6 Edukacja 9,4 12,2 2,8 1,94 1,47 75,6 Obsługa rynku nieruchomości 11,8 12,5 0,7 3,80 3,05 80,3 Ochrona zdrowia i opieka społeczna 13,5 16,9 3,4 1,32 1,14 86,6 Pozostała działalność usługowa 17,9 27,1 9,2 1,34 1,52 114,0 Usługi ogółem 30,9 29,9 a 32,4 1,5 31,6 a 1,7 a 1,36 1,23 90,5 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 30,6 26,8-3,8 1,37 1,84 134,1 Administrowanie i działalność wspierająca 36,4 37,3 0,9 1,10 1,13 102,1 Edukacja 23,6 15,6-8,0 bd 1,31 bd Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 22,2 17,6-4,6 1,36 1,46 107,9 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 10,0 13,9 3,9 1,39 1,62 117,1 Pozostała działalność usługowa 34,0 31,5-2,5 1,73 1,60 92,9 Usługi ogółem 33,5 a 31,2 a 32,2-2,3 a 1,32 b 1,33 b 1,27 100,7 b Uwagi: a -bez udziału w przychodach; b - bez sekcji Informacja i komunikacja oraz Edukacja. Źródło: jak w tabeli 1. 42 Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014

i naprawy (39,8%) oraz Hotele i restauracje (36,6%). W porównaniu z całą zbiorowością podmiotów sektora usług podmioty zagraniczne cechowała wyższa, średnio o 36%, efektywność wykorzystania zasobów pracy i kapitału, jednak w przekroju poszczególnych sekcji PKD wykazywała ona duże zróżnicowanie. W dwóch sekcjach Pośrednictwo finansowe oraz Handel i naprawy efektywność ta była mniejsza niż dla podmiotów ogółem odpowiednio o 24% i 1%. Dla pozostałych sekcji usług syntetyczny wskaźnik przewag efektywnościowych przyjmował wartości pomiędzy 1,14 (Hotele i restauracje) a 1,94 (Edukacja). W 2007 r., w porównaniu z rokiem 2004, odnotowano nieznaczne (o 1,5 p.p.) zwiększenie udziału badanej zbiorowości w polskim sektorze usług i jednocześnie wyraźne obniżenie jego przewagi efektywnościowej (o 9,5%). W przekroju sekcji PKD zmiany udziałów podmiotów zagranicznych nie były jednokierunkowe: zmniejszyły się udziały w sekcji Transport, gospodarka magazynowa i łączność (-4,9 p.p.), Hotele i restauracje (-3,8 p.p.) oraz Handel i naprawy (-2,1 p.p.); pozostałe pięć sekcji odnotowało wzrost wskaźników udziału. Z kolei zmiany przewag efektywnościowych nie były już tak zróżnicowane pod względem kierunku, gdyż z wyjątkiem sekcji Pozostała działalność usługowa oraz Hotele i restauracje we wszystkich sekcjach nastąpił spadek. Różnice dotyczyły jedynie skali tej obniżki, która była szczególnie wysoka w sekcjach Pośrednictwo finansowe (-35,4%), Obsługa nieruchomości i firm (-28,9%) oraz Edukacja (-24,4%). Powyższe zmiany wskazują, iż w latach 2004-2007 nastąpiła stabilizacja udziału podmiotów zagranicznych w polskim sektorze usług i równocześnie miało miejsce zmniejszenie ich przewagi efektywnościowej nad podmiotami krajowymi, co może świadczyć o ujawnianiu się w sektorze procesów doganiania podmiotów zagranicznych przez podmioty krajowe. Warto zwrócić uwagę, iż procesy catching-up w największym stopniu (równoczesne pogorszenie obydwu wskaźników syntetycznych) uwidoczniły się w sekcji Transport, gospodarka magazynowa i łączność oraz Handel i naprawy. Sekcje te, o czym wspominano na początku opracowania, dominują w polskim sektorze usług pod względem liczby podmiotów z kapitałem zagranicznym oraz wykorzystywanych przez nie zasobów pracy i kapitału. Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014 W 2012 r. udział podmiotów zagranicznych działających w sektorze usług w Polsce, mierzony syntetycznym wskaźnikiem udziału, kształtował się na poziomie średnio 32,2%, przyjmując wartości pomiędzy 12,5% (Obsługa rynku nieruchomości) a 58,3% (Informacja i komunikacja). W latach 2009-2012 nastąpiło odwrócenie wzrostowej dla podmiotów zagranicznych tendencji syntetycznych wskaźników udziału, która była widoczna w pierwszej połowie okresu objętego analizą; podmioty zagraniczne obniżyły bowiem swój udział w sektorze usług średnio o 2,3 p.p. 10. Spadki notowane w przekroju poszczególnych sekcji przyjmowały dużo większe rozmiary - największe w sekcjach Edukacja (8,0 p.p.), Informacja i komunikacja (7,3 pp.) oraz Opieka zdrowotna i pomoc społeczna (4,6 pp.) - a poza tym, co istotne, wystąpiły one w większości sekcji usługowych. Niewielkie wzrosty udziału podmiotów zagranicznych wystąpiły w sekcjach: Handel i naprawa pojazdów samochodowych (0,7 p.p.), Obsługa rynku nieruchomości (0,7 p.p.) oraz Administrowanie i działalność wspierająca (0,9 p.p.), a ponadto podmioty te zwiększyły swój udział o 3,9 p.p. w sekcji Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją. Analiza syntetycznego wskaźnika przewag efektywnościowych wskazuje, iż w latach 2009-2012 podmioty zagraniczne posiadały znaczącą przewagę w porównaniu z pełną zbiorowością przedsiębiorstw usługowych. Efektywność wykorzystania zasobów pracy i kapitału przez firmy zagraniczne w 2012 r. była średnio o 27% większa niż dla podmiotów ogółem, a w przekroju sekcji PKD kształtowała się ona pomiędzy 10% (Informacja i komunikacja) a 205% (Obsługa rynku nieruchomości). Jedynie w dwóch sekcjach PKD Działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz Handel i naprawy pojazdów samochodowych poziom wskaźnika przewag efektywnościowych podmiotów zagranicznych nie przekraczał poziomu 1,0, ujawniając niższą efektywność działania przedsiębiorstw zagranicznych w porównaniu ze zbiorowością podmiotów ogółem. Zwraca ponadto uwagę, iż w odróżnieniu od pierwszej połowy badanego okresu, podmioty zagraniczne ogółem odnotowały nieznaczny (o 0,7%) wzrost swej przewagi efektywnościowej. Był on jednak widoczny jedynie w około połowie sekcji PKD; w pozostałych sekcjach nastąpiło pogorszenie relacji efektywnościowych. Podsumowanie Przeprowadzone badania wskazują, iż w latach 2004-2012 pozycja podmiotów zagranicznych działających w sektorze usług w Polsce zaczęła się stopniowo pogarszać. Przejawem tej tendencji było zmniejszenie przewag efektywnościowych firm zagranicznych nad podmiotami krajowymi, widoczne szczególnie w pierwszej połowie badanego okresu. Towarzyszyła mu równocześnie stabilizacja udziału badanej zbiorowości podmiotów zagranicznych w sektorze usług w Polsce w okresie 2004-2012 odnotowano jedynie nieznaczny wzrost tego udziału o 1,3 p.p. Powyższe tendencje widoczne w sektorze usług nie odbiegały od kierunków zmian zachodzących w pozycji podmiotów zagranicznych w gospodarce Polski z uwzględnieniem pozostałych dwóch sektorów, na które wskazują badania innych autorów 11. Nie ulega wątpliwości, iż dla osłabienia pozycji podmiotów zagranicznych w sektorze usług w Polsce zwłaszcza w drugiej połowie badanego okresu nie było obojętne pogorszenie koniunktury zewnętrznej oraz wewnętrznej w następstwie światowego kryzysu gospodarczego i finansowego. Trudno również pominąć 43

wpływ wyraźnie mniejszego po 2008 r. strumienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych napływających do Polski, w tym w szczególności kierowanych do sektora usług, na zmiany pozycji firm zagranicznych działających w sektorze usług. Wydaje się jednak, że istotnym czynnikiem sprawczym omawianej tendencji mogły być również nasilające się procesy doganiania podmiotów zagranicznych przez firmy krajowe. Przemawia za tym fakt, iż proces stopniowego pogarszania się pozycji badanych podmiotów zagranicznych zaczął się ujawniać już przed 2008 r., a więc w okresie bardzo korzystnych uwarunkowań koniunkturalnych i rekordowego napływu kapitału zagranicznego do polskiego sektora usług. Interpretując uzyskane wyniki badań, nie można zapominać o ich istotnych ograniczeniach poznawczych, które jednocześnie wyznaczają obszary możliwości dalszych badań. Po pierwsze, objętość opracowania umożliwiła przeprowadzenie jedynie ogólnej analizy wybranych kategorii opisujących wielkość i efektywność wykorzystania zasobów produkcyjnych przez podmioty zagraniczne działające w polskim sektorze usług. Po drugie zaś, z powodu braku dostępnych statystyk, badania ograniczono tylko do dwóch zasobów pracy i kapitału całkowicie pomijając zasoby technologiczne. * Dr Elżbieta Bombińska, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. E-mail: bombinse@uek.krakow.pl Tekst został nadesłany jako referat na konferencję ogólnokrajową nt. Polska w Unii Europejskiej po 10 latach - w centrum czy na peryferiach? zorganizowaną 22 października 2014 r. przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. 1 Wyjątkiem był rok 2009, w którym udział ten wyniósł 48%. 2 NBP, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2012 r., Warszawa 2013 oraz raporty z lat poprzednich. 3 Metodę obliczania wskaźników syntetycznych zaczerpnięto z pracy J. Chojny, Ewolucja pozycji podmiotów z kapitałem zagranicznym w gospodarce Polski, (w:) Inwestycje zagraniczne w Polsce 2011-2013, IBRKK, Warszawa 2013, przy czym na potrzeby opracowania uległa modyfikacji związanej m.in. z rodzajem wskaźników cząstkowych wykorzystywanych przy ich konstrukcji. 4 Mikroprzedsiębiorstwa stanowią istotną część podmiotów gospodarczych działających w Polsce, w szczególności w sektorze usług. W latach 2009-2011 ich udział w ogólnej liczbie podmiotów sekcji usługowych kształtował się średnio na poziomie 95% - B. Słonimska, Przedsiębiorstwa w sektorze usług ujęcie regionalne, (w:) Usługi w Polsce 2009-2011, IBRKK, Warszawa 2012. 5 Od 2008 r. na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 24.12.2007 r. (Dz. U. z 2007 r. nr 251, poz. 1885) wprowadzono PKD 2007, opartą na europejskiej klasyfikacji NACE Rev.2. W porównaniu z PKD 2004 zwiększono liczbę sekcji z 17 do 21, dokonując jednocześnie głębokich zmian w klasach i podklasach. Wprowadzenie nowych sekcji wynikało z podziału i uszczegółowienia trzech sekcji PKD 2004 obejmujących działalność usługową. Były to: 1/ Transport, gospodarka magazynowa i łączność (sekcja I w PKD 2004) Transport i gospodarka magazynowa oraz Informacja i komunikacja (sekcje H oraz J w PKD 2007); 2/ Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (sekcja K w PKD 2004) Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna oraz Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca (sekcje L, M, N w PKD 2007); 3/ Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna (sekcja O w PKD 2004) Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją oraz Pozostała działalność usługowa (sekcje R oraz S w PKD 2007). 6 W 2010 r. do polskiego sektora usług napłynęły inwestycje bezpośrednie o wartości 7,57 mld euro. W roku następnym ich strumień zmniejszył się do 6,19 mld euro, a w 2012 r. wyniósł niespełna 1,7 mld euro - Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce..., op. cit. 7 J. Chojna, Ewolucja pozycji podmiotów z kapitałem zagranicznym w gospodarce Polski, op. cit. 8 Z uwagi na brak danych statystycznych dotyczących przychodów w 2009 r. dla sekcji: Informacja i komunikacja oraz Edukacja, niemożliwa jest ocena zmian wskaźników efektywnościowych w tym wydajności pracy dla tych sekcji usługowych w latach 2009-2012. 9 Bez sekcji Informacja i komunikacja oraz Edukacja. 10 Bez udziału w przychodach. 11 J. Chojna, Ewolucja pozycji podmiotów z kapitałem zagranicznym w gospodarce Polski, op. cit. WAŻNE DLA PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH CO NOWEGO W PRAWIE UNII I DOKUMENTACH KE? BADANIA I INNOWACJE 1) Sprawozdanie Komisji dla PE i Rady. Sprawozdanie roczne z działalności Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i rozwoju technologicznego w 2013 r. KOM(2014) 549, 4.09.2014 r. 2) Sprawozdanie Komisji dla PE, Rady, EKE-S i Komitetu Regionów. Sprawozdanie z realizacji strategii współpracy międzynarodowej w dziedzinie badań naukowych i innowacji. KOM(2014) 567, 11.09.2014 r. 3) Komunikat Komisji do Rady i PE. Europejska przestrzeń badawcza. Sprawozdanie z postępu prac za 2014 r. KOM(2014) 575, 15.09.2014 r. 4) Wniosek. Decyzja Rady w sprawie zawarcia Umowy o współpracy naukowej i technologicznej między Unią Europejską i Europejską Wspólnotą Energii Atomowej 44 Unia Europejska.pl Nr 5 (228) 2014