Łódź,

Wstępna analiza wybranych grup owadów wodnych (Odonata, Heteroptera i Coleoptera) Łodzi (Aquatic insects (Odonata, Heteroptera, Coleoptera) of Łódź preliminary results) Grzegorz Tończyk 1, Joanna Pakulnicka 2 1 Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90 237 Łódź, e-mail: tonczyk@biol.uni.lodz.pl 2 Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Pl. Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, e-mail: joanna.pakulnicka@uwm.edu.pl KEY WORDS: urban fauna, Odonata, Heteroptera aquatica et semiaquatica, Coleoptera aquatica, Łódź, preliminary results ABSTRAKT: Wstępne badania wybranych grup owadów wodnych Łodzi pozwoliły na wykazanie dużej liczby gatunków Odonata (41), Heteroptera (36) i Coleoptera (70). Większość ze stwierdzonych gatunków to formy eurytopowe, charakterystyczne dla drobnych zbiorników wód stojących. Bardzo słabo okazała się reprezentowana fauna wód bieżących. Spośród stwierdzonych gatunków za najcenniejsze należy uznać: Somatochlora arctica, Aeshna affinis, Orthetrum brunneum (Odonata), Sigara longipalis (Heteroptera) oraz Rhantus incognitus, Lacophilus variegatus i Agabus guttatus (Coleoptera). WSTĘP Badania fauny Łodzi, prowadzone od ponad 70 lat skupiają się głównie na kręgowcach i niektórych grupach owadów lądowych (Markowski i in. 1998). Na tym tle owady wodne są elementem bardzo słabo poznanym. Według Markowskiego i in. (1998) wiąże się to z bardzo ubogimi zasobami wód powierzchniowych na terenie Łodzi i idącym za tym małym zainteresowaniem zoologów fauną wodną. Dane dotyczace owadów wodnych możemy znaleźć w nielicznych publikacjach (np. Krajewski 1969, Abraszewska-Kowalczk 1996) oraz w serii prac magisterskich wykonywanych w latach 1950-1997 w Katedrze Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii Uniwersytetu Łódzkiego. OPIS TERENU BADAŃ Łódź, mimo uzyskania praw miejskich w 1423 roku, przez kilka stuleci była niewielkim miasteczkiem, którego liczba mieszkańców liczyła około 1000 osób. Gwałtowny

rozwój miasta nastąpił wraz z rozwojem przemysłu włókienniczego w pierwszej połowie XIX wieku. W szybkim tempie wzrosła liczba ludności oraz nastąpiła szybka urbanizacja, pociągająca za sobą bardzo duże zmiany w środowisku przyrodniczym. Obecnie obszar miasta obejmuje powierzchnię 294,4 km 2, a liczba ludności wynosi około 800 tyś. Pod względem fizjograficznym teren Łodzi należy do: mezoregionu Wzniesień Łódzkich (część wschodnia), wchodzącym w skład makroregionu Wzniesień Południowomazowieckich oraz do mezoregionu Wysoczyzny Łaskiej (część zachodnia) należącym do makroregionu Niziny Połudnowowielkopolskiej (Kondracki 2000). Pierwotnie obszar dzisiejszej Łodzi obfitował w różnego rodzaju cieki, co związane jest z przebiegiem przez Wzniesienia Łodzie głównego działu wodnego między zlewiskiem Wisły i Odry. W ciągu ostatnich 150 lat, gwałtowny rozwój miasta spowodował drastyczny spadek zasobów wód powierzchniowych poprzez eksploatację wód, niwelację dolin rzecznych, kanalizację cieków, osuszanie terenów podmokłych (Diehl 1997). MATERIAŁ I METODY BADAŃ Materiały do prezentowanych badań zostały zgromadzone w latach 2002 2003. Wykorzystano też zbiory autorów pochodzące z lat 90-tych XX w. Owady odławiano na ponad 30 stanowiskach (reprezentujących głównie sztucznie powstałe stawy w parkach łódzkich i odcinki cieków (rzeki: Bzura, Ner, Olechówka, Sokołówka, Jasień, Łódka). Odonata, Heteroptera i Coleoptera gromadzono przy użyciu standartowych metod hydrobiologicznych. W niniejszym, wstępnym opracowaniu hydrofauny Łodzi autorzy skupiają się głównie na składzie jakościowym wymienionych grup owadów nie uwzględniając stosunków ilościowych. WYNIKI I DYSKUSJA Przeprowadzone badania pozwoliły na wykazanie na terenie Łodzi 41 gatunków ważek. Większość z nich to gatunki eurytopowe, charakterystyczne dla małych zbiorników wód stojących. Gatunki związane z wodami bieżącymi: Calopteryx splendens (Harr.), C. virgo (L.), Platycnemis pennipes (Pall.), Gomphus vulgatissimus (L.), Ophiogomphus cecilia (Four.) stwierdzono jedynie na kilku stanowiskach położonych przy granicach miasta, gdzie badane cieki zachowały jeszcze względnie naturalny charakter (np. Bzura w Lesie Łagiewnickim). Do najciekawszych ważek Łodzi należy zaliczyć gatunki umieszczone na czerwonej Liście ważek Polski (Bernard i in 2002): Somatochlora arctica (Zett.) 2

stanowiska (kategoria VU), którego występowanie przy zachodniej granicy Łodzi należy wiązać z pobliskimi torfowiskami sfagnowymi (np. rezerwat torfowiskowy Rabień ); Aeshna affinis (Vand. Lind.) kategoria LC, gatunek południowy stwierdzany od 1995 r. na terenie Ogrodu Botanicznego w Łodzi, Orthetrum brunneum (Fons.) kategoria LC, ważka związana z wodami bieżącymi stwierdzona w Sokołówce (Tończyk 1998). Ponadto do ciekawych gatunków można zaliczyć ważki takie jak: Lestes barbarus (Abraszewska- Kowalczyk 1996, Tończyk 1998), L. viridis ((Vand Lind.), Erythromma viridulum (Charp.), Aeshna isosceles (Müll.), Anax parthenope (Sel.), Orthetrum albistylum ( Sel.), Sympetrum striolatum (Charp.) i Leucorrhinia pectoralis (Charp.). Podobnie jak w przypadku ważek lista gatunków pluskwiaków (Heteroptera) związanych ze środowiskiem wodnym jest bardzo bogata. Ogółem, uwzględniając dane literaturowe, stwierdzono występowanie 36 gatunków. Większość z nich to formy charakterystyczne dla małych zbiorników wodnych. Do najciekawszych należy wioślak Sigara longipalis (J. Sahl.) wykazywany przez Krajewskiego (1969) i nadal występujący w zbiornikach Łodzi. Do ciekawszych gatunków z tej grupy należą też: Cymatia bonsdorfii (C. Sahl.), Notonecta lutea (Müll.), Gerris lateralis Schum. Koleopterofauna zbiorników wodnych Łodzi jest stosunkowo bogata. Wykazano tu 70 gatunków. Podobnie jak w przypadku ważek i pluskwiaków wodnych, zasadniczym elementem są chrząszcze eurytopowe związane z drobnymi zbiornikami eutroficznymi. Zaliczono tu 48 gatunków. W tej grupie można wyróżnić również 7 gatunków argilofilnych, preferujących wody o podwyższonej mineralizacji: Scarodytes halensis (Fabr.), Guignotus pusillus (Fabr.), Haliplus confinis Steph., Haliplus immaculatus Gerh., Haliplus obliquus (Fabr.), Laccobius bipunctatus (Fabr.), Laccobius minutus (L.). Wśród pozostałych gatunków można wyróżnić dwie grupy ekologiczne. Element związany z wodami bieżącymi reprezentowany jest przez 12 gatunków: Brychius elevatus (Panz.), Haliplus flavicollis Sturm, Haliplus fluviatilis Aubé, Ilybius fenestratus (Fabr.), Laccophilus hyalinus (Deg.), Oulimnius tuberculatus (Müll), Platambus maculatus (L.), Porhydrus lineatus (Fabr.), Potamonectes depressus (Fabr.), Agabus guttatus (Payk.), Gyrinus aeratus Steph. oraz Gyrinus marinus Gyll. Do gatunków wód torfowiskowych należy zaliczyć: Acilius canaliculatus (Nic.), Colymbetes paykuli Er., Enochrus affinis (Thunb.), Enochrus ochropterus (Marsh.), Hydroporus erytrocephalus (L.), Hydroporus obscurus Sturm, Hygrotus decoratus (Gyll.), Ilybius crassus Thoms., Laccophilus variegatus (Germ. et Kaulf.) oraz Anacaena lutescens Steph. Na szczególną uwagę zasługuje obecność w badanych zbiornikach gatunków rzadko wykazywanych w Polsce Rhantus incognitus, gatunku zagrożonego wyginięciem,

umieszczonego na Czerwonej liście zwierząt (Pawłowski i in. 2002), L. variegatus, wcześniej stwierdzonego w powicie Łowicz przez Trandę (1959) oraz Agabus guttatus (Payk.). krenofila o dysjunktywnym północno-górskim rozmieszczeniu (Pakulnicka 1999). PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania pokazują, że wody powierzchniowe terenów zurbanizowanych mogą być siedliskiem występowania bardzo różnorodnej fauny owadów wodnych. Wśród badanych grup dominują gatunki eurytopowe, ale też często stwierdzane są formy zaliczane do rzadkich lub bardzo rzadkich w skali Polski. Cechą charakterystyczną hydrofauny Łodzi wydaje się być wysoka reprezentacja gatunków związanych z drobnymi wodami stojącymi, stosunkowo niewielki udział gatunków typowych dla wód bieżących oraz torfowiskowych i słonolubnych. BIBLIOGRAFIA Abraszewska-Kowalczyk A. 1996. Bezkręgowce wodne Ogrodu Botanicznego w Łodzi. [w:] T. Kurzac (red.), Przyroda Ogrodu botanicznego w Łodzi. O.W.R., Sagalara, Łódź: 117 139. Bernard R., Buczyński P., Łabedzki A., Tończyk G. 2002. Odonata. Ważki. [w:] Z. Głowaciński (red.), Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 125-127. Diehl J. 1997. Założenia polityki ekologicznej miasta Łodzi. Urząd Miasta Łodzi. Wydział Ochrony Środowiska, Łódź. Markowski J., Wojciechowski Z., Kowalczyk J.K., Tranda E., Śliwiński Z, Soszyński B. 1998. Fauna Łodzi. Fundacja Człowiek i Środowisko, Łódź, 110 str. Kondracki (2000). Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa, 441 str. Krajewski S. 1969. Występowanie wioślaka Sigara longipalis (Sahlb.) (Heteroptera: Corixidae) w zbiornikach wodnych na terenie Łodzi. Zesz. Nauk. UŁ, ser. II, 33: 31 35. Pakulnicka J. 1999. Stan badań nad poznaniem chrząszczy wodnych (Coleoptera aquatica) źródeł Polski [w] Biesiadka E., Czachorowski S. (red.). Źródła Polski. Stan badań Monitoring i Ochrona. Olsztyn WSP, 149 155. Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera Chrząszcze [w:] Głowaciński Z. (red) Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce, Kraków: 88 110

Tończyk G. 1998. Występowanie rzadkich gatunków ważek (Odonata) w Polsce Środkowej. I Krajowe Seminarium Odonatologiczne, Bromierzyk, 17-19 kwietnia 1998 r.: 14-17. Tranda E., 1957. Przyczynek do poznania nowo powstałych stawków. Pol. Arch. Hydrobiol., 5; 91 100.