Linguarum Silva Tom 5
NR 3510
Linguarum Silva Tom 5 Słowo wartość jakość w języku i w tekście pod redakcją Barbary Mitrengi Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2016
Redaktor serii: Językoznawstwo Polonistyczne Bożena Witosz Recenzenci Ewa Malinowska Jolanta Mazurkiewicz-Sokołowska Piotr Sobotka Rafał Zarębski Publikacja została sfinansowana ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego przyznanych w ramach dotacji celowej na prowadzenie badań naukowych lub prac rozwojowych i zadań z nimi związanych, służących rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich, w wewnętrznym trybie konkursowym w 2016 roku. Projekt został zrealizowany w Instytucie Języka Polskiego im. Ireny Bajerowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
Spis treści Od redakcji 9 Słowo wartość jakość w historii języka i w dawnych tekstach Magdalena Wojtyka: Z historii wybranych hiponimów leksemu złodziej Małgorzata Broszko: Historia semantyki wyrazu rzecz i jego derywatów słowotwórczych Katarzyna Jasińska: O zaginionej staropolskiej chrapocie Kacper Kardas: Newralgiczny: leksykologiczne studium przypadku Martyna Sabała: Językowe wykładniki wartościowania osób w XVI- wiecznych przekładach Ewangelii na język polski Anna Gostomska: Dyskurs upersonifikowanej Śmierci w wybranych przykładach literatury i sztuki europejskiej od XII do XVII wieku 17 35 53 61 81 99 Słowo wartość jakość we współczesnym języku i w tekście Wioletta Wilczek: Wykładniki wartościowania Śląska i Ślązaków w skeczach Kabaretu Rak Małgorzata Bogusz Imiołek: Stereotyp rodziny w konferencji religijnej XXI wieku Ilona Witkowska: Odwołania do wartości społecznych i ocena rzeczywistości w kampaniach wyborczych kandydatek na urząd prezydenta RP w latach 2005 i 2015 Anna Wójciuk: Skuteczne przekonywanie w przekazach reklamowych. Językowe środki perswazji stosowane w kampaniach społecznych 117 131 143 169
6 Spis treści W kręgu zagadnień języka Katarzyna Brzezinka: Lateralizacja i lokalizacja funkcji językowych w mózgu (przegląd najważniejszych zagadnień) 185 Noty o Autorach 205
Table of Contents From the Editors 9 The Word Value Quality in the History of the Language and in the Early Texts Magdalena Wojtyka: A contribution to the history of the selected hyponyms of the lexeme złodziej thief Małgorzata Broszko: The history of the semantics of the word rzecz thing and its word building derivatives Katarzyna Jasińska: About the lost Old Polish chrapota Kacper Kardas: Newralgiczny: a lexicological case study Martyna Sabała: The linguistic exponents of the evaluation of people in the 16th century translations of the Gospel into Polish Anna Gostomska: The discourse of personified Death in the selected examples of the European works of literature and the fine arts from the 12th until the 17th century 17 35 53 61 81 99 The Word Value Quality in the Modern Language and Text Wioletta Wilczek: The exponents of the evaluation of Silesia and Silesian people in the skits of Kabaret Rak Małgorzata Bogusz Imiołek: The stereotype of the family in the religious conference of the 21st century Ilona Witkowska: References to social values and the evaluation of reality in the election campaigns of female candidates for the office of the president of the Republic of Poland in the years 2005 and 2015 Anna Wójciuk: Efficient persuasion in publicity broadcasts. The linguistic means of persuasion used in social campaigns 117 131 143 169
8 Table of Contents Language related Issues Katarzyna Brzezinka: The lateralisation and localisation of the linguistic functions in the brain (an overview of the most important problems) Notes on the Authors 185 205
Od redakcji Historia rocznika naukowego Linguarum Silva sięga 2011 roku, gdy w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach zrodził się pomysł utworzenia nowej serii wydawniczej. Zamiar ten urzeczywistnił się rok później, kiedy nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego ukazał się pierwszy tom, zatytułowany Opozycja przeciwieństwo kontrast w języku i w tekście (2012). W kolejnych latach do rąk Czytelników trafiły tomy: Słowo znaczenie relacja w języku i w tekście (2013), Zmienność stałość różnorodność w dawnej i współczesnej polszczyźnie (2014), W kręgu zagadnień języka i tekstu (2015). W 2016 roku Linguarum Silva obchodzi pięciolecie istnienia, z tej okazji uzasadnione wydaje się krótkie podsumowanie dotychczasowych działań związanych z publikacją rocznika. W latach 2012 2015 na łamach periodyku opublikowano 42 artykuły naukowe z zakresu szeroko rozumianego językoznawstwa: opracowania historycznojęzykowe i dotyczące współczesnego języka polskiego, poświęcone wielu różnorodnym zagadnieniom (m.in. słowotwórstwu gniazdowemu, ewolucji semantycznej wybranych wyrazów, opisowi pojedynczych jednostek języka lub większych grup jednostek, językowemu obrazowi świata, stereotypom językowym), liczne teksty z zakresu genologii, stylistyki i pragmalingwistyki (poświęcone m.in. poradnikowi, radzie, poradzie, kołysance, gatunkom prasowym, legendzie miejskiej, memom internetowym, reklamie), a także artykuły o charakterze filozoficzno- lingwistycznym, dotyczące teoretycznych i praktycznych zagadnień z zakresu fonologii oraz związane z tematyką Śląska i śląskości. Ponadto w tomach 1 3 znalazły się omówienia czterech książek (językoznawczych nowości wydawniczych), 10 sprawozdań z ważnych wydarzeń i przedsięwzięć realizowanych w Instytucie Języka Polskiego UŚ lub takich, w których uczestniczyły osoby związane z Instytutem, oraz opis projektu badawczego realizowanego w Uniwersytecie Śląskim. Autorami tekstów byli zazwyczaj doktoranci i młodsi pracownicy naukowi Uniwersytetu Śląskiego, ale zaproszenie do współpracy przyję-
10 Od redakcji li także badacze z kilku innych polskich uczelni (Akademii Techniczno- Humanistycznej w Bielsku Białej, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Opolskiego i Uniwersytetu Warszawskiego). Co warte podkreślenia, dla niektórych Autorów publikacja w Linguarum Silva była debiutem naukowym. Recenzentami artykułów zgodzili się zostać wybitni językoznawcy, reprezentujący największe ośrodki naukowe w Polsce: prof. dr hab. Marek Cybulski, dr hab. prof. UW Alina Kępińska, prof. dr hab. Piotra Łobacz, prof. dr hab. Ewa Malinowska, dr hab. prof. UAM Tomasz Mika, dr hab. prof. UJ Maria Papierz, prof. dr hab. Radosław Pawelec, dr hab. Piotr Sobotka, prof. dr hab. Anna Węgrzyniak, prof. dr hab. Piotr Wierzchoń. Kontynuacją czterech dotychczas opublikowanych tomów Linguarum Silva jest niniejszy tom zatytułowany Słowo wartość jakość w języku i w tekście (2016). Zawiera on 10 artykułów młodych polskich badaczy, zainteresowanych różnymi aspektami języka w ujęciu diachronicznym oraz synchronicznym, nadto odwołujących się w swoich językowych dociekaniach do zróżnicowanych chronologicznie, stylistycznie i funkcjonalnie tekstów, oraz jeden artykuł podejmujący zagadnienie języka z perspektywy neurolingwistyki. Choć opracowania są różnorodne tematycznie i metodologicznie, to jednak łączą je liczne odniesienia do tytułowych pojęć słowo, wartość, jakość, wykorzystanie w analizie materiału leksykograficznego (dawnego lub współczesnego) i/lub konkretnych tekstów pisanych lub mówionych (XVI wiecznych Ewangelii, literatury opartej na motywie danse macabre, wypowiedzi kabaretowych, konferencji religijnych, wypowiedzi wyborczych, reklam). W poszczególnych artykułach Autorzy omawiają znaczenia wybranych słów (m.in. rzecz, chrapota, newralgiczny), odwołują się do wartości i wartościowania (w opisie stereotypu rodziny, w skeczach kabaretowych, w kampaniach wyborczych czy społecznych), wskazują na różnorodne określenia jakościowe i cechy kogoś lub czegoś (np. złodzieja, człowieka niewierzącego, upersonifikowanej Śmierci). Wyjątek stanowi artykuł z zakresu neurolingwistyki, jednakże umieszczenie go w tomie nie było przypadkiem z jednej strony zaświadcza on bowiem o szerokim spektrum zagadnień poruszanych na łamach Linguarum Silva, z drugiej zaś potwierdza różnorodność zainteresowań badawczych Autorów, chcących podzielić się z Czytelnikami swoimi naukowymi pasjami. W części pierwszej (Słowo wartość jakość w historii języka i w dawnych tekstach) znalazło się sześć artykułów, w większości poświęconych historycznojęzykowym analizom wybranych słów znanych bądź nieznanych we współczesnej polszczyźnie. Tę część otwiera opracowanie Magdaleny Wojtyki podejmujące zagadnienie funkcjonujących w polszczyźnie na przestrzeni wieków hiponimów leksemu złodziej. Autorka wymienia i analizuje m.in. następujące nazwy: andrus, eskamoter, szpryngowiec, łap
11 Od redakcji ciuch, przechwyciciel, dzieląc je na dwie grupy: te, które podkreślają jakąś typową dla złodzieja cechę, oraz te, które wskazują na sposób dokonania kradzieży. Badaczka próbuje ustalić etymologię poszczególnych nazw złodzieja oraz pokazuje zmiany znaczeniowe, jakim one podlegały w historii polszczyzny. Świadectwem żywego zainteresowania historią języka polskiego, semantyką historyczną, etymologią, przemianami znaczeniowymi, słowotwórstwem historycznym oraz zjawiskiem polisemii w języku jest artykuł Małgorzaty Broszko. Autorka stawia w centrum swych rozważań słowo rzecz jego semantykę, etymologię i rozwój znaczeniowy, by następnie poddać językowej obserwacji grupę utworzonych od niego derywatów takich, jak: rzeczownik, rzeczywisty, rzecznik, grzeczny, niedorzeczny, rzeczowy. W kolejnym artykule poświęconym staropolskiemu leksemowi chrapota Katarzyna Jasińska przywołuje ogólne ustalenia badaczy, m.in. Krystyny Kleszczowej, na temat procesu wychodzenia z użycia wyrazów, a następnie prezentuje etymologię oraz historię analizowanego leksemu w poszczególnych dobach rozwoju języka polskiego (staro-, średnio i nowopolskiej). W kręgu zainteresowania Autorki znalazły się również inne derywaty z rdzeniem chrap, a także synonimy leksemu chrapota (np. chrapka, chrapanie, ochrapielina; chrypieć, chrzyptać). Artykuł przynosi odpowiedź na pytanie o prawdopodobne przyczyny wyrugowania z polszczyzny na przestrzeni wieków wyrazu chrapota i zastąpienia go wyrazem chrypka. Szczegółowy opis leksykologiczny oraz omówienie semantyki i pragmatyki przymiotnika newralgiczny przynosi wnikliwe studium słowa Kacpra Kardasa. Zawiera ono rozważania na temat etymologii tego wyrazu, informację o prawdopodobnym czasie jego zapożyczenia do polszczyzny, objaśnienie zmiany znaczeniowej, jaka zaszła w grupie głoskowej newr (*neur ), analizę siedmiu jego współczesnych znaczeń, wraz z próbą odtworzenia ścieżki derywacji semantycznej, która doprowadziła do ich powstania (tu Autor uzasadnia tezę o hybrydycznym charakterze rozwoju znaczeniowego analizowanego wyrazu), oraz opis relacji przymiotnika newralgiczny z jego innojęzycznymi ekwiwalentami (w językach francuskim, niemieckim, włoskim i hiszpańskim). W pierwszej części tomu znalazły się także dwa artykuły, bazujące na analizie dawnych tekstów: Martyna Sabała przedmiotem naukowej obserwacji czyni dziesięć XVI wiecznych przekładów Ewangelii na język polski, natomiast dla Anny Gostomskiej interesujące są wybrane dzieła literatury i sztuki europejskiej od XII do XVII wieku poświęcone motywowi danse macabre. Oba teksty odwołują się do tytułowych pojęć słowo, wartość, jakość, choć Autorki wskazują na zupełnie inne cele podjętych badań.
12 Od redakcji Martyna Sabała stawia sobie za cel przedstawienie językowych wykładników wartościowania osób na podstawie zebranego materiału egzemplifikacyjnego, obejmującego ponad 150 jednostek: pojedynczych leksemów (rzeczowników, przymiotników oraz imiesłowów przymiotnikowych, np.: dobry, grzeszny, miłosierny, obłudny); derywatów składniowych i kilkusegmentowych połączeń wyrazowych (zdań opisowych, porównań i rozbudowanych metafor, np.: bogobojny, ten, który pokój czyni, nie być w Bogu bogatym, mieć zaślepione serce). Badaczka odwołuje się do klasyfikacji wartości autorstwa Jadwigi Puzyniny, która wyróżnia wartości ostateczne (moralne, transcendentne, odczuciowe i obyczajowe) oraz instrumentalne. Autorka w opisie wykładników wartościowania osób zwraca uwagę na zjawiska wariantywności leksykalnej i synonimii między poddanymi analizie przekładami Ewangelii, co pokazuje zestawienie tabelaryczne językowych wykładników wartościujących osoby niewierzące (np.: małoufny, małej wiary, małowiarek, mało ufający, mało wierny, małowierny). Natomiast Anna Gostomska koncentruje się na opisie pięciu sytuacji dyskursywnych, w których pojawia się upersonifikowana Śmierć w licznych europejskich dziełach literatury od XII do XVII wieku (Autorka uwzględnia w analizie pisane wierszem i prozą spory oraz dialogi, moralitety o Każdym, poezję włoskich autorów dolce stil nuovo, renesansową i barokową poezję polskich poetów, polską prozę kaznodziejską XVII wieku, staropolskie dramaty odzwierciedlające tradycję karnawału oraz malowidła i drzeworyty danse macabre). Badaczka omawia następujące sytuacje dyskursywne: przepytywanie Śmierci przez człowieka, posłanie Śmierci do człowieka, ganienie, pozwanie oraz ośmieszenie Śmierci. Pokazuje ponadto rozmaite konteksty, w jakich funkcjonował dyskurs upersonifikowanej Śmierci, zwraca uwagę na różnorodne jego formy oraz pełnione przez niego funkcje. Część druga tomu (Słowo wartość jakość we współczesnym języku i w tekście) zawiera cztery artykuły poświęcone wybranym zagadnieniom językowym omówionym na podstawie konkretnego typu tekstów. Tę część otwiera opracowanie Wioletty Wilczek na temat wykładników pozytywnego lub negatywnego wartościowania Śląska i Ślązaków w skeczach Kabaretu Rak. Ten typ tekstu determinuje specyficzne sposoby budowania komizmu, humoru słownego i sytuacyjnego, wynikające m.in. z użycia gwary śląskiej. Autorka dowodzi, że obrazowanie Śląska i Ślązaków w analizowanych pięciu wybranych skeczach opiera się na stereotypach dotyczących regionu i jego mieszkańców (związanych m.in. z górnictwem, gwarą śląską czy dążeniem do autonomii). Zagadnienia stereotypu, wartości i wartościowania podejmuje również Małgorzata Bogusz Imiołek, autorka opracowania na temat rodziny w konferencji religijnej XXI wieku. We wstępie artykułu omawia Ona, czym jest konferencja religijna, oraz charakteryzuje krótko jej główne
13 Od redakcji typy. Autorkę interesuje jak zaznacza w szczególności obraz relacji damsko męskich w konferencjach religijnych, który pozwolił [ ] [Jej B.M.] przyjrzeć się, jak w obecnych czasach podtrzymywany lub łamany jest stereotyp rodziny. W zasadniczej części tekstu na podstawie wybranych konferencji religijnych dowodzi, że w tego typu wypowiedziach pokazywana jest zarówno rodzina tradycyjna, jak i rodzina borykająca się z problemami współczesnego świata. Artykuł wpisuje się w nurt badań teolingwistycznych. Również w kolejnym tekście autorstwa Ilony Witkowskiej zagadnienie wartości i wartościowania zajmuje kluczowe miejsce. Celem opracowania jest analiza wypowiedzi wyborczych dwóch kandydatek na urząd prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej (Henryki Bochniarz w 2005 roku oraz Magdaleny Ogórek w 2015 roku), dająca odpowiedź na pytanie o to, do jakich wartości, zwłaszcza wartości społecznych, odwoływały się w swoich wypowiedziach obie kandydatki. Autorka zwraca uwagę na to, że posługiwanie się w dyskursie wyborczym określonymi wartościami wiąże się z perswazyjnym charakterem przekazywanych wyborcom komunikatów. Ostatni w tej części tomu artykuł poświęcony jest językowym środkom perswazji w kampaniach społecznych. Anna Wójciuk wskazuje, jakie słowa o mocy perswazyjnej są najczęściej wykorzystywane w reklamach społecznych. Autorka omawia zagadnienie perswazji jej cel, funkcję i znaczenie, wyjaśnia, czym jest reklama społeczna, a także charakteryzuje ogólne cechy językowe i styl reklam społecznych, porusza kwestię specjalistyczności języka i jasności tekstu, by następnie szczegółowo przyjrzeć się językowym chwytom stosowanym w komunikatach społecznych (słowom o szczególnej mocy perswazyjnej oraz metaoperatorom perswazyjnym). Piąty tom Linguarum Silva wieńczy część trzecia (W kręgu zagadnień języka), w której zamieszczono artykuł Katarzyny Brzezinki poświęcony neurolingwistyce, o której Autorka pisze, że stanowi ona swoistą fuzję dwóch dziedzin wiedzy: neurologii i lingwistyki, w innym miejscu dodając, że jest ona interdyscyplinarną nauką o zdolności językowej w układzie nerwowym. Artykuł jest debiutem naukowym absolwentki filologii polskiej Uniwersytetu Śląskiego. Opracowanie ma charakter ogólnoprzeglądowy; Autorka przedstawia w nim najważniejsze publikacje (głównie angielskojęzyczne) na temat neurologii i neurolingwistyki. Jego celem jest próba odpowiedzi na pytanie, gdzie i jak zlokalizowane są w ludzkim mózgu jednostki mowy (języka i mówienia). W polskim językoznawstwie brak podobnej, poglądowej pracy na temat lateralizacji i lokalizacji funkcji językowych w mózgu, pod tym względem opracowanie Katarzyny Brzezinki wypełnia dotychczasową lukę. Recenzentami piątego tomu Linguarum Silva są prof. dr hab. Ewa Malinowska (Uniwersytet Opolski), dr hab. prof. US Jolanta Mazurkiewicz-
14 Od redakcji Sokołowska (Uniwersytet Szczeciński), dr hab. Piotr Sobotka (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) oraz dr hab. Rafał Zarębski (Uniwersytet Łódzki). Szanownym Państwu Recenzentom za wszystkie cenne uwagi i wskazówki do opiniowanych tekstów oraz Autorom współtworzącym redagowany przeze mnie rocznik składam serdeczne wyrazy podziękowania. Barbara Mitrenga
Noty o Autorach Magdalena Wojtyka, mgr, doktorantka w Zakładzie Leksykologii i Semantyki Instytutu Języka Polskiego Uniwersystetu Śląskiego. Zainteresowania naukowe: historia języka polskiego, semantyka historyczna. E mail: magdawojtyka@gmail.com. Małgorzata Broszko, mgr, doktorantka w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego. Zainteresowania naukowe: etymologia, zmiany semantyczne, historia języka polskiego, poprawność językowa. E mail: malgorzata.broszko@onet.pl. Katarzyna Jasińska, mgr, absolwentka filologii polskiej i lingwistyki, doktorantka na Uniwersytecie Pedagogicznym im. KEN w Krakowie. Członek Pracowni Języka Staropolskiego IJP PAN. Zainteresowania naukowe: etymologia, dziedzictwo praindoeuropejskie w staropolszczyźnie oraz fonologia i morfologia historyczna. E mail: katarzyna.jasinska@ijp pan.krakow.pl. Kacper Kardas, mgr, absolwent filologii klasycznej oraz filologii polskiej, były doktorant w Zakładzie Leksykologii i Semantyki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, członek Polskiego Towarzystwa Filologicznego (oddział w Katowicach) oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego Via Linguae, współpracownik Poradni Językowej Uniwersytetu Śląskiego, tłumacz języków klasycznych. Zainteresowania naukowe: język polski w szerokiej perspektywie porównawczej, historia języka, semantyka historyczna, leksykologia, leksykografia. E mail: alopex.lagopus@wp.pl. Martyna Sabała, mgr, doktorantka w Instytucie Języka Polskiego na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, bibliotekarz i członek Centrum Humanistyki Cyfrowej w Instytucie Badań Literackich PAN. Zainteresowania naukowe: historia i kultura języka polskiego, humanistyka cyfrowa, język studentów. E mail: martyna.sabala@gmail.com.
206 Noty o Autorach Anna Gostomska, dr, absolwentka filologii polskiej i angielskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obecnie pracownik International School of Gdansk. Zainteresowania naukowe: motyw śmierci i przemijania w dawnej literaturze i sztuce europejskiej, eschatologia, personifikacja Śmierci, danse macabre. E mail: gostomska.anna@gmail.com. Wioletta Wilczek, dr, adiunkt w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego, członkini Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego Via Linguae. Zainteresowania naukowe: lingwistyka płci, socjolingwistyka, polszczyzna śląska, język Internetu. E mail: wiolettawilczek@gmail.com. Ilona Witkowska, mgr, absolwentka polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktorantka w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego. Zainteresowania naukowe: socjolingwistyka, perswazyjna i prezentatywna funkcja języka, glottodydaktyka i dydaktyka języka. E mail: i.witkowska@vp.pl. Anna Wójciuk, mgr, doktorantka w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego, członkini Stowarzyszenia Przyjaciół Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego Via Linguae, współpracuje z Poradnią Językową Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego. Zainteresowania naukowe: socjolingwistyka, język reklamy, język mediów, język polityki. E mail: ania.wojciuk@gmail.com. Małgorzata Bogusz Imiołek, mgr, absolwentka filologii polskiej, była doktorantka w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego, członkini Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego (oddział w Katowicach). Zainteresowania naukowe: stylistyka, genologia, dyskurs religijny. E mail: malgorzataboguszdg@gmail.com. Katarzyna Brzezinka, mgr, absolwentka kierunku filologia polska na Uniwersytecie Śląskim. Zainteresowania naukowe: lingwistyka, biologia, biolingwistyka (w tym zoosemiotyka), neurolingwistyka i neurobiologia. E mail: brzezinka.katarzyna@gmail.com.
Redaktor Barbara Jagoda Projektant okładki i stron działowych Paulina Dubiel Korektor Sabina Stencel Łamanie Marek Zagniński Copyright 2016 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone ISSN 0208-6336 ISSN 2300-0023 (wersja drukowana) ISSN 2391-4300 (wersja elektroniczna) Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40 007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e mail: wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Nakład: 120 + 50. Ark. druk. 13,0. Ark. wyd. 13,5. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 20 zł (+ VAT) Druk i oprawa: TOTEM.COM.PL Sp. z o.o. Sp.K. ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław