Metodyka badawczokonserwatorska

ALDONA GARBACZ-KLEMPKA, KAMILA LEGOŃ, ANDRZEJ DYGA Rdzeń, forma, odlew Metodyka badawczokonserwatorska zabytków pochodzenia archeologicznego ze stopów miedzi Wprowadzenie Badania zabytków metalowych pochodzenia archeologicznego mają coraz większą wartość i wymagają połączenia metod badawczych z zakresu archeologii i historii kultury materialnej oraz metod analitycznych nauk technicznych, wpisując się w dziedziny nauki jak: archeometalurgia, archeometria, a także konserwacja zabytków. [1] Interdyscyplinarne badania są podstawą do określenia składu chemicznego, ale także technologii wykonania, wieku i pochodzenia zabytku, a także klasyfikacji i potwierdzenia jego autentyczności. Informacje te są istotne dla przeprowadzenia właściwej konserwacji i renowacji zabytków metalowych. [2] W myśl ustawy O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, zabytek określony jest jako nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową [3]. W ustawie uwzględniono również termin prace konserwatorskie, czyli działania polegających wyłącznie na zabezpieczeniu i utrwaleniu substancji zabytku oraz zahamowaniu procesów jego destrukcji oraz nowy termin prace restauratorskie, tj. działania zmierzające do wyeksponowania wartości artystycznych i estetycznych zabytku, z czym często jest związana potrzeba uzupełnienia lub odtworzenia jego części. Przebieg prac konserwatorskich i restauratorskich wyrobów metalowych jest procesem skomplikowanym, gdyż łączy w sobie kwestie materiałowe, technologiczne, ale także typologiczne i funkcjonalne. Kilkuletnia współpraca Wydziału Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej z Muzeum Archeologicznym w Krakowie, zaowocowała szeregiem wspólnych realizacji badawczo-konserwatorskich. Połączenie prac muzealnego Działu Konserwacji Zabytków i akademickiego Laboratorium Badań Metali, Stopów i Zabytków Metalowych doprowadziło do opracowania wzorcowych procedur, propagujących konieczność wykonywania badań materiałowych towarzyszących konserwacji zabytków metalowych. Metodykę tę zastosowano m.in. w ramach prac naukowo-dydaktycznych [4]. Indywidualnie opracowywano metodykę badań przy analizie tworzyw i technologii o szczególnej wadze zabytkowej i naukowej [5 6]. Rys. 1. Schemat przedstawiający metodykę pracy przy konserwacji zabytków metalowych (A. Garbacz-Klempka) Metody badawcze Ze względu na zabytkowy - często unikatowy - charakter badanych obiektów, istnieje konieczność prowadzenia badań specjalistycznych, głównie, a czasem wyłącznie, z udziałem metod nieniszczących. Do metod nieniszczących zaliczamy metody, które pozwalają na uzyskanie istotnych informacji o zabytku metalowym bez ingerencji w jego strukturę. Zabytki przygotowywane do konserwacji są analizowane w kolejnych etapach przy pomocy różnorodnych technik badawczych [7 14]. Wśród najważniejszych technik dla zabytków metalowych wymienić można m.in.: obserwację i ocenę powierzchni i struktury w skali makro i mikroskopowej, z udziałem mikroskopii optycznej, konfokalnej i skaningowej, Dr inż. A. Garbacz-Klempka - Wydział Odlewnictwa, Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, inż. K. Legoń - absolwentka studiów I stopnia na Wydziale Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej im. St. Staszica w Krakowie, A. Dyga - Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Dział Konserwacji Zabytków 12 Przegląd Odlewnictwa 1 2/2015

radiologiczną analizę defektoskopową 2D i 3D, badanie składu chemicznego metodą spektroskopii fluorescencji rentgenowskiej XRF, analizę składu chemicznego w mikroobszarach metodą fluorescencji rentgenowskiej SEM-EDS, identyfikację produktów korozji metodą dyfrakcji rentgenowskiej XRD. W szczególnych przypadkach wykonuje się również: analizę pierwiastków śladowych metodą atomowej spektrometrii emisyjnej z plazmą wzbudzaną indukcyjnie (ICP-AES), pomiar stosunków izotopowych metodą masowej spektrometrii mas z jonizacją w plaźmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS), a także: wizualizacje i rekonstrukcje zabytków metodami technik komputerowych, symulacje komputerowe dawnych procesów technologicznych Do metod tych, najczęściej stosowanych, zalicza się m.in. mikroskopię optyczną i spektrometrię fluorescencji rentgenowskiej z dyspersją energii (EDXRF). Badania prowadzi się kilkuetapowo: przed podjęciem konserwacji, w celu przygotowania odpowiedniego programu konserwatorskiego i identyfikacji stopu oraz po oczyszczeniu powierzchni z nawarstwień korozyjnych w celu obserwacji charakteru powierzchni oraz dokładnego określenia składu chemicznego stopu. Z czynników fizycznych i chemicznych, którymi różnią się stopy metali, wynikają odmienne sposoby konserwacji wyrobów zabytkowych. Przy doborze metody zabezpieczania przedmiotów z metali nieżelaznych istotne są wyniki badań. Na schemacie przedstawiono kolejne kroki opracowanej metodyki badawczej, towarzyszącej konserwacji zabytków metalowych (rys. 1). Analizę zabytku rozpoczyna się od obserwacji makro- i mikroskopowych powierzchni obiektu pod kątem stanu zachowania oraz techniki wykonania. Badania te są podstawą do przygotowania programu konserwatorskiego i doboru charakteru prac konserwatorskich. Są także istotną częścią dokumentacji badawczo-konserwatorskiej. Na Wydziale Odlewnictwa program konserwatorski przygotowuje się w oparciu o analizy wykonane z udziałem mikroskopu stereoskopowego Nikon SMZ-745T oraz w wybranych przypadkach mikroskopu metalograficznego Nikon Eclipse LV150. Obserwacje te polegają na makro- i mikroskopowej analizie struktury materiału. Dzięki badaniom metalograficznym możliwe jest określenie stanu zachowania zabytku, charakteru i grubości nawarstwień oraz rodzaju i stopnia zaawansowania zniszczeń korozyjnych. Badania te dostarczają również wskazówek o technologii wykonania i obróbki przedmiotu, a także jego użytkowania. Umożliwiają zaobserwowanie odlewniczych wad kształtu i powierzchni surowej oraz uszkodzeń mechanicznych różnego typu. Do badań powierzchni przygotowuje się zabytek przez przeprowadzenie wstępnych zabiegów konserwatorskich. Ważnym etapem są badania składu chemicznego. W tym celu stosuje się metodę fluorescencyjnej spektrometrii rentgenowskiej XRF (X-Ray Fluorescence). Metoda XRF jest metodą nieinwazyjną i stąd dedykowaną badaniom zabytków. Jedną z głównych zalet metody jest nieniszczący charakter badań oraz precyzyjne wyniki, otrzymane bez ingerencji w badany materiał. Przenośny układ XRF ma dodatkową zaletę, iż badania wykonywane są na wystawie lub w pracowni konserwatorskiej, bez konieczności przewożenia zabytków do laboratorium, co często uniemożliwiają procedury muzealne. Metoda spektrometrii fluorescencji rentgenowskiej pozwala rozpoznać skład chemiczny zabytków jakościowo oraz ilościowo, na podstawie badania ich rentgenowskich widm fluorescencyjnych. Badania przeprowadza się na dwóch etapach: jako wstępne (jakościowe) prowadzone przed konserwacją, do których wykorzystuje się kompaktowy spektrometr fluorescencji rentgenowskiej SPECTRO Sort oraz badania szczegółowe (jakościowe i ilościowe), które prowadzi się w laboratorium z udziałem spektrometru rentgenowskiego SPECTRO MIDEX na dalszych etapach konserwacji, po oczyszczeniu i przygotowaniu powierzchni. Obecność produktów korozji wpływa bowiem na zmianę składu chemicznego badanego obiektu. Metoda spektrometrii fluorescencji rentgenowskiej pozwala łatwo i szybko zidentyfikować i określić stężenie pierwiastków w szerokim zakresie pomiarowym, na podstawie badania ich widm fluorescencyjnych. Metoda ta polega na analizie widm wtórnej emisji promieniowania rentgenowskiego z materii. Opiera się na tym, że każdy pierwiastek w analizowanej próbce emituje charakterystyczne dla siebie widmo, w skutek wzbudzenia rentgenowskiego, które stanowi podstawę do analizy jakościowej i ilościowej. Jako źródło promieniowania stosowane są lampy rentgenowskie [8]. Spektrometr daje możliwość wykonania nieniszczącej analizy punktowej, liniowej, jak również map rozkładu pierwiastków na powierzchni próbki. Znajomość składu chemicznego zabytków dostarcza wielu istotnych wiadomości dotyczących technologii wykonania, właściwości tworzywa, stwarza możliwość analizy różnic i podobieństw pomiędzy zabytkami tej samej kategorii, a przede wszystkim umożliwia właściwe przygotowanie i przeprowadzenie procesów konserwacji właściwych dla danego składu chemicznego tworzywa i właściwe zabezpieczenie zabytków do funkcjonowania w ramach wystawy muzealnej. Z uwagi na to, że badania analityczne i metaloznawcze zabytków wspomagają przeprowadzenie prac konserwatorskich, powinny być wykonywane przed przystąpieniem do prac konserwatorskich, a na dalszych etapach być integralną częścią postępowania konserwatorskiego, uzupełnianego w razie potrzeby o niestandardowe procedury i metody badawcze. W celu pełnego wykorzystania możliwości metodyki badawczej, konieczne jest nawiązanie międzyśrodowiskowego dialogu wymiany poglądów i doświadczeń badaczy reprezentujących nauki techniczne, przyrodnicze i humanistyczne, którzy zajmują się różnorodnymi aspektami Rys. 2. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz IV (221 205 p.n.e.). Widoczne nawarstwienia korozyjne na powierzchni monety, pow. 7x. Stan w trakcie konserwacji Przegląd Odlewnictwa 1 2/2015 13

Rys. 3. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz IV (221 205 p.n.e.). Widoczne nawarstwienia korozyjne i uszkodzenia mechaniczne na powierzchni i na brzegu monety, pow. 20x. Stan w trakcie konserwacji Rys. 4. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz IV (221 205 p.n.e.). Obraz kamery spektrometru. Widoczna powierzchnia oczyszczona miejscowo i zaznaczony obszar badania składu chemicznego metodą XRF. Stan w trakcie konserwacji Rys. 5. Wykres widm fluorescencji rentgenowskiej. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz IV (221 205 p.n.e.). Analiza jakościowa składu chemicznego metodą XRF, zidentyfikowano: Cu, Sn, As, Pb, Fe, Ni, Co Rys. 6. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz VI (180 145 p.n.e.). Widoczne szczegóły wizerunku, pow. 7x. Stan w trakcie konserwacji badań nawarstwień historycznych i artefaktów traktowanych jako nośniki pamięci technologicznej [15 17]. Konserwacja zabytków metalowych Należy podkreślić, iż badania zabytków archeologicznych są podstawą do opracowania technologicznego programu prac konserwatorskich, którego głównym celem jest ustabilizowanie procesów korozyjnych i zastosowanie zabezpieczeń chroniących obiekt przed zniszczeniem. Przed przystąpieniem do konserwacji należy dokonać zinwentaryzowania i udokumentowania istniejącego stanu zachowania. Analizuje się także obiekt pod względem rozpoznania prawdopodobnych wcześniejszych konserwacji. Pierwszym etapem pracy jest wykonanie dokumentacji opisowej i fotograficznej obiektów przeznaczonych konserwacji. Dokumentacja mikroskopowa pozwala zaobserwować nawet niewielkie wżery korozyjne czy zmiany struktury związane z korozją międzykrystaliczną. Na zdjęciach mikroskopowych widać również zachodzącą korozję międzykrystaliczną. Nieciągłości rdzenia można zaobserwować w czasie badań defektoskopowych. Na tym etapie wykonuje się wstępną analizę składu chemicznego metodą spektrometrii fluorescencji rentgenowskiej przed konserwacją. Na podstawie badań wstępnych, jakościowych, można zdefiniować tworzywo i dobrać metodę konserwacji. Zaleca się, aby badania zostały powtórzone w trakcie konserwacji, po oczyszczeniu warstw korozyjnych, wpływających na wyniki pomiarów. Elementy procesu badawczo-konserwatorskiego zilustrowano na podstawie zespołu monet egipskich z okresu 285 30 p.n.e. prezento- 14 Przegląd Odlewnictwa 1 2/2015

Tabela 1 Wyniki badania składu chemicznego metodą XRF. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz IV (221 205 p.n.e.) Stężenie pierwiastków (wt.%) Cu Sn As Pb Fe Zn Ag Ni Co Bi 84,97 1,52 0,32 11,86 0,60 0,19-0,09 0,22 0,06 Tabela 2 Wyniki badania składu chemicznego metodą XRF. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz VI (180 145 p.n.e.) Stężenie pierwiastków (wt.%) Cu Sn As Pb Fe Zn Ag Ni Co Bi 76,91 12,81 0,55 8,44 0,16 0,17 0,01 0,22 0,3 0,09 Rys. 7. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz VI (180 145 p.n.e.). Widoczne uszkodzenia mechaniczne i produkty korozji na powierzchni, pow. 7x. Stan w trakcie konserwacji Rys. 8. Fragment monety egipskiej z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz VI (180 145 p.n.e.). Widoczne uszkodzenia mechaniczne i produkty korozji na brzegu monety, pow. 20x. Stan w trakcie konserwacji Rys. 9. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz VI (180 145 p.n.e.). Obraz kamery spektrometru. Widoczna powierzchnia oczyszczona miejscowo i zaznaczony obszar badania składu chemicznego metodą XRF. Stan w trakcie konserwacji Rys. 10. Wykres widm fluorescencji rentgenowskiej. Moneta egipska z okresu Nowego Państwa, Ptolemeusz VI (180 145 p.n.e.). Analiza jakościowa składu chemicznego metodą XRF, zidentyfikowano: Cu, Sn, As, Pb, Fe, Ni, Co Przegląd Odlewnictwa 1 2/2015 15

wanego na wystawie stałej Muzeum Archeologicznego w Krakowie, wytypowanego do konserwacji ze względu na pogarszający się stan zachowania (rys. 2 10, tabela 1 2). [18]. Postępowanie konserwatorskie Najczęściej destrukcja wyrobów metalowych jest wynikiem procesu korozji. W warunkach naturalnych korozja przebiega w atmosferze powietrza, a jej intensywność zależy od wilgotności, temperatury i zanieczyszczenia powietrza. W przypadku zabytków archeologicznych niebagatelne znaczenie ma również rodzaj gleby, w której zabytki są zdeponowane. Pierwszym krokiem w pracach konserwatorskich jest usunięcie produktów korozji na drodze chemicznej lub mechanicznej. Wówczas odkrywa się prawdziwą wartość obiektu lub jego szczegóły technologiczne. Istnieją przypadki, gdy produkty korozji stanowiące zwartą estetyczną warstwę pozostawia się dla podniesienia estetyki przedmiotu i jego ochrony przed szkodliwymi wpływami atmosfery (patyna szlachetna). W indywidualnych przypadkach wykonuje się naprawy zabytków np. klejenie, uzupełnienie ubytków, czy rekonstrukcje brakujących elementów, zakładając, że nie powinny one zmienić wartości i charakteru wyrobu. Ważnym elementem prac jest stabilizacja nieusuniętych produktów korozji mogących stać się promotorami korozji. W dalszej kolejności powinno nastąpić nałożenie powłok ochronnych i warstw zabezpieczających powierzchnię przedmiotu w postaci żywic i wosków. Metody konserwacji dobiera się w zależności od charakteru zniszczeń zabytków, rodzaju zastosowanych tworzyw i technik wykonania. Oczyszczenie powierzchni zabytków z resztek piasku, ziemi i innych zanieczyszczeń wykonuje się mechanicznie z użyciem pędzli i szczotek z miękkiego włosia przy zastosowaniu wody ze środkiem powierzchniowo czynnym bądź w myjce ultradźwiękowej. W dalszej kolejności usuwa się luźno związane produkty korozji z ewentualnym pozostawieniem patyny szlachetnej pod warunkiem zachowania jej ciągłości. Najczęściej, w zależności od stanu zachowania obiektu i rodzaju nawarstwień korozyjnych, stosuje się naprzemienne oczyszczanie mechaniczne z użyciem pędzli ze szklanego włosia, szczotek mosiężnych bądź oczyszczanie strumieniowo-ściernie i chemiczne z zastosowaniem niskoprocentowych roztworów kwasu cytrynowego lub wersenianu sodu. Ważnym elementem prac jest stabilizacja nieusuniętych produktów korozji, z zastosowaniem inhibitora korozji miedzi, np. roztworu benzotriazolu przez nanoszenie pędzlem bądź, w przypadku przedmiotów silnie zdegradowanych (porowatości, spękania), przez kąpiel w atmosferze obniżonego ciśnienia. W przypadku silnie zdegradowanych zabytków zaleca się też impregnację roztworami żywic np. Paraloidu B44 lub B48N również przez kąpiel w atmosferze obniżonego ciśnienia. Zaimpregnowane w ten sposób zabytki mają umocnioną strukturę i mogą być ponownie poddane procesowi usuwania produktów korozji, co wcześniej mogło spowodować zniszczenie zabytku. Stopień doczyszczania poszczególnych ozdób zabytków zależy od ich stanu zachowania i ilości nawarstwień pokrywających ich powierzchnię. Dalszym etapem, po ponownym oczyszczeniu, i osuszeniu jest nanoszenie powłok ochronnych. Najczęściej stosuje się roztwór żywicy Paraloid B48N, służący zabezpieczaniu przedmiotów przed niszczącymi czynnikami atmosferycznymi. Posiada on bardzo dużą odporność na działanie światła (nie żółknie), wody, wodnych roztworów kwasów, zasad i soli oraz mikroorganizmów. Po wyschnięciu tworzy stosunkowo twardą i przeźroczystą powłokę. Często nakłada się kolejne warstwy powłok uszczelniających w postaci wosków nieorganicznych. Podsumowanie Badania metaloznawcze stanowią ważny etap konserwacji zabytków. Prace konserwatorskie zapewniają powstrzymanie procesów korozyjnych, pozwalają na przywrócenie zabytkom wartości artystycznej i umożliwiają ich odpowiednie wyeksponowanie. Realizowane prace badawcze przyczyniają się w sposób istotny do zwiększenia bazy źródłoznawczej o dawnych tworzywach metalowych i technikach wytwórczych. Nowoczesne techniki analityczne umożliwiają przeprowadzenie analiz nieniszczących, będących nośnikiem informacji na temat składu chemicznego, produkcji, pochodzenia i przyczyn powstawania zniszczeń zabytków metalowych. Rozumiejąc naukę jako jedność powiązanych dyscyplin, konieczne staje się poszerzenie zakresu badań nauk o materiałach i technologiach materiałowych i zastosowania nowoczesnych metod badawczych do konserwacji zabytków metalowych i ochrony szeroko dziedzictwa kulturowego. Badania te są istotne także ze względu na możliwość odtwarzania dawnych technologii i dokumentację historii kultury materialnej. Interdyscyplinarne związki między naukami technicznymi i naukami historycznymi zostały zawiązane w ramach Centrum Badań Nawarstwień Historycznych AGH w Krakowie. Centrum, jako jednostka pozawydziałowa AGH, powołane została dnia 31. października 2012 r. Uchwałą Senatu Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie. Głównym celem Centrum Badań Nawarstwień Historycznych jest wykorzystanie doświadczeń i dorobku naukowo-badawczego, bazy lokalowej i aparatury badawczej Akademii Górniczo-Hutniczej dla rozwoju wszechstronnej współpracy w zakresie analiz naukowych służących badaniom, konserwacji i ochronie nawarstwień historycznych - dziedzictwa cywilizacyjnego [19]. Kierownikiem Centrum Badań Nawarstwień Historycznych AGH jest prof. dr hab. inż. Józef Szczepan Suchy, Dziekan Wydziału Odlewnictwa AGH. Kierownikiem Zespołu Doradców Centrum jest dr Jacek Górski, Dyrektor Muzeum Archeologicznego w Krakowie. W założeniu głównym, celem powołania Centrum jest wymiana doświadczeń, dotyczących badań terenowych i laboratoryjnych, a także integracja środowiska naukowego. Za szczególnie istotne uznano zasady i możliwości wykonywania nieniszczących badań zabytków metalowych, ceramicznych i kamiennych, zagadnienia reprezentatywności i ujednolicenia sposobów pobierania oraz zabezpieczania próbek, ograniczenia aparaturowe, analizę wyników. Za ważne uznano też wizualizację i popularyzację wyników badań, cyfryzację zbiorów i rezultatów badań z równoczesnym przestrzeganiem wartości autentyczności zabytków Literatura 1. STOCH L.: Archeometria w Krakowie, Prace Komisji Nauk Technicznych, PAU, T.V, 2012, s. 13 30 2. RZADKOSZ S., GARBACZ-KLEMPKA A.: Laboratorium metali, stopów i zabytków metalowych na Wydziale Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Przegląd Odlewnictwa, t. 60, 2010, nr 11 12, s. 568 569 3. Ustawa O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. Nr 162, poz. 1568 16 Przegląd Odlewnictwa 1 2/2015

4. RUDZIŃSKA M., GARBACZ-KLEMPKA A., DYGA A., LIWOCH R.: Nieniszczące Badania Średniowiecznej Buławy, Archives of Foundry Engineering, Vol. 13 Special Issue 3/2013, 139 142 5. GARBACZ-KLEMPKA A., NOSEK E.M., RZADKOSZ S.: Mediaeval Casts of the Eastern Reliquary Crosses, Archives of Foundry Engineering. 2013, 13(Special Issue 1/2013), 147 152 6. GARBACZ-KLEMPKA A., RZADKOSZ S., KLEMPKA R., OSSOWSKI W.: A METALLOGRAPHIC AND CORROSION RESEARCH OF COPPER FROM ARCHAEOLOGICAL SITES, Metalurgija-Sisak then Zagreb-01/2015; 54(1), s. 217 220 7. RZADKOSZ S., GARBACZ-KLEMPKA A.: Badania obiektów archeologicznych wspomagające ochronę i konserwację zabytków metalowych, XIII Międzynarodowa konferencja naukowo-techniczna odlewnictwa metali nieżelaznych Nauka i Technologia, Zwierzyniec, 2010, s. 91 96 8. CYGAŃSKI A.: Metody spektroskopowe w chemii analitycznej, Warszawa 1993; A. Oleś, Metody doświadczalne fizyki ciała stałego, Warszawa, 1998 9. KĘPA L., OTMIANOWSKA M., WALASZEK D., WAGNER B.: Fluorescencyjna spektrometria rentgenowska w badaniach zabytków - nieinwazyjne pomiary w muzealnych salach wystawowych, Analityka 4/2014, s. 44 48 10. PRZEDMOJSKI J.: Rentgenowskie metody badawcze w inżynierii materiałowej, Warszawa, 1990 11. PRZYBYŁOWICZ K.: Metody badania tworzyw metalicznych, Kielce 2011 12. CILIBERTO E., SPOTO G.: Modern analytical methods in art and archaeology, Toronto, 2000 13. STUART B.: Analytical techniques in materials conservation, 2007 14. GARBACZ-KLEMPKA A., SZUCKI M.: COMPUTER MODELLING IN VISUALISATION AND RECONSTRUCTION OF ARCHEOLOGICAL RELICTS, Archives of Metallurgy and Materials, 2009; 54(2), s. 338 345 15. RZADKOSZ S.: Metalurgia miedzi i jej stopów, Kraków, 2013 16. SUCHY J.S., GARBACZ-KLEMPKA A., WARDAS-LASOŃ M.: Centrum Badań Nawarstwień Historycznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie - zastosowanie nowoczesnych metod badawczych w archeologii, Materiały z Pierwszego Kongresu Archeologii Polskiej, Warszawa (w druku) 17. WARDAS-LASOŃ M., GARBACZ-KLEMPKA A.: Znaczenie analiz fizykochemicznych w archeologii, na przykładzie badań z rejonu Krakowa, Materiały z Pierwszego Kongresu Archeologii Polskiej, Warszawa (w druku) 18. GARBACZ-KLEMPKA A., DYGA A., KWAK Z.: Badania nieniszczące zabytków metalowych. Monety egipskie z okresu Nowego Państwa wobec problemów konserwatorskich, XIV Sympozjum Analiza Chemiczna w Ochronie Zabytków, 4. 5. grudnia 2014, Warszawa 19. Regulamin Centrum Badań Nawarstwień Historycznych. Załącznik nr 1 do Zarządzenia Rektora AGH Nr 51/2013 z dnia 19. listopada 2013 r. CZAS NA GIFĘ! GIFA 2015 zbliża się wielkimi krokami. Między 16. a 20. czerwca 2015 r. odbędzie się to niezwykłe w skali europejskiej i światowej wydarzenie odlewnicze. 13. Targi wystawiennicze GIFA będą połączone z WFO Foundry Forum. Imprezy te są jedyną okazją do szerokiego zaprezentowania i zaistnienia Państwa firmy na europejskim spotkaniu odlewników. Organizatorzy GIFY spodziewają się około 800 wystawców z ponad 40 krajów oraz oczekują ponad 50.000 zwiedzających. Redakcja Przeglądu Odlewnictwa, podobnie jak zaprzyjaźniona z nami Redakcja Giesserei, pragnie umożliwić swoim Czytelnikom dodatkową formę zaprezentowania się na Targach GIFA 2015. Dlatego już w następnych wydaniach PO, nasze odlewnie oraz zakłady i instytucje naukowe będą miały okazję do zaprezentowania się w formie reklamy. Proponujemy nie tylko tradycyjną reklamę w formacie A4 ale także zamieszczenie reklamy na połowę strony w rubryce: POLACY NA GIFA 2015. Niemiecki miesięcznik dla odlewników o nazwie Giesserei zamieścił w swym lutowym wydaniu 27 informacji o odlewniach i firmach z nimi współpracujących. Nasze odlewnie również nie mogą pominąć takiej okazji! Przegląd Odlewnictwa 1 2/2015 17