ROZDZIAŁ III Bariery dla zachowania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier Liczba drzew w centrach dużych miast w Polsce zmniejsza się. Ponadto warunki życia drzew w ostatnich 10 latach uległy pogorszeniu. Negatywny wpływ na sytuację drzew w polskich miastach mają bariery społeczne i administracyjne. By je przezwyciężyć zidentyfikowano szereg rozwiązań. III.1 Wstęp Ilość drzew w centrach dużych miast w Polsce spada, a wraz z nią zmniejsza się potencjał wykorzystania przyrody jako źródła korzyści dla człowieka (tzw. usług ekosystemów). W konsekwencji rosną koszty społeczne i ekonomiczne związane z negatywnym wpływem na środowisko i zdrowie ludzkie wywieranym przez rosnące natężenie ruchu ulicznego oraz przemysł. Spada jakość życia w centrach miast, przyczyniając się również do degradacji społecznej. Oprócz tradycyjnie omawianych zjawisk utrudniających życie drzew w miastach związanych z rozwojem transportu i infrastruktury (np. zasolenie i wysuszenie gleb, zanieczyszczenie powietrza), warto zastanowić się nad przyczynami instytucjonalnymi: administracyjnymi i społecznymi, którym poświęcone jest to badanie. Lepiej znając problemy, negatywnym zjawiskom można przeciwdziałać poprawiając sytuację drzew w miastach i korzystając z dostarczanych przez nie usług. Niniejszy projekt badawczy Bariery dla zachowania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier jest częścią większego projektu Usługi ekosystemów warunkiem zrównoważonego rozwoju miast, prowadzonego przez Fundację Sendzimira. 21
III.2 Metody Projekt badawczy miał na celu: 1. Zidentyfikowanie instytucjonalnych barier dla utrzymania lub wzrostu ilości drzew w obszarach centrach dużych miast w Polsce. 2. Zidentyfikowanie sposobów usuwania tych barier. Na potrzeby badania przyjęto następujące hipotezy: 1. Ilość drzew w polskich dużych miastach spada na skutek niedoskonałości administracyjnych oraz społecznych. 2. Niedoskonałościom administracyjnym i społecznym można przeciwdziałać tak, aby drzewa były bardziej świadomie wykorzystywane na rzecz zrównoważonego rozwoju polskich miast. W celu zebrania opinii ekspertów wykorzystano kwestionariusz składający się z 53 pytań: 3 wielokrotnego wyboru z jedną możliwą odpowiedzią, 3 wielokrotnego wyboru z trzema możliwymi odpowiedziami, 38 opartych na pięciostopniowej skali Likerta, 3 otwartych opartych na pięciostopniowej skali Likerta oraz 6 otwartych. W badaniu wykorzystano metodę indywidualnego wywiadu kwestionariuszowego, w którym respondentami byli eksperci zajmujący się problematyką drzew w miastach. Kwestionariusz został rozprowadzony drogą telefoniczną, elektroniczną i osobiście wśród ekspertów w Polsce i za granicą (Armenia, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Chile, Chorwacja, Dania, Estonia, Grecja, Gruzja, Kirgistan, Litwa, Łotwa, Peru, Rumunia, Słowacja, Szwecja, Ukraina, Węgry). W badaniu wzięli udział: pracownicy administracji publicznej (6 z Polski i 12 z zagranicy), pracownicy naukowi (odpowiednio: 34 i 25), pracownicy sektora prywatnego (4 i 3) oraz inni (1 i 6). Próba ekspertów z Polski została wybrana w sposób celowy byli to uczestnicy corocznej konferencji Zieleń miejska naturalne bogactwo miasta (dotychczas odbyło się sześć konferencji z tego cyklu). Konferencja jest jednym z najważniejszych tego typu wydarzeń w Polsce. Zagraniczni eksperci zostali wyłonieni w oparciu o ich doświadczenie i autorytet, jakim cieszą się w swoich krajach. 22
Badanie zostało przeprowadzone w okresie 7-29 maja 2011 roku. Łącznie zebrano 45 ankiet od respondentów z Polski i 46 z zagranicy. III.3 Wyniki badań Zdaniem ekspertów liczba drzew w centralnych obszarach dużych miast w Polsce zmniejsza się (Wykres III.1), a warunki życia drzew w ostatnich 10 latach pogorszyły się (Wykres III.2). Inaczej wygląda sytuacja w pozostałych krajach, gdzie zdaniem większości zagranicznych ekspertów ilość drzew w centrach dużych miast wzrasta lub nie zmienia się, a warunki życia drzew uległy w ostatniej dekadzie poprawie lub pozostały bez zmian. Rysunek III.1 Liczba drzew w centralnych obszarach dużych miast w Polsce 23
Rysunek III.2 Warunki życia drzew w obszarach centralnych dużych miast w Polsce w ciągu ostatnich 10 lat Eksperci zostali poproszeni o wskazanie trzech najistotniejszych barier dla zachowania drzew w miastach z listy, która została im zaprezentowana. Ponadto mieli oni możliwość podania dodatkowych przeszkód. Zdaniem ekspertów najistotniejszymi barierami administracyjnymi dla zachowania drzew w centrum miasta są niedostateczne środki finansowe na utrzymanie i pielęgnację terenów zieleni, brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz nieznajomość podstawowych zasad pielęgnacji drzew i krzewów wśród zarządców terenów zieleni, podejmujących zabiegi pielęgnacyjne we własnym zakresie (np. drastyczne cięcia, ogławianie drzew) (Wykres III.3). Również eksperci zagraniczni zidentyfikowali niewystarczające środki finansowe jako istotną barierę administracyjną w ich krajach. Ponadto za równie istotne uważają brak egzekwowania przepisów dotyczących ochrony drzew w mieście oraz brak świadomości na temat znaczenia drzew wśród decydentów. 24
Rysunek III.3 Najczęściej wskazywane bariery administracyjne dla zachowania drzew w centrum miasta w Polsce Zdaniem zarówno polskich, jak i zagranicznych ekspertów, społeczeństwo nie angażuje się w kwestie związane z ochroną drzew głównie dlatego, że nie postrzega tej kwestii jako pilnej (Wykres III.4). Inne sprawy, takie jak budowa nowych parkingów czy budynków są uznawane za pilniejsze i w związku z tym zyskują większą uwagę i zaangażowanie obywateli. Bardzo istotną kwestią jest również fakt, że społeczeństwo nie jest świadome znaczenia, jakie drzewa mają w ich najbliższym otoczeniu. Ponadto polscy eksperci wskazali, że drzewa bardzo często są postrzegane przez mieszkańców jako czynnik przyczyniający się do powstania nowych problemów, takich jak: zacienienie, alergie, opadające liście, które trzeba sprzątać. Brak wiedzy na temat możliwości i sposobów przeciwdziałania niszczeniu okolicznych drzew został zidentyfikowany jako istotna bariera w społecznym zaangażowaniu na rzecz ochrony drzew przez zagranicznych respondentów. 25
Rysunek III.4 Przyczyny braku zaangażowania społecznego w ochronę drzew w mieście Eksperci zostali także poproszeni o wskazanie w jaki sposób można pokonać wyżej wymienione trudności. W opinii ekspertów, rozwiązaniem mogą być działania edukacyjne, skuteczna egzekucja obowiązującego prawa oraz uporządkowanie przepisów, odnoszących się do zieleni miejskiej. Ponadto eksperci zagraniczni wskazali na potrzebę stworzenia nowych standardów, które zapewniły by obowiązkowe zagospodarowanie stosownej części powierzchni wokół nowo powstających dróg i budynków zielenią miejską już na etapie projektowania. Eksperci wielokrotnie podkreślali znaczenie działań edukacyjnych i kampanii informacyjnych skierowanych do władz, inwestorów i mieszkańców. Edukacja ta powinna obejmować znaczenie drzew dla środowiska i ludzi (w aspekcie przyrodniczym, społecznym i ekonomicznym), włącznie ze świadomością prawa i wywierania wpływu na jego egzekucję. Ponadto wskazana została również konieczność uświadamiania zasad racjonalnej gospodarki drzewnej, w zakresie nasadzeń odpowiednich gatunków drzew w odpowiednich miejscach, już na etapie planowania przez planistów i deweloperów. Jako istotne zidentyfikowano także konieczność doprecyzowania obowiązującego prawa, zapewnienie transparentności podejmowania decyzji związanych z gospodarowaniem zielenią oraz stworzenie zintegrowanego systemu zarządzania zielenią miejską. 26
Dla realizacji powyższych działań niezbędne jest umożliwienie wymiany poglądów, doświadczeń i nawiązanie współpracy pomiędzy interesariuszami ze wszystkich dziedzin życia społecznego, gospodarczego i politycznego od władz i jednostek budżetowych, przez prywatnych inwestorów, po stowarzyszenia naukowe oraz mieszkańców. Eksperci zasugerowali także, że środki finansowe na realizację powyższych działań, mogłyby pochodzić z budżetu miasta, funduszy na ochronę środowiska, opłat oraz kar za usunięcie drzew, podatków, środków unijnych oraz publicznych kwest. Istotne jest, by działania i środki finansowe związane z gospodarowaniem zielenią miejską były zaplanowane, konsekwentnie wdrażane, podlegały monitoringowi i ocenie. Dla sukcesu działań w obszarze rozwoju zieleni miejskiej niezbędna jest partycypacja i zaangażowanie wszystkich, ponieważ będzie to proces ciągły. Rysunek III.5 Działania mogące pomóc usunąć wyżej wymienione bariery, przyczyniając się do skuteczniejszej ochrony drzew w mieście i wykorzystania ich usług 27
III.4 Podsumowanie Bariery dla zachowania drzew w miastach mogą być podzielone na dwie kategorie: administracyjne i społeczne. W pierwszej grupie jako najistotniejsze zidentyfikowano następujące bariery: niedostateczne środki finansowe na utrzymanie i pielęgnację terenów zieleni, brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz nieznajomość podstawowych zasad pielęgnacji drzew i krzewów wśród zarządców terenów zieleni. Jako najistotniejszą barierę społeczną wskazano fakt, iż społeczeństwo nie postrzega spraw związanych z zielenią miejską jako pilne i wymagające ich zaangażowania. Społeczeństwo charakteryzuje również niska świadomość znaczenia, jakie drzewa mają i korzyści, jakie mogą przynosić. By przezwyciężyć te bariery, należy doprowadzić do wzrostu społecznej świadomości znaczenia drzew i roli jaką odgrywają, zwiększenia skuteczności egzekucji obowiązujących przepisów i usprawnienia zarządzania zielenią miejską. Niezbędny jest również rozwój miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Konieczne jest, by wszystkie powyższe działania były starannie planowane, wdrażane, monitorowane i poddawane ewaluacji w sposób ciągły, z zaangażowaniem wszystkich zainteresowanych podmiotów. 28
29