STAN CZYSTOŚCI JEZIOR LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2006 ROKU

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWSKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWSKA W BYDGOSZCZY STAN CZYSTOŚCI JEZIOR LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2006 ROKU opracował: mgr Dawid Szatten BYDGOSZCZ 2007 2

SPIS TREŚCI 1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA ZLEWNI I MIS JEZIORNYCH JEZIORA LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO 4 2. ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ W ZLEWNI ANALIZOWANYCH JEZIOR 11 3. PODATNOŚĆ JEZIOR LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO NA DEGRADACJĘ 12 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE PODCZAS PROWADZONYCH BADAŃ 13 5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO 14 6. ZMIANY JAKOŚCI WÓD JEZIOR LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO 19 7. WNIOSKI 20 8. LITERATURA 22 9. ZAŁĄCZNIK NR 1 KARTA I PLAN BATYMATRYCZNY JEZIORA 10. ZAŁĄCZNIK NR 2 WYCIĄG Z BAZY DANYCH JEZIORA 11. ZAŁĄCZNIK NR 3 WYNIKI BADAŃ BIOLOGICZNYCH 3

1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA ZLEWNI I MIS JEZIORNYCH JEZIORA LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO Jeziora Lutowskie i Sępoleńskie połoŝone są w północno-zachodniej części województwa kujawsko pomorskiego, w powiecie sępoleńskim. Wchodzą w skład Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. Według regionalizacji fizyczno-geograficznej Kondrackiego (2002) leŝą one na Pojezierzu Krajeńskim (314.69). Jeziora zlokalizowane są na wysoczyźnie krajeńskiej. Zbudowana jest ona głównie z glin zwałowych. Dominuje silnie urozmaicona młodoglacjalna rzeźba, (ryc. 1.) powstała podczas fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia. Na jej terenie przewaŝają brunatnoziemy na mało przepuszczalnych utworach polodowcowych. W dolinach rzecznych i zagłębieniach bezodpływowych dominują gleby hydrogeniczne. Kulminacje terenu wynoszą 160 m n.p.m. (na północ od jeziora Lutowskiego). NajniŜej połoŝonym punktem jest dolina Sępolenki poniŝej miejscowości Sępólno Krajeńskie. Ryc. 1. Ukształtowanie terenu Przez jezioro Lutowskie i Sępoleńskie przepływa rzeka Sępolenka. Stanowi ona zarówno ich główny dopływ jak i odpływ. Roczne wahania stanów wód na jeziorze Sępoleńskim rejestrowane przez IMGW reprezentuje rycina 2. Poziom wody powyŝej wartości średniorocznej dominuje w okresie zimy i wiosny powodując retencję wód roztopowych spływających z terenu zlewni. Niskie stany wód, połączone z mniejszą ilością opadów, dominują latem i jesienią. Letnie deszcze nie powodują wezbrań, co uwidacznia wyrównawczą funkcję w odpływie zlewniowym jaką pełnią jeziora. Roczna suma opadu atmosferycznego w badanym obszarze wynosi około 510 mm. Średnia roczna temperatura powietrza na analizowanym obszarze wynosiła około 8,5 C. Od 2000 roku istnieje 4

piętrzenie wód jeziora Lutowskiego jazem do rzędnej 115,4 m. Reguluje to odpływ wód z misy jeziornej dając minimalny przepływ nienaruszalny na poziomie 24 dm 3 /s. Ryc.2. Roczne wahania stanów wody na posterunku wodowskazowym na jeziorze Sępoleńskim Jeziora te wchodzą w skład początkowej części zlewni Sępolenki. Zlewnia całkowita jeziora Lutowskiego i Sępoleńskiego wynosi 83,1 km 2. Ich południową granicę wyznacza dział wodny I rzędu rozdzielający dorzecze Wisły i Odry. Pozostałą granicę stanowi dział wodny III rzędu. PołoŜenie omawianych jezior w zlewni jest asymetryczne. Zlokalizowane są one w południowej jej części. Lewych dopływów analizowanych jezior jest mniej (osiem cieków), lecz są one dłuŝsze (długość najdłuŝszego wynosi ponad 8 km). Natomiast prawych dopływów jest więcej (dziesięć cieków), lecz są krótsze (średnia długość dopływów około 1 km) i bardziej rozwinięte. Poza Sępolenką sieć wodną stanowią kanały melioracyjne, odwadniające rolniczo wykorzystywane tereny zlewni całkowitej. Bardziej urozmaicone są zlewnie bezpośrednie omawianych jezior. W zlewni bezpośredniej jeziora Lutowskiego o powierzchni 3,23 km 2 brakuje dominującego typu uŝytkowania terenu. Regularny kształt zlewni zajmują lasy oraz pola uprawne. Zlewnia bezpośrednia jeziora Sępoleńskiego wynosi 10,14 km 2. Ma ona charakter wydłuŝony, i zbiera wody odprowadzane rowami melioracyjnymi z pól uprawnych wysoczyzny krajeńskiej. Tab. 1. Struktura uŝytków zlewni jeziora Lutowskiego i Sępoleńskiego JEZIORO LUTOWSKIE JEZIORO SĘPOLEŃSKIE wyszczególnienie bezpośrednia całkowita bezpośrednia całkowita km 2 % km 2 % km 2 % km 2 % lasy 1,76 54,5 19,19 42,7 2,28 22,5 23,71 28,5 uŝytki zielone 0,04 1,2 4,90 10,9 0,96 9,5 9,30 11,2 wody - - 1,62 3,6 0,06 0,6 3,67 4,4 grunty orne 1,31 40,6 17,94 40,0 4,86 47,9 41,73 50,2 inne 0,12 3,7 12,25 2,8 1,98 19,5 4,79 5,7 RAZEM 3,23 100,0 44,90 100,0 10,14 100,0 83,10 100,0 Opracowanie własne na podstawie Ocena zasobów (1990) 5

Ryc. 3. UŜytkowanie terenu opracowane na podstawie CORINE Land Cover 6

Ryc. 4. Sieć hydrograficzna opracowana na podstawie MPHP 7

Jeziora Lutowskie i Sępoleńskie zlokalizowane są w rynnie polodowcowej. Obecnie rynna wykorzystywana jest przez Sępolenkę, która przekształciła ją w dolinę rzeczną, charakterystyczną dla rzeki nizinnej. Jezioro Lutowskie o długości 4,3 km posiada cztery głęboczki. Maksymalną głębokość (12,1 m) osiąga jezioro w zachodnim plosie. Centralny głęboczek charakteryzuje się podobną głębokością (11,6 m). Basen wschodni i północnozachodnia zatoka nie przekraczają 5 metrów głębokości. Płytsze plosa są wyraźnie oddzielone od głównej części jeziora. Jezioro Sępoleńskie o długości 4,7 km posiada mniej urozmaicone dno misy jeziornej. Jego maksymalna głębokość 10,9 m występuje w centralnej części jeziora. Głębokość zachodniego basenu nie przekracza 2,5 m. Oba jeziora posiadają silnie rozwiniętą linię brzegową. Długość linii brzegowej jeziora Lutowskiego wynosi ponad 12 km. Posiada ona bardzo urozmaicony kształt z wieloma zatokami i półwyspami. Linia większego powierzchniowo jeziora Sępoleńskiego wynosi 11 km długości. Południowa jej część charakteryzuje się prostszym przebiegiem, natomiast północna linia brzegowa jeziora Sępoleńskiego obfituje w liczne zatoki. Objętość jeziora Lutowskiego przy średniej głębokości 3,8 m wynosi 5492 tys. m 3. Średnia głębokość jeziora Sępoleńskiego jest większa i wynosi 4,8 m, co daje objętość 7502 tys. m 3. Oba zbiorniki wodne charakteryzują się zbliŝoną powierzchnią zajmowaną przez wynurzoną roślinność wodną. Na jeziorze Lutowskim zajmuje ona 16,4 ha co stanowi 11,4% powierzchni zwierciadła wodnego misy jeziornej. Wynurzona roślinność wodna na jeziorze Sępoleńskim stanowi 9,9% powierzchni zwierciadła wody (15,5 ha). Brzegi obu zbiorników wodnych porasta w zbliŝonym stopniu (ponad 60 %) roślinność przybrzeźna. Na jeziorze Sępoleńskim dominuje ona we wschodniej części misy jeziornej, natomiast w przypadku jeziora Lutowskiego roślinność nadbrzeŝna zlokalizowana jest równomiernie na całej długości linii brzegowej. Misa jeziora Lutowskiego połączona jest szerokim korytem Sępolenki z jeziorem Mielec zlokalizowanym na zachodzie. Ponadto jezioro Lutowskie posiada dwa dopływy. Pierwszy (ppk 21) dopływ spod Radońska o długości około 4,5 km. Dopływ ten w 2006 roku nie był objęty monitoringiem. Kolejny dopływ (ppk 22) spod Dąbrowy o długości 4,9 km. Sępolenka stanowi jedyny odpływ (ppk 31) jeziora Lutowskiego i jest zarazem pierwszym dopływem (ppk 21) jeziora Sępoleńskiego. Rzeka na tym odcinku nie była badana. Kolejny dopływ jeziora Sępoleńskiego (ppk 22) zlokalizowany jest na środku prawego brzegu jeziora. Jest to rów melioracyjny odwadniający tereny okolic miejscowości Wiśniewo. Kolejne dwa dopływy (ppk 23 i 24) odprowadzają wody w północno-wschodniej części misy jeziornej. 8

DłuŜszy (ppk 24) o długości 5 km odwadnia tereny zlokalizowane na północ od miejscowości Piaseczno. Krótszy (ppk 23) w 2006 roku nie był badany. Gospodarka rybacka na analizowanych jeziorach jest prowadzona. Oba jeziora zakwalifikowano do typu leszczowego, charakteryzujących się duŝą głębokością zbiorników. Ich dno pokryte jest duŝą ilością namułów oraz silnie rozwiniętą roślinnością zanurzoną. Zarybienie przeprowadzone na analizowanych jeziorach w 2006 roku obejmowało: JEZIORO LUTOWSKIE JEZIORO SĘPOLEŃSKIE - węgorz 5 kg - węgorz 5 kg - szczupak 300 tys. szt. - sandacz 20 tys. szt. - szczupak 300 tys. szt. 3500 kg 3000 2500 zarybianie Lutowskie zarybianie Sępoleńskie odłów Lutowskie odłów Sępoleńskie 2000 1500 1000 500 0 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1998 1997 1996 lata Ryc. 5. Gospodarka rybacka prowadzona przez Polski Związek Wędkarski na jeziorach Lutowskim i Sępoleńskim od 1996 roku Ogólny trend wykazuje, iŝ ulega zmniejszeniu wielkość zarybiania analizowanych zbiorników, natomiast odłów przed 2000 rokiem ulegał systematycznemu zwiększaniu. W 2000 roku na jeziorze Sępoleńskim odnotowano maksymalnie 3423 kg odłowionych ryb. Na jeziorze Lutowskim maksymalne połowy odnotowano w 2001 roku (1968 kg). W kolejnych latach nastąpiło ograniczenie wielkości połowu aŝ do 2004 roku, gdy połów sięgnął rzędu 2481 kg. Od tego czasu nastąpiło ograniczenie ilości poławianych ryb na obu zbiornikach. Nad brzegami jeziora Lutowskiego nie rozwinęła się funkcja rekreacyjna. Istnieje tylko jedno pole namiotowe oraz mała wieś - Lutówko. W przypadku jeziora Sępoleńskiego, we wschodniej części jeziora (Sępólno Krajeńskie) istnieje kąpielisko miejskie, pole namiotowe oraz przystań wodna. 9

Ryc. 6. Plany batymetryczne jezior Lutowskiego i Sępoleńskiego opracowanie własne na podstawie danych IRŚ Olsztyn (1962) 10

2. ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ W ZLEWNI ANALIZOWANYCH JEZIOR Jezioro Lutowskie nie posiada zinwentaryzowanych źródeł zanieczyszczeń. Do jeziora Sępoleńskiego natomiast dopływ zanieczyszczeń został znacznie ograniczony po oddaniu do uŝytku oczyszczalni ścieków w miejscowości Sępólno Krajeńskie. Odprowadza ona oczyszczone ścieki do rzeki Sępólny poniŝej badanych jezior. Potencjalnymi zagroŝeniami dla jakości wód jeziora Sępoleńskiego są: opadowa kanalizacja miejska z Sępólna Krajeńskiego, odprowadzająca wody deszczowe ze wschodniej części miejscowości o maksymalnej wielkości 3,026 m 3 /s. RównieŜ zakład hodowli trzody z siedzibą w Piasecznie odprowadza wody opadowe prosto do misy jeziora Sępoleńskiego. Wielkość dostawy wody z terenu zakładu oszacowana jest maksymalnie na 273 dm 3 /s. 11

3. PODATNOŚĆ JEZIOR LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO NA DEGRADACJĘ Stosując wytyczne Monitoringu podstawowego jezior (Kudelska, Cydzik, Soszka 1994) analizowane jeziora Lutowskie i Sępoleńskie charakteryzują się III kategorią podatności wód jeziornych na degradację. Oba zbiorniki wodne posiadają taką samą ocenę końcową. Najmniej korzystnie przedstawiają się cechy morfometryczne obu zbiorników. Stosunek objętości jeziora do długości linii brzegowej oraz procent stratyfikacji wód nie odpowiadają wartościami przyjętym normą. Długa linia brzegowa sprzyja przedostawaniu się zanieczyszczeń z terenu zlewni bezpośredniej za pomocą spływu powierzchniowego. W przypadku jeziora Lutowskiego mimo tak rozległej linii brzegowej wpływ zlewni na jezioro jest niewielki. Świadczy o tym współczynnik Schindlera obrazujący powiązanie pomiędzy powierzchnią zlewni całkowitej jeziora (stosunkowo mała wartość) i objętością misy jeziornej (duŝa objętość dzięki znacznym głębokościom). Najkorzystniej przedstawia się róŝnorodne zagospodarowanie zlewni bezpośredniej jeziora, gdzie naprzemiennie dominują lasy i pola uprawne oraz procent wymiany wody w ciągu roku. Tab. 2. Ocena podatności jezior Lutowskiego i Sępoleńskiego na degradację LUTOWSKIE SĘPOLEŃSKIE wskaźnik wartość wartość punktacja wskaźnika wskaźnika punktacja głębokość średnia 3,8 3 4,8 3 V jeziora / L jeziora 0,44 4 0,67 4 % stratyfikacji wód 0,0 4 0,0 4 P dna czynnego / V epilimnionu 0,22 3 0,15 2 % wymiany wody w roku 190 2 200 2 współczynnik Schindlera 8,2 2 11,1 3 zagospodarowanie zlewni bezpośredniej róŝnorod. 2 róŝnorod. 2 SUMARYCZNA WARTOŚĆ KATEGORIA PODATNOŚCI 2,86 III kategoria 2,86 III kategoria 12

4. WARUNKI METEOROLOGICZNE PODCZAS PROWADZONYCH BADAŃ Pokrywa lodowa z mis jeziornych zaczęła zanikać pod koniec marca, aby ostatecznie ustąpić w pierwszej dekadzie następnego miesiąca. Kwiecień 2006 roku był miesiącem ciepłym i wilgotnym. Często występowały opady deszczu, co podniosło średnią miesięczną sumę opadów atmosferycznych. Średnia miesięczna temperatura powietrza takŝe była wyŝsza od norm. Podczas badań nad Polską niŝową przetaczały się kolejne fronty niŝowe przynoszące polarnomorskie powietrze z północnego- zachodu. Maksymalnie podczas poboru prób odnotowano temperaturę 9 C. Sierpień był miesiącem z dominującymi niŝami niosącymi ze sobą chłodne i wilgotne masy powietrza. Podczas badań letnich nastąpiło chwilowe polepszenie pogody za sprawą wyŝu. Wystąpiły przejaśnienia. Temperatura maksymalna wynosiła 17 C. Wiatr był umiarkowany. 13

5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO 1. Warunki termiczno - tlenowe Temperatura wody w powierzchniowej warstwie podczas badań wiosennych na jeziorze Lutowskim wynosiła od 7,9 C na głębszym stanowisku (01) do 10,2 C na stanowisku płytszym (02). Wartość tlenu wynosiła odpowiednio 12,2 mg O 2 /l (104% nasycenia) i 14,7 mg O 2 /l (155% nasycenia). Podczas badań letnich na głębszym stanowisku (01) wykształciła się niepełna stratyfikacja termiczna z temperaturą warstw powierzchniowych na poziomie 21,0 C i temperaturze odtlenionych warstw naddennych 8,7 C. Odtlenienie sięgnęło poziomu 0,1 mg O 2 /l. Na płytszym stanowisku badawczym nie wykształciła się stratyfikacja termiczna, a wody w dennych warstwach osiągnęły temperaturę 19,0 C. Temperatura wody w powierzchniowej warstwie na jeziorze Sępoleńskim wynosiła 10,5 C oraz 7,5 C w płytszych głęboczkach, natomiast 6,7 C na najgłębszym stanowisku (02). Wody wykazywały stan homotermii, gdzie nasycenie tlenem w powierzchniowej warstwie wynosiło ponad 110%. Podczas badań letnich temperatura powierzchniowych warstw wody na stanowiskach płytszych osiągnęła niŝszą wartość (odpowiednio 18,1 C oraz 19,6 C ) niŝ na najgłębszym plosie (02) gdzie woda ogrzała się do wartości 20,2 C. Tylko na ostatnim stanowisku wykształciła się niepełna stratyfikacja termiczna z odtlenionymi warstwami naddennymi. Wartość tlenu w powierzchniowej warstwie waha się w granicach od 7,0 mg O 2 /l w płytszych plosach do 9,8 mg O 2 /l na stanowisku najgłębszym. Za taki rozkład temperatury i zawartości tlenu w pionach badawczych odpowiadają zarówno procesy fizyczne jak i biologiczne. Występująca latem homotermia spowodowana jest naturalnym cyklem termicznym wód jeziornych dimiktycznych, do których naleŝą oba analizowane jeziora. Mieszanie się warstw wody w płytszych głęboczkach nie pozwala na wykształcenie częściowej stratyfikacji termicznej. Znaczna głębokość maksymalna jezior (Lutowskie - 12,1 m ; Sępoleńskie 10,9 m) powoduje wykształcenie się metalimnionu i powstanie części izolowanej od bezpośrednich wpływów atmosfery. Procesy biologiczne przede wszystkim fotosynteza, wzbogaca warstwę wody powierzchniowej w tlen. Miało to decydujące znaczenie w okresie wiosennym. Oprócz mieszania się wód dzięki działalności wiatru doszło wzbogacanie się powierzchniowej warstwy wód w tlen poprzez produkcję biologiczną. Odnotowane latem deficyty tlenowe w warstwie naddennej spowodowane były zuŝyciem go w procesie rozkładu materii organicznej. 14

2. Związki organiczne Zawartość materii organicznej wyraŝonej wskaźnikiem ChZT (metodą dwuchromianową) wykazywało poza klasową wartość w przypadku obu jezior. Wartości odnotowane dla jeziora Lutowskiego były w granicach 124 134 mg O 2 /l, natomiast na stanowiskach pomiarowych na jeziorze Sępoleńskim wartości wahały się od 81,2 mg O 2 /l w zachodnim głęboczku do 70,1 mg O 2 /l na pozostałych stanowiskach. MoŜna zauwaŝyć malejącą wartość stęŝenia ChZT-Cr w miarę przesuwania się stanowisk badawczych z zachodu na wschód. Wartość BZT 5 określająca zawartość substancji organicznych w wodzie dla jeziora Lutowskiego zawiera się w II klasie czystości i wynosi 3,4 mg O 2 /l 3,7 mg O 2 /l. W przypadku jeziora Sępoleńskiego moŝna zauwaŝyć poprawę zawartości omawianego wskaźnika. Drugiej klasie odpowiada jedynie na stanowisku zlokalizowanym najbliŝej Sępólna Krajeńskiego. W pozostałych plosach wartość BZT 5 odpowiada I klasie czystości. 3. Związki biogenne Wartości związków fosforu i azotu uwaŝane są za najwaŝniejszy wskaźnik eutrofizacji wód jeziornych. Fosforany badane w okresie wiosennym umoŝliwiają przewidzieć wielkość produkcji pierwotnej. W przypadku wód jeziora Lutowskiego wartości wahały się w granicach od 0,020 mg P/l do 0,027 mg P/l, czyli na pograniczu I i II klasy czystości. W przypadku jeziora Sępoleńskiego wartości wahały się w podobnych granicach. Fosforany zostały asymilowane podczas wiosennej produkcji pierwotnej, dzięki czemu odnotowane zostały tak dobre wartości. Wartości fosforu całkowitego w okresie wiosennym w przypowierzchniowej warstwie wody odpowiadały II klasie czystości w przypadku jeziora Lutowskiego i I klasie czystości na stanowiskach jeziora Sępoleńskiego. W okresie letnim nastąpił minimalny wzrost ilości fosforu ogólnego w badanych wodach, co sklasyfikowało ich zawartość na wszystkich stanowiskach w II klasie czystości. Azotany badane wiosną ukazują wielkość produkcji biologicznej w wodach jeziora. Zawartość azotu mineralnego w przypadku jeziora Lutowskiego oscyluje w granicach 0,49 mg N/l - 0,64 mg N/l. Są to wartości odpowiadające III klasie. W przypadku jeziora Sępoleńskiego moŝna zauwaŝyć wzrost stęŝenia azotu mineralnego podąŝając na wschód misy jeziornej. Przy miejscowości Sępólno Krajeńskie zawartość azotu mineralnego w badanych wodach 7-krotnie przewyŝsza normy odpowiadające III klasie czystości. Jezioro Lutowskie pod względem stęŝenia azotu całkowitego odpowiada II klasie czystości z wartościami w granicach 1,31 mg N/l 1,44 mg N/l. Wiosenne stęŝenia azotu całkowitego w 15

jeziorze Sępoleńskim równieŝ odpowiadają II klasie czystości poza stanowiskiem 03 (najbliŝszym Sępólna Krajeńskiego) gdzie wartość poza normatywna osiągnęła poziom 6,31 mg N/l. Letnie badania zawartości azotu całkowitego wykazały stęŝenia na poziomie II klasy czystości dla jeziora Lutowskiego i I klasy czystości dla jeziora Sępoleńskiego. Zawartość azotu amonowego badanego latem w przydennej warstwie wody osiągają wartości 3,64 mg N/l dla jeziora Lutowskiego i 1,46 mg N/l dla jeziora Sępoleńskiego. 4. Wskaźniki dodatkowe Odczyn wód jeziora Lutowskiego zawierał się w granicach 8,4 8,0 w powierzchniowej warstwie wody oraz ph 7,3 w warstwach naddennych. W przypadku jeziora Sępoleńskiego oscylował w przedziale od 8,0 na najgłębszym stanowisku do 8,5 na stanowisku 03 przy Sępólnie Krajeńskim. Na tym samym zbiorniku średnia wartość zasadowości wynosiła 3,2 mval / l. NajwyŜsze wartości wapnia (52,7 mg Ca/l) odnotowano w zachodniej części akwenu, natomiast najwyŝsze stęŝenie magnezu (8,0 mg Mg/l) odnotowano we wschodniej części misy jeziornej. 5. Analizy biologiczne Wartości chlorofilu a w okresie wiosennym malały w miarę przesuwania się z biegiem Sępolenki. Na stanowiskach badawczych jeziora Lutowskiego stęŝenia wynosiły 23,5 mg/m 3. Odpowiadało to III klasie czystości. Na stanowiskach jeziora Sępoleńskiego wartość ta zaczęła spadać od 22,9 mg/m 3 w punkcie połoŝonym najbardziej na zachód. Następnie wartości chlorofilu uległy poprawie i odpowiadały II klasie czystości. Ich stęŝenia wahały się od 14,4 mg/m 3 do 13,9 mg/m 3 we wschodniej części jeziora. Latem wartości chlorofilu a na jeziorze Lutowskim osiągnęły wartość 24,6 mg/m 3, co nadal odpowiadało III klasie czystości. W przypadku jeziora Sępoleńskiego nastąpiło znaczne zróŝnicowanie stęŝenia danego wskaźnika w misie jeziornej. Przesuwając się od zachodu, na ppk 01 stęŝenie chlorofilu wynosiło 6,4 mg/m 3 co odpowiadało I klasie czystości. Na najgłębszym plosie (ppk 02) osiągnęło wartość odpowiadającą II klasie czystości. Natomiast na stanowisku połoŝonym najbliŝej Sępólna Krajeńskiego osiągnęło stęŝenie 77,5 mg/m 3, która trzykrotnie przekracza wartość graniczną odpowiadającą III klasie czystości. Analizując liczebność fitoplanktonu w okresie wiosennym na jeziorze Lutowskim, mimo osiągniętych takich samych stęŝeń chlorofilu na obu stanowiskach badawczych, ilość fitoplanktonu znacznie się róŝni. Na stanowisku 02 odnotowano ponad 16 mln osobników. Na stanowisku 03 liczebność organizmów wynosiła tylko 2,8 mln osobników w badanej próbce. 16

Dominującą grupą były okrzemki (Bacillariophyceae) z rodzaju Centricae n.det. oraz Asterionella formosa. W przypadku jeziora Sępoleńskiego ilościowy udział fitoplanktonu systematycznie malał w kierunku wschodnim. Na stanowisku 01 suma liczebności wynosiła ponad 20 mln osobników z dominują grupą okrzemek. Na stanowisku badawczym 02 liczebność organizmów zmalała do 11,2 mln osobników, a na stanowisku 03 liczebność spadła do 2,4 mln osobników. Dominującym gatunkiem w całej misie jeziornej była drobna Cyclotella sp. Latem w badanych wodach jeziora Lutowskiego dominowały sinice. Stanowiły one 96% całego składu gatunkowego fitoplanktonu. W przypadku jeziora Sępoleńskiego mimo znacznego zróŝnicowania stęŝenia chlorofilu a ilość organizmów fitoplanktonowych wynosiła średnio 2,5 mln osobników w 1 litrze wody. Dominującą grupą były kryptofity z gatunku Cryptomonas sp. StęŜenia wskaźników biologicznych mają pośredni wpływ na przeźroczystość wody. W przypadku jeziora Lutowskiego przeźroczystość badana za pomocą krąŝka Secchiego wahała się na granicy odpowiadającej III klasy czystości (od 1,0 m do 1,2 m). W podobnym przedziale oscylowała przeźroczystość wody na jeziorze Sępoleńskim. Na uwagę zasługuje jej znacznie ograniczona wartość (0,1 m) na stanowisku 01. 6. Stan czystości dopływów Dopływ zasilający jezioro Lutowskie od północy (ppk 22) charakteryzował się niewielkimi stęŝeniami BZT5 (0,9 mg O 2 /l) oraz ChZT-Cr (20,9 mg O 2 /l). W połączeniu z niskimi wartościami azotu organicznego odpowiadającego I klasie czystości, świadczyło to o niewielkim obciąŝeniu wód związkami organicznymi. Wskaźniki te uległy poprawie od ostatnich badań przeprowadzonych w 1998 roku. Przekroczone zostały stęŝenia azotu całkowitego i fosforanów. Wartości przewodnictwa elektrolitycznego równieŝ nie odpowiadały normą i uległy pogorszeniu w stosunku do ostatniej serii pomiarowej. Za zły moŝna uznać dopływ numer 22 prowadzący wody z południowej części zlewni jeziora Sępoleńskiego. StęŜenia związków biogennych oraz ChZT-Cr znacznie przekraczały normy. Podobnie wielkość przewodnictwa elektrolitycznego wskazywała na dostawę materii ze zlewni. Do pierwszej klasy moŝna jedynie zaliczyć stęŝenie tlenu w korycie cieku. Stan bakteriologiczny odpowiada II klasie czystości. ZauwaŜyć moŝna pogorszenie się stanu czystości wody doprowadzanej danym ciekiem w porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w 1998 roku. 17

Poprawie stanu czystości uległ za to dopływ numer 24 zlokalizowany najbliŝej Sępólna Krajeńskiego. W porównaniu z 1998 rokiem poprawie uległ stan bakteriologiczny wód i odpowiada obecnie II klasie czystości. StęŜenie fosforu całkowitego odpowiada II klasie czystości i przyjmuje wartość 0,060 mgp/l. Nie odpowiada normą zawartość azotu całkowitego w wodach omawianego dopływu. Przekracza ona dopuszczalną wartość 150%. Przekroczone zostały takŝe normy przewodności elektrolitycznej. 18

6. ZMIANY JAKOŚCI WÓD JEZIOR LUTOWSKIEGO I SĘPOLEŃSKIEGO Jezioro Lutowskie w 2006 roku badane było po raz drugi. W roku 1998 wody jeziora zostały objęte monitoringiem po raz pierwszy. Jezioro Sępoleńskie monitorowane było od 1966 roku. Kolejne badania przeprowadzone zostały w 1974, 1986 oraz 1998 roku. StęŜenia wybranych wskaźników podczas serii badawczych kształtowały się następująco: Tab. 3. Wybrane wartości stęŝeń zanieczyszczeń analizowanych jezior wskaźnik Lutowskie Sępoleńskie 1998 2006 1966 1974 1986 1998 2006 Tlen rozpuszczony (mg/l) lato dno 0,1 1,4 2,4 4,6 1,4 1,7 0,1 P PO4 (mg/l) wiosna powierzchnia 0,077 0,057 0,047-0,010 0,088 0,078 P PO4 (mg/l) lato dno 0,826 1,050 0,131 0,260 0,290-0,440 N NH3 (mg/l) wiosna powierzchnia 1,27-0,19 0,50 0,13-2,13 N NH3 (mg/l) lato dno 3,85 3,64 0,49 0,85 1,88-1,46 N NO3 (mg/l) wiosna powierzchnia 1,57-0,07 0,07 0,83-1,86 Przewodnictwo (µs/cm) wiosna powierzchnia 374 351 334-407 407 354 Przeźroczystość wody (m) wiosna 1,0 1,2 1,2-1,0 1,2 1,1 Przeźroczystość wody (m) lato 0,9 1,1 1,8-0,5 1,0 1,0 W przypadku jeziora Lutowskiego zauwaŝalna jest poprawa stanu jakości wód w analizowanym okresie badawczym. Najbardziej poprawiły się warunki tlenowe w przydennej warstwie misy jeziornej. W przypadku jeziora Sępoleńskiego seria badawcza wynosi juŝ 40 lat, przez co wyniki ukazują dłuŝszą tendencję zmian jakości wód. W porównaniu z latami wcześniejszymi, w 2006 roku moŝna zauwaŝyć pogorszenie się warunków tlenowych w przydennych warstwach jeziora, które nie odpowiadają obecnie normą. StęŜenie fosforu klasyfikuje wody w III klasie czystości, co świadczy o duŝej produktywności wód jeziora. Wartości azotu azotanowego nie odpowiadają normą, a wzrost ich wartości w porównaniu z wynikami wcześniejszymi osiągnął największy przyrost. Przeźroczystość wód jeziora Sępoleńskiego w całym analizowanym okresie badawczym (poza latem 1986 roku) oscyluje na granicy III klasy czystości. Ogólnie moŝna zauwaŝyć pogorszenie się jakości wód jeziora Sępoleńskiego w porównaniu ze wcześniejszymi seriami badawczymi. Powodem jest wzrost wpływu antropopresji w zlewni jeziora Sępoleńskiego. 19

7. WNIOSKI W przypadku jeziora Lutowskiego najkorzystniej przedstawiają się wartości BZT 5, które odpowiadają II klasie czystości. W tej samej klasie zawierają się stęŝenia fosforanów oraz fosforu całkowitego. Trzy wskaźniki brane pod uwagę podczas końcowej oceny stanu czystości wód jeziora osiągnęły wartości pozaklasowe. Są nimi ChZT-Cr obrazujący zanieczyszczenie wód jeziora związkami organicznymi pochodzącymi zarówno ze źródeł autochtonicznych jak i allochtonicznych. Jego stęŝenie przekroczyło normy II klasy o 155%. Kolejnym wskaźnikiem, który odnotował pozanormatywne stęŝenia jest fosfor całkowity w warstwie naddennej. Przewodność elektrolityczna nieznacznie przekroczyła wartości III klasy. Produkcja pierwotna oscyluje na wysokim poziomie. Ilość fitoplanktonu w 1 litrze wody wynosi średnio 9 mln osobników. Ma to odzwierciedlenie w wartościach stęŝenia chlorofilu a oraz ograniczonej do około 1 m przeźroczystości wody odpowiadającej III klasie czystości. Podsumowując, moŝna stwierdzić poprawę jakości wód jeziora Lutowskiego w porównaniu z wcześniejszymi badaniami. Obecnie wody odpowiadają III klasie czystości. Uwagę naleŝy zwrócić na wysokie stęŝenia materii organicznej jeziorze oraz materii nieorganicznej dostarczanej ze zlewni. Tab. 4. Ocena stanu czystości wód jeziora Lutowskiego na podstawie badań wiosennych 19-04-2006 i letnich 17-08-2006 Wartości Wartość wskaźnik Okres i miesjce poboru próbek wskaźników średnia 02 03 tlen lato warstwa naddenna 0,1 2,6 1,4 3 rozpuszczony ChZT Cr lato warstwa pow. 131,0 124,0 127,5 4 BZT 5 lato warstwa pow. 3,4 3,7 3,6 2 BZT 5 lato warstwa naddenna 3,5-3,5 2 fosforany wiosna warstwa pow. 0,027 0,020 0,024 2 fosfor całkowity lato warstwa naddenna 1,050-1,050 4 fosfor całkowity wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. 0,065 0,050 0,058 2 azot mineralny wiosna warstwa pow. 0,64 0,49 0,57 3 azot amonowy lato warstwa naddenna 3,64-3,64 3 azot całkowity wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. 1,47 1,28 1,38 2 przewodność elektrolityczna wody wiosna warstwa pow. 363 338 351 4 chlorofil a wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. - 24,1 24,1 3 sucha masa sestonu wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. 7,2 7,0 7,1 2 widzialność krąŝka Secchiego wiosna i lato (wart.śred.) 1,1 1,2 1,2 3 miano coli typu kałowego 1,0 0,7-2 ocena 20

Jezioro Sępoleńskie charakteryzuje się większym rozrzutem wskaźników wpływających na końcową ocenę czystości wód, która odpowiada III klasie. Najkorzystniej przedstawiają się stęŝenia fosforu całkowitego oraz wartości BZT5. Odpowiadają one odpowiednio I i II klasie czystości. Pięć wskaźników nie odpowiada normą III klasy czystości. Jest nim deficytowe stęŝenie tlenu w przydennych warstwach jeziora w okresie letnim, co spowodowało wzrost stęŝeń związków fosforu i azotu amonowego. W warstwach powierzchniowych odnotowano poza normatywne wartości ChZT-Cr. Liczebność organizmów fitoplanktonu w okresie letnim była znacznie niŝsza, co wpłynęło na obniŝenie wartości sumy suchej masy sestonu. ZauwaŜyć moŝna znaczne pogorszenie się stanu czystości wody w miarę przybliŝania się do Sępólna Krajeńskiego. Stan bakteriologiczny reprezentowany wskaźnikiem Miana Coli najgorszą wartość odnotowuje właśnie na stanowisku przymiejskim, uwidaczniając w ten sposób wpływ antropopresji na wody jeziora Sępoleńskiego. Tab. 5. Ocena stanu czystości wód jeziora Sępoleńskiego na podstawie badań wiosennych 18-04-2006 i letnich 16-08-2006 wskaźnik Okres i miesjce poboru próbek Wartości Wartość wskaźników średnia 01 02 03 tlen rozpuszczony lato warstwa naddenna - - 0,1 0,1 4 ChZT Cr lato warstwa pow. 81,2 70,1 70,1 73,8 4 BZT 5 lato warstwa pow. 1,5 2,0 5,7 3,1 2 BZT 5 lato warstwa naddenna - - 2,2 2,2 2 fosforany wiosna warstwa pow. 0,021 0,02 0,017 0,019 1 fosforany lato warstwa naddenna - - 0,400 0,400 4 fosfor całkowity lato warstwa naddenna - - 0,440 0,440 3 fosfor wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. 0,065 0,050 0,120 0,078 2 całkowity azot mineralny wiosna warstwa pow. 0,28 0,53 5,59 2,13 4 azot amonowy lato warstwa naddenna - - 1,46 4,46 3 azot całkowity wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. 1,24 0,90 3,47 1,87 3 przewodność elektrolityczna wody wiosna warstwa pow. 342 361 360 354 4 chlorofil a wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. 14,7 12,3 45,7 24,2 3 sucha masa sestonu wiosna i lato (wart.śred.) warstwa pow. 5,4 4,7 8,0 6,0 2 widzialność krąŝka Secchiego wiosna i lato (wart.śred.) 0,6 1,5 1,4 1,2 3 miano coli typu kałowego 4,0 2,0 0,2-2 ocena 21

8. LITERATURA Cyfrowa baza danych pokrycia terenu Polski - Corine Land Cover, 1990 Cyfrowa mapa podziału hydrograficznego Polski (MPHP) Dane dotyczące zarybiania i połowu gospodarczego ryb w Bydgoskim Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego za lata 2000 2006 Dane Instytutu Rybactwa Śródlądowego (IRŚ) w Olsztynie, 1962, Karty i plany batymetryczne jezior Goszczyński J., Jutrowska E., 1999, Stan czystości jezior Lutowskiego i Sępoleńskiego w 1998 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kruk M., Ocena stanu czystości wód jeziora Sępoleńskiego na podstawie badań WOBiKŚ w 1986 roku, Wojewódzki Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska, Bydgoszcz Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994, Wytyczne Monitoringu podstawowego jezior, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa Ocena zasobów jezior województwa bydgoskiego cz.iii katalog jezior, zlewnie rzek od Drwęcy do Brdy i Brdy, 1990, Burtymowicz K. i inni, IMGW, Słupsk Rocznik hydrologiczny wód powierzchniowych Wisła, 1983, Haładyj-Waszak M. (red.), IMGW, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa www.geoportal.gov.pl 22