AKT CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO

Tomasz Skrzyński Udział 3 Dywizji Piechoty w walce z ukraińską partyzantką w drugim etapie akcji Wisła w świetle akt Centralnego Archiwum Wojskowego Po zakończeniu drugiej wojny światowej w nowych granicach Polski pozostała kilkusettysięczna mniejszość ukraińska. Część zamieszkiwanych przez nią obszarów była objęta strukturami Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i kontrolowanej przez nią siły zbrojnej Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). Komunistyczne władze Polski zaplanowały akcję ostatecznej likwidacji oddziałów UPA, połączoną z wysiedleniem ludności ukraińskojęzycznej na północne i zachodnie tereny kraju. W tym celu w kwietniu 1947 r. powołano Grupę Operacyjną (GO) Wisła, której główną siłę stanowiły kombinowane pułki piechoty (kpp) wydzielone z prawie wszystkich dywizji piechoty i 1 Dywizja Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) 1. Oddziały kombinowane tworzone były jednak w znacznym pośpiechu, bez dostatecznego przygotowania, o czym świadczy m.in. fakt, że szkolenie żołnierzy w ramach jednostki odbywało się już w trakcie 1 Okoliczności i powody powołania GO Wisła były wielokrotnie analizowane. Z najnowszych prac: Akcja Wisła, red. J. Pisuliński, Warszawa 2003, tam dalsza literatura. 277

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW działań bojowych. Ponadto większość kadry oficerskiej i szeregowców nie miała doświadczenia w walce ani z OUN i UPA, ani z żadną inną partyzantką, a wielu żołnierzy przydzielonych do tych pododdziałów było słabo wyszkolonych 2. Jedną z dywizji, które otrzymały rozkaz sformowania kpp, była 3 Pomorska Dywizja Piechoty (PDP). Wydzielony w jej ramach 3 kpp już 20 kwietnia wyruszył z Zamościa. Terenem działań pułku miał być powiat lubaczowski. Na początku 1947 r. struktury OUN na tym obszarze działały w ramach nadrejonu Baturyn. Najniższym szczeblem organizacyjnym OUN były kuszcze, obejmujące 3 9 wsi. Wywiadem, kontrwywiadem i nadzorem politycznym nad podlegającymi dowództwu UPA sotniami (odpowiednik kompanii), zajmowała się Służba Bezpieczeństwa OUN. Działające na tym terenie sotnie wchodziły w skład odcinka taktycznego Bastion. Wiosną 1947 r. operujące w przyszłym rejonie działań 3 Dywizji Piechoty (DP) oddziały UPA (sotnie Tuczy, Kruka i Szuma ) wchodziły w skład kurenia (odpowiednik batalionu) Zalizniaka 3. Wśród partyzantów dawało się już wówczas odczuć osłabienie ducha walki, spowodowane oddalaniem się perspektywy urzeczywistnienia idei, o które walczono, przyjętą taktyką, a także rozmiarami wcześniejszej akcji przesiedleńczej i niechęcią coraz większej części ludności, zmęczonej przedłużającą się walką 4. Świadczy o tym m.in. fakt, że część partyzantów wiązała duże nadzieje z amnestią 5. Już w pierwszym eta- 2 L. Pytko, Z dziejów 49 pułku piechoty 1945 1947, Warszawa 1975, s. 173; W.Z. Szota, Walka z podziemiem o Polskę Ludową, Przegląd Wojsk Lądowych 1968, R. 1, nr 10, s. 166; K. Kowalik, Udział 41 pp w likwidacji UPA w 1947 roku, Wojskowy Przegląd Historyczny 1987, nr 3, s. 430 431. 3 Najszerzej o ukraińskiej partyzantce: A.B. Szcześniak, W.Z. Szota, Droga donikąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973; G. Motyka, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943 1948, Warszawa 1999 (i inne prace tego autora). Dowództwo 3 kpp miało wątłą wiedzę o przeciwniku (Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Dowództwo 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty (Dtwo 3 PDP), sygn. IV.521.3.73, Sprawozdanie z działań 3 kpp 3 9 maja 1947 do dowództwa 3 DP, k. 17). 4 Por. np. Z.N. Kowalewski, Kwestia polska w powojennej strategii Ukraińskiej Powstańczej Armii, [w:] Ukraińska myśl polityczna w XX wieku, pod red. M. Pułaskiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1993, z. 1088, s. 220. 5 L. Olejnik, Problem ukraiński w polityce narodowościowej państwa polskiego 278

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... pie akcji prowadzonej przez 3 kpp zdarzały się pojedyncze przypadki poddawania się członków UPA Polakom (po złożeniu broni i przesłuchaniu mieli oni otrzymać zaświadczenia o ujawnieniu się 6 ). Wobec zintensyfikowania działań polskiego wojska kierownictwo ukraińskiego podziemia spodziewało się wzmożenia akcji wysiedleńczej do ZSRR (głównie na Ukrainę). Aby podbudować morale oddziałów partyzanckich i zwiększyć w nich zapał do walki przypominano, że na Ukrainie radzieckiej panuje straszny głód 7. Początkowo 3 kpp został podporządkowany 9 DP. W pierwszym etapie operacji Wisła miał on przygotować teren do działań przeciwko ukraińskiemu podziemiu w powiecie lubaczowskim i uniemożliwić przenikanie jednostek OUN UPA na północ 8. Zgodnie z odgórnymi instrukcjami główną metodą walki z przeciwnikiem było wysiedlanie Ukraińców, którzy, niekiedy wbrew swym przekonaniom, stanowili zaplecze dla partyzantów 9. Po przybyciu do stacji Gorliczyn (ostatnia stacja przed Przeworskiem) oddział, dowodzony przez oficera radzieckiego oddelegowanego do Wojska Polskiego płk. Eliasza Łaszkowa, marszem ubezpieczonym przez Jarosław, Radymno i Laszki 23 kwietnia dotarł do Oleszyc. w latach 1944 1957, [w:] Polska i Ukraina po drugiej wojnie światowej, red. W. Bonasiuk, Rzeszów 1998, s. 116; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.49, Charakterystyka sytuacji w rejonie dyslokacji i działań jednostek 3 PDP za kwiecień 1947, k. 100. 6 Dowództwo pułku nie wiedziało, co zrobić z ujawniającymi się partyzantami UPA. Por.: CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.73, Sprawozdanie z działalności 3 kpp za 21 kwietnia 2 maja 1947, k. 3; CAW, Dowództwo 9 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty (Dtwo 9 DDP), sygn. IV.521.9.28, Meldunek 3 kpp z 1 maja 1947, k. 214. 7 CAW, Sztab Generalny Wojska Polskiego 1945 1950 (Szt. Gen. WP), sygn. IV.501.1/A.611, Tłumaczenie listu Berkuta do kolegi B z 22 kwietnia 1047, k. 58; Instrukcja prowidnyka OUN w Polsce z 3 listopada 1946, [w:] Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944 1946, pod red. E. Misiły, Warszawa 1999, t. 2, s. 330 331, dok. 168. Jak dziś wiadomo na Ukrainie Radzieckiej w pierwszych latach po II wojnie światowej dochodziło do przypadków ludożerstwa z głodu. 8 O równoczesnych działaniach oddziałów 3 PDP na południowej Lubelszczyźnie: T. Skrzyński, Działania pododdziałów 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty przeciwko ukraińskiemu podziemiu na terenie południowej Lubelszczyzny wiosną 1947 r., Studia Historyczne 2001, R. 44, z. 1. 9 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.86, Wyciąg z rozkazu dowódcy GO Wisła z 22 kwietnia 1947, k. 103. 279

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Taka trasa przemarszu mogła być spowodowana zmianą pierwotnie planowanego miejsca stacjonowania pułku 10. Ostatecznie rozlokowanie oddziałów 3 kpp wyglądało następująco: 1 batalion Dzików Stary; 2 batalion Płazów; 3 batalion, sztab i samodzielne jednostki Cieszanów 11. Po rozlokowaniu nawiązano łączność z przedstawicielami Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) 12, Milicją Obywatelską (MO) 13 i administracją lokalną. Kontakty te w niewielkim tylko stopniu uzupełniły bardzo wątłe, wstępne dane o przeciwniku. Przyczyną tego stanu rzeczy było m.in. skupienie się organów bezpieczeństwa na walce z polską konspiracją niepodległościową. Na terenie powiatu przeprowadzano wówczas rozległe aresztowania byłych akowców 14. Równocześnie w opinii PPR, przygotowującej zasadnicze zmiany personalne, ówczesne władze samorządowe w tej części województwa rzeszowskiego składały się w większości ze współpracowników partyzantki antykomunistycznej i wrogów budowanego w Polsce ustroju 15. Starostą lubaczowskim był wówczas, negatywnie oceniany przez kierujących administracją i GO Wisła, działacz PSL Andrzej Bednarz (aresztowany w czerwcu 1947 r.) 16. W czasie rozpoznawania przez 3 kpp przyszłego rejonu działań, w związku z napływem informacji o przenikaniu oddziałów UPA 280 10 Zob. ibidem, Zarządzenie sztabu GO Wisła z 21 kwietnia 1947, k. 93. 11 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.28, Meldunek 3 kpp za 24 kwietnia 1947, k. 46. 12 PUBP kierował wówczas chorąży Józef Penar (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Meldunek szefa PUBP w Lubaczowie do komendanta garnizonu w Lubaczowie z 10 maja 1947, k. 10; por. też: Z. Nawrocki, Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944 1949, Rzeszów 1998, s. 123). 13 Komendantem powiatowym MO w Lubaczowie był ppor. Józef Trych (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Pismo szefa sztabu 3 DP z 12 maja 1947, k. 11). 14 J. Węgierski, Oddziały leśne 19 pułku piechoty, Kraków 1993, s. 151. 15 Archiwum Akt Nowych (AAN), PPR 295/VII 63, Notatka dot. sytuacji w powiecie lubaczowskim z marca lub kwietnia 1947, k. 163 164. 16 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.94, Meldunek sztabu 9 DP z 5 maja 1947, k. 1; G. Zamoyski, Proces oczyszczania aparatu administracyjnego i samorządowego w województwie rzeszowskim w 1947 roku, [w:] Pamiętny rok 1947, pod red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2001, s. 320; A. Daszkiewicz, Polskie Stronnictwo Ludowe na Rzeszowszczyźnie w latach 1945 1947, Rzeszów 1993, s. 99.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... przez rejon lubaczowski na Lubelszczyznę, zapadła decyzja o utworzeniu kombinowanej 3 DP. Jej formowanie rozpoczęto 26 kwietnia. Na jej czele miał stanąć dotychczasowy dowódca 3 PDP, radziecki oficer narodowości ukraińskiej, gen. Mieczysław Melenas 17. Dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego nakazano sformowanie sztabu 3 DP do 2 maja i ulokowanie go w Lubaczowie. Do końca pierwszego etapu operacji (15 maja) nowa jednostka, składająca się z 3 kpp i sztabu 3 DP zwiększyła liczebność z 929 do 1289 żołnierzy 18. Szefem sztabu 3 DP został oficer radziecki oddelegowany do Wojska Polskiego, płk Stanisław Russijan, zastępcą ds. polityczno-wychowawczych mjr Józef Szymanowski, szefem wydziału wywiadowczego Rosjanin, mjr Grzegorz Dreus, szefem wydziału informacji kpt. Michał Reżnikow 19. Z powodu pojawienia się pododdziałów 3 kpp w terenie, sotnie UPA podzielono na małe grupy, planując przeczekanie akcji i zbieranie zapasów 20. Wobec dużej skali wysiedleń, prawdopodobnie by zapobiec zasiedlaniu tych terenów ludnością polską, oddziały ukraińskie zaczęły palić opustoszałe wsie 21. Według danych dowództwa 3 DP np. 7 maja spalono część zabudowań we wsiach Ułazów, Żuków i Nowe Sioło 22. Plany działań opracowane przez sztab 3 DP były często nierealne. Wynikało to z kilku przyczyn. Zwiad operacyjny kpp podczas pierwszego etapu działań znajdował się dopiero w fazie organizacji. Żołnierzom brakowało doświadczenia w tego typu operacjach. Miejscowa ludność nie miała zbytniego zaufania do polskich żołnierzy i obawiała się represji ze strony OUN UPA za ewentualną współ- 17 Por. J. Nalepa, Oficerowie radzieccy w Wojsku Polskim w latach 1943 1968, Warszawa 1992, cz. 2, s. 83. 18 CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Szyfrogram dowódcy GO Wisła do dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 26 kwietnia 1947, k. 25; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.70, Wykaz stanu liczbowego 3 DP za 15 maja 1947, k. 10. 19 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.70, Imienny wykaz oficerów 3 DP wg stanu na 31 maja 1947, k. 28. 20 M.in.: CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Tłumaczenie listu Heima do Ruslana, znalezionego 16 maja w okolicach Lubaczowa, k. 141 142. 21 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Zarządzenie rozpoznawcze dowództwa 3 DP z 15 maja 1947, k. 42. 22 Ibidem, sygn. IV.521.3.74, Pismo dowódcy 3 DP do wydziału operacyjnego sztabu GO Wisła z 7 maja 1947, k. 4. 281

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW pracę z wojskiem 23. Według danych jednostek GO Wisła zdarzały się wypadki, kiedy rzekomy oddział wojska polskiego, który w dzień był na zwiadzie w danej wsi, rozpytując o bandy, w nocy przychodził powtórnie i okazywał się oddziałem UPA, sprawdzającym w ten sposób lojalność ludności 24. Ukraińskie podziemie oskarżano m.in. o zamordowanie Józefa Zagrobelnego i Michała Rakosza w przysiółku Lichacze w gminie Stare Sioło 25. Sytuację pogarszał fakt, że akcje pościgowe 3 kpp regularnie się opóźniały 26, a ponadto zdarzało się, że oficerowie mieli trudności z posługiwaniem się mapami wojskowymi (dotyczyło to nie tylko części oficerów zwiadu czy dowódców batalionów, ale zdaniem dowództwa GO również niektórych dowódców pułków) 27. Powodem takiego stanu rzeczy był brak polskich map tych terenów w jednostkach i konieczność posługiwania się mapami radzieckimi. Oceniając udział 3 DP w pierwszym etapie działań GO należy podkreślić, że głównym zadaniem dywizji w tym okresie, napotykającym zresztą wiele trudności 28, było wysiedlanie ludności. Do walk docho- 282 23 E. Lenik, Działalność Grupy Operacyjnej Wisła, Warszawa 1967, praca doktorska, Archiwum Biblioteki Akademii Obrony Narodowej (AON), cz. I, k. 150 151. 24 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.96, Meldunek sztabu GO Wisła z 16 czerwca 1947, k. 112. 25 Ibidem, sygn. IV.521.9.28, Meldunek komendanta wojewódzkiego MO z 10 maja 1947, k. 121. 26 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 10 maja 1947, k. 8. Problem ten, w coraz mniejszej skali, istniał przez cały czas działań 3 DP w GO Wisła, a także po jej rozwiązaniu (m.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.80, Instrukcja do walki z UPA w rejonie odpowiedzialności 3 PDP z września (?) 1947, k. 61). 27 Ibidem, sygn. IV.521.3.71, Pismo szefa sztabu GO Wisła do dowódcy 3 DP z 29 maja 1947, k. 152. 28 Wynikało to m.in. z nastawienia lokalnej PPR. Nieprzypadkowo tamtejsze UB uznało operację za okazję do wysiedlenia wszystkich niewygodnych dla komunistów Polaków. (Raport Delegatury MBP przy GO Wisła za 1 10 maja 1947, [w:] Polska i Ukraina w latach trzydziestych czterdziestych XX wieku, red. nauk. W. Chudzik i in., Warszawa Kijów 2006, t. 5, s. 261, dok. 32; J. Mroczkowski, Kronika parafii w Oleszycach [fragmenty], Karta 1997, nr 22, s. 70). Jakość spisów ludności przeznaczonej do wysiedlenia wymusiła przerwanie akcji i sporządzenie list na nowo. Według źródeł PPR Na gruncie zarządzeń przesiedleńczych rozwijają się niezdrowe momenty nacjonalistyczne wśród miejscowego kołtuństwa (nagonka na Ukraińców). Zdarzały się (w pow. Przemyśl [czy tylko? przyp. TS]) wielkie kanty wśród wojska (aż

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... dziło bardzo rzadko. Świadczy o tym m.in. fakt, że jednostki należące do kurenia Zalizniaka praktycznie nie poniosły w tym czasie strat, a ich stan osobowy, po włączeniu części członków kuszczy, siatki cywilnej i osób uciekających przed wysiedleniem, wyraźnie wzrósł. Wojsku udało się jedynie rozpoznać siły przeciwnika i prawdopodobną dyslokację oddziałów 29. Zgodnie z planami drugiej fazy działań GO Wisła (obejmującej 2 i 3 etap), 3 DP zostały podporządkowane: 5 kpp, dowodzony przez oficera radzieckiego oddelegowanego do Wojska Polskiego ppłk Władysława Wróblewskiego oraz 14 kpp, dowodzony przez ppłk Józefa Buczka 30. W momencie rozpoczęcia działań w drugiej fazie akcji Wisła dywizja liczyła 3097 żołnierzy, w tym: 3 kpp 1142, 5 kpp 906, 14 kpp 911, sztab i dowództwo 138 osób 31. Liczby te ulegały w czasie drugiego etapu operacji drobnym wahaniom, spowodowanym stratami w czasie walk, urlopami okolicznościowymi, chorobami, oddelegowaniem szeregowców do budowy kąpieliska, demobilizacją kilku żołnierzy z 3 PDP itp. do zabijania świń, brania grubych łapówek) zostały one przełamane winni siedzą. (AAN, PPR 295/VII 54, Pismo instruktora wydziału organizacyjnego KC PPR pt. Ogólne zagadnienia zwiedzanych powiatów maj 1947, k. 17) Początkowe wysiedlanie dużej liczby ludności uważanej za polską było związane m.in. ze złą interpretacją przez sztab 3 kpp przesłanych mu instrukcji. Zdarzały się interwencje w obronie wysiedlanych. Do ciekawszych należy skierowana na inne tory lipcowa interwencja ambasady belgijskiej w obronie klasztoru sióstr św. Józefa w Cebłowie (Lubelskie). (M.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.73, Meldunek sztabu 3 kpp z 9 maja 1947, k. 14; ibidem, sygn. IV.521.3.114, Kopia zaświadczenia ambasady belgijskiej z lipca 1947, k. 28; ibidem, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 12 lipca 1947, k. 19; CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.28, Meldunek dowódcy 8 Oddziału WOP z 13 maja 1947, k. 115). 29 M.in. CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.609, Wytyczne uzupełniające na drugą fazę działań GO Wisła z 22 maja 1947, k. 96. 30 Wcześniej były one podporządkowane 9 DP (CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.86, Wyciąg z rozkazu Nr 001/Op. sztabu GO Wisła z 19 kwietnia 1947, k. 1; M. Tyliszczak, 9 Drezdeńska Dywizja Piechoty w walce z ukraińskim i polskim podziemiem zbrojnym, [w:] W walce ze zbrojnym podziemiem 1945 1947, pod red. M. Turlejskiej, Warszawa 1966, s. 199; D. Piotrowski, Udział 14 Dywizji Piechoty w walce z podziemiem zbrojnym w latach 1945 1947, Warszawa 1989, praca magisterska, Wojskowy Instytut Historyczny, s. 78 79). 31 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.70, Wykaz stanu liczbowego 3 DP na 21 maja 1947, k. 15. 283

284 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Zasięg rejonu odpowiedzialności 3DP wyznaczały: od północy i północnego wschodu granice powiatu tomaszowskiego i lubaczowskiego, od zachodu linia Moszczenica Dzików Stary, tor kolejowy z Oleszyc do Korzenicy i dalej południowe rubieże powiatu do granicy z ZSRR. Na południe rozciągał się rejon odpowiedzialności 9 DP. Zastąpiła ją później, po objęciu powiatu jarosławskiego i południowozachodniej części lubaczowskiego, 7 DP 32. Stopniowo oddziały 3 DP rozpoczęły działania także w południowej części powiatów tomaszowskiego i biłgorajskiego. Po przeglądach dokonanych 17 maja w Lubaczowie (5 kpp) i w Łukawcu (14 kpp), jednostki 3 DP objęły kolejne rejony odpowiedzialności 33. Rozmieszczenie Dywizji na początku drugiej fazy działań wyglądało następująco: 3 batalion 3 kpp i sztab 3 DP Lubaczów; 1 i 2 batalion oraz sztab 3 kpp Cieszanów; 1 i 2 batalion oraz sztab 5 kpp Horyniec; 3 batalion 5 kpp Narol; 3 batalion i sztab 14 kpp Łukawiec; 2 batalion 14 kpp Oleszyce (stacja); 1 batalion 14 kpp Szczutków (most) 34. Oddziały rozpoczęły rozpoznawanie inżynieryjne dróg i mostów i zabezpieczyły część wysiedlonych wsi. Zabezpieczenie wszystkich, ze względu na ich ilość, okazało się niemożliwe. Ponadto przeprowadziły rozpoznanie terenu ze szczególnym uwzględnieniem dróg prowadzących do pułkowych punktów zbornych (ppz) dla wysiedlanych i punktów załadowczych, powołały też komisje w celu ułożenia spisów ludności. Rozpoczęto także zbieranie informacji o przeciwniku 35. Rozkaz operacyjny dowódcy 3 DP stawiał przed 3, 5 i 14 kpp następujące zadania: likwidacja oddziałów przeciwnika, całkowite zakończenie wysiedleń, zgrupowanie i osłona rodzin polskich, odnalezienie i zabezpieczenie zapasów żywności pozostawionych przez wysiedlonych. 32 Rozkaz sztabu GO Wisła z 9 maja 1947, [w:] Akcja Wisła, s. 241, dok. 137. 33 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.74, Meldunek dowódcy 3 DP do dowódcy GO Wisła z 18 maja 1947, k. 29; CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Meldunek dowódcy GO Wisła z 17 maja 1947, k. 176. 34 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz sztabu 3 DP z 19 maja 1947, k. 30. 35 Ibidem, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 5 i 14 kpp z 13 maja 1947, k. 16; CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP z dnia 18 maja 1947, k. 63. Najszerzej o wysiedleniach w skali całej GO Wisła : R. Drozd, Droga na zachód. Osadnictwo ludności ukraińskiej na ziemiach zachodnich i północnych Polski w ramach akcji Wisła, Warszawa 1997.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... Według danych zebranych w pierwszej fazie, w rejonie odpowiedzialności 3 DP działały trzy sotnie UPA: w strefie odpowiedzialności 5 kpp sotnia Szuma (ok. 100 110 osób w rejonie: Werchrata, Siedliska, Hrebenne, Horyniec, Basznia Dolna i Cetynia Hołdowska); w strefie odpowiedzialności 14 kpp sotnia Kruka (ok. 70 80 ludzi w rejonie: Miękisz Stary, Wielkie Oczy, Nowa Grobla); w strefie odpowiedzialności 3 kpp sotnia Tuczy (ok. 70 80 partyzantów w rejonie: Ryszków, Sucha Wola, Miłków, Nowy i Stary Lubliniec, Dzików Nowy i Stary). Po sąsiedzku, w północno-wschodniej części powiatu jarosławskiego i na zachodnim pograniczu lubaczowskiego, na zachód od Oleszyc, operował oddział Kałynowicza (ok. 80 ludzi). W zwalczaniu go 3 i 14 kpp współpracowały z oddziałami 7 DP. O niepełnym rozpoznaniu przeciwnika świadczy posiadana przez sztab 3 DP informacja o sotni Dyma (ok. 95 osób) i Hrycia. Obie w rzeczywistości nie istniały. Przeciwko tej ostatniej, mającej działać w rejonie Liwczy, skierowano 5 kpp. Główny wysiłek, w odróżnieniu od poprzedniego etapu, planowano skupić na rozbiciu jednostek UPA szeregiem akcji montowanych na wszystkich szczeblach dowodzenia 36. Nacisk położono na agenturalne rozpoznanie terenu przez UB i MO oraz ścisłą współpracę z nimi, a także z nowym sąsiadem 7 DP. Zgodnie z otrzymaną kilka dni później instrukcją walki w drugiej fazie działań GO Wisła w terenie miały stale operować plutony zwiadowcze liczące po 25 30 osób, w skład których miały też wchodzić psy policyjne. W przypadku pojawienia się przeciwnika, do akcji miały wkraczać grupy manewrowe w sile do 100 osób. Do każdej z nich miały zostać przydzielone drużyny saperów ze środkami do niszczenia bunkrów. Nakazano również tworzenie grup operacyjnych liczących 100 150 osób 37. Już w trakcie trwania akcji do pułków dotarły wytyczne uzupełniające drugą fazę akcji Wisła. Kładziono w nich nacisk na materiały wywiadu agencyjnego. Rejony odpowiedzialności miały być tylko ramami dla działań, przewidywano możliwość przekraczania ich 36 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.75, Rozkaz dowódcy 3 DP z 13 maja 1947, k. 1. 37 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Instrukcja walki z UPA na drugą fazę działań 3 DP z 23 maja 1947, k. 45 46; Instrukcja walki z UPA w II fazie akcji Wisła z 23 maja 1947, [w:] Akcja Wisła, s. 280 282, dok. 158. 285

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW granic o 20 km. Dlatego też podkreślano konieczność nawiązania kontaktów także z UB i posterunkami MO na obszarach przylegających od zachodu do rejonu odpowiedzialności 3 DP oraz stałego kontaktu i współdziałania z dowódcą radzieckiej straży granicznej. Równocześnie nakazano rozpoczęcie przygotowań do przesunięcia dywizji na północ. Pierwszym etapem miało być oczyszczenie lasów biłgorajskich, rozpoznanych już wstępnie przez patrole 3 DP, UB i MO. Przemieszczenie na północ nakazano uzgodnić z dowódcą Lubelskiego Okręgu Wojskowego i komendantem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie. Jak wynika z dokumentów, pierwotnie planowano stopniowe przesuwanie jednostek 3 DP aż w rejon Włodawy i Białej Podlaskiej 38. Przewidywano też kontynuację akcji wysiedleńczej, dostosowując jej tempo i sposób prowadzenia do działań przeciwko sotniom kurenia Zalizniaka. Walce z partyzantami sprzyjała też dokonująca się w ich oddziałach zmiana taktyki. Pod koniec pierwszego etapu operacji, wobec trudności aprowizacyjnych, pododdziały zaczęły się łączyć 39. W działaniach przeciw kureniowi Zalizniaka pomogły napływające do sztabów pułków tłumaczenia dokumentów ukraińskiego podziemia, zdobyte przez inne jednostki GO 40. Szczególnie cenne były zeznania referenta finansowego I Okręgu OUN Jarosława Hamiwki 41. Oddziały ukraińskiego podziemia nadal unikały spotkań z wojskiem. Niekiedy organizowały zasadzki, w które wpadły m.in. podod- 286 38 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Wytyczne uzupełniające na drugą fazę działań GO Wisła z 22 maja 1947, k. 110. 39 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 12 maja 1947, k. 11; CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1041, Meldunek dowódcy GO Wisła do ministra obrony narodowej z 7 czerwca 1947, k. 160. 40 Przykłady: CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.611; wybór dok.: B. Bobusia, Wybór tekstów źródłowych dotyczących sytuacji na terenach objętych akcją Wisła w 1947 roku (przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym), Rocznik Historyczno-Archiwalny 1996, t. 11, s. 153 196. 41 W literaturze można się spotkać z kilkoma teoriami tłumaczącymi przyczyny, dla których zdecydował się na ten krok (m.in. aresztowanie jego ojca lub zamordowanie przez innego członka OUN UPA jego narzeczonej); m.in. M. Jasiak, Struktura cywilna OUN UPA w Polsce 1944 1947. Zeznania Jarosława Hamiwki, Wojskowy Przegląd Historyczny, 1992, nr 4, s. 219.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... dział 5 kpp (27 maja) i pluton zwiadu 14 kpp (23 maja) 42. Gdy dochodziło do styczności z wojskiem, partyzanci bardzo często rzucali broń, żywność i odzież, by jak najszybciej oderwać się od przeciwnika. O pogłębiającym się kryzysie w jednostkach OUN UPA świadczy coraz częstsze przechodzenie członków UPA na stronę polską 43. Pewną rolę mogły tu jednak odegrać niekonwencjonalne metody perswazji czyli pobicia i niskie kary za ich stosowanie 44. W 3 kpp stworzono plutony zwiadowcze liczące po 30 35 żołnierzy. Zorganizowano również grupy podsłuchu (2 oficerów i 3 szeregowców) oraz zasadzkowe (13 15 żołnierzy). Plutony zwiadu powstały również w 5 i 14 kpp, w których wydzielono także kompanie operacyjne. Zgodnie z rozkazem dowództwa 3 DP z 19 maja, stworzono punkty obserwacyjne i zorganizowano obronę garnizonów 45. Powstała także GO sztabu 3 DP. Działalność tych pododdziałów w terenie szybko zaczęła przynosić efekty 46. Na początku czerwca działały też prawdopodobnie oddziały przeciwpartyzanckie, dowodzone przez mjr. F. Piątkowskiego i ppor. Millera 47. W drugiej połowie maja i pierwszej dekadzie czerwca jednostki 3 DP przeprowadziły przeciwko UPA wiele działań, do których zaangażowano siły większe niż jeden batalion. Jedna z większych tego typu operacji w obrębie pułków odbyła się w dniach 29 31 maja w lasach biłgorajskich pod osobistym dowództwem płk E. Łaszkowa. Uczestni- 42 CAW, spis 1181/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP za 27 maja 1947, k. 90; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.74, Meldunek dowódcy 3 DP do dowódcy GO Wisła za 24 maja 1947, k. 45. 43 M.in.: K. Kaczmarek, Przez trzy granice. Z dziejów 17 pp, Warszawa 1967, s. 393, przypis 32; Spogad Grigorija Prituli, [w:] 1947 propamjatna kniga, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 78. 44 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.96, Pismo wydziału wywiadowczego do grupy śledczej GO Wisła z 20 czerwca 1947, k. 136. 45 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 19 maja 1947, k. 30. 46 Ibidem, sygn. IV.521.3.51, Meldunek 14 kpp z 21 maja 1947, k. 49; K. Kaczmarek, Przez..., s. 379. 47 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Sygnały rozpoznawcze jednostek 3 DP z początku czerwca 1947, k. 69 70. O innej grupie, pozorującej oddział partyzancki patrz: Raport Delegatury MBP przy GO Wisła za 11 16 maja 1947, [w:] Polska i Ukraina..., s. 317, 319, dok. 36. 287

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW czyło w niej 400 żołnierzy. Zabito wówczas dwóch członków band 48 i aresztowano trzech podejrzanych 49. Największa operacja, przeprowadzona w ramach całej dywizji, miała miejsce 2 czerwca w rejonie lasów oleszyckich. Trzy grupy szturmowe, liczące łącznie 600 żołnierzy, pod dowództwem płk E. Łaszkowa przeczesały 50 obszar od wsi Buchory i Szybiwalki do miejscowości Lebiedź i uroczyska Goraj. Dla wyrównania tyraliery i krótkiego odpoczynku zarządzono 6 linii przejściowych. Przeczesano teren o długości 17 km i szerokości 9 km. Las od wschodu i zachodu zabezpieczały oddziały 7 DP. Łącznie z grupami okrążającymi, obserwacyjnymi, rezerwą i sztabem, w akcji wzięło udział 1350 żołnierzy, a więc ok. 44% całej dywizji. Wynik akcji to dwóch zabitych, trzech jeńców i 12 zniszczonych bunkrów przeciwnika. W jednym z nich prawdopodobnie znaleziono dokumenty sotni Tuczy z wykazem zabitych, sprawozdaniami gospodarczymi i finansowymi oraz 50 fotografii 51. Przy ocenie rezultatów tej akcji należy pamiętać, że po doświadczeniach akcji w rejonie masywu Hryszczatej 52 dowódca GO Wisła uznał operacje oddziałów większych niż pułk za bezcelowe 53. Tereny działań jednostek były często bardzo oddalone od miejsc ich stacjonowania, dlatego w celu dotarcia na miejsce akcji wykorzystywano samochody. Jednak, mimo intensywności, działania wojska były mało skuteczne. O natężeniu działań świadczy m.in. fakt, że 8 czerwca szef sztabu 5 kpp nie miał kogo posłać na zwiad w rejonie 288 48 Nie ma pewności czy nie zastrzelono pomyłkowo osób przypadkowych. 49 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Sprawozdanie z akcji przeprowadzonej przez 3 kpp 29 31 maja 1947, k. 119. 50 Według E. Lenika w drugiej fazie działań GO Wisła zmniejszono odstępy między żołnierzami w tyralierach. Stosowano dwie tyraliery ubezpieczone szperaczami (E. Lenik, Działalność..., cz. I, k. 162). Przeczesywanie terenu stosowano też po zakończeniu akcji Wisła. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.101, Meldunek sztabu GO 8 pp do dowódcy 3 PDP z 15 listopada 1947, k. 250. 51 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 1 czerwca 1947, k. 59; ibidem, sygn. IV.521.3.56, Meldunek 3 DP do II wydziału GO Wisła z 2 czerwca 1947, k. 179. 52 W tą nieudaną akcję zaangażowano wówczas 3350 żołnierzy GO Wisła i lotnictwo (m.in. G. Motyka, Tak było, s. 427 428). 53 CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Meldunek dowódcy GO Wisła z 15 maja 1947, k. 165 166.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... stacjonowania pułku 54. Wyniki takich akcji były z reguły dość mizerne w stosunku do zaangażowanych sił, co miało fatalny wpływ na samopoczucie żołnierzy, walczących z niewidzialnym przeciwnikiem. Aby zwiększyć skuteczność działań dowódca GO Wisła wyznaczył premię za każdego zabitego w walce i ujętego z bronią w ręku przeciwnika (odpowiednio 2000 i 5000 zł 55 ). Przewidziano także rekompensaty za zdobytą broń. W obu wypadkach nagrody te czasem wypłacano z opóźnieniem 56. Problem małej skuteczności działań podejmowanych w celu realizacji głównego zadania postawionego przez państwo i naród 57 był na tyle poważny, że dowódca 3 DP groził swoim podwładnym nawet zdejmowaniem z funkcji i kierowaniem spraw do sądu, jeżeli nie zwiększą wysiłków. W czasie działań przeciwko ukraińskiemu podziemiu zdarzały się pomyłki. Czasem ginęli przypadkowi ludzie, np. chłopi odpędzający dziki od zboża lub pracujący w polu czy też szabrownicy 58. Bardzo często nie sposób było bowiem odróżnić po odzieży członka ukraińskiego podziemia od najzupełniej niewinnego cywila. Warto tu wspomnieć o tragicznej w skutkach pomyłce grupy pięciu ormowców i leśniczego (w powiecie przemyskim), którzy wzięli pododdziały sotni Kryłacza i Burłaka za jednostki GO Wisła. Jak wynika z ustaleń dochodzenia w tej sprawie, wszyscy Polacy zginęli 59. Ustalenie tożsamości zabitych członków OUN UPA było często niemożliwe z powodu braku dokumentów. Nie zawsze też rozpozna- 54 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.115. Meldunek sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP za 8 czerwca 1947, k. 22. 55 M.in.: ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo szefa sztabu 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp z 31 maja 1947, k. 38. 56 Ibidem, sygn. IV.521.3.113, Pismo zastępcy dowódcy 3 DP do zastępców dowódców kpp z 15 czerwca 1947, k. 50. 57 CAW, Dowództwo Lubelskiego Okręgu Wojskowego (OW VII), sygn. IV.510.7.484, Wytyczne podgrupy GO Lublin z 1 lipca 1947, k. 123. 58 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.56, Meldunek 3 DP do II wydziału GO Wisła z 20 maja 1947, k. 184; por. też: Spogad Petra Szkoli, [w:] 1947 propamjatna..., s. 217. 59 M.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.9.93, Protokół przesłuchania Ostapa (Pawła Ochoty) i Aleksandra Wachniaka z 1 lipca 1947, k. 71 74; Z. Ziembolewski, Powstanie i działalność Milicji Obywatelskiej w powiecie przemyskim w latach 1944 1947, Rocznik Przemyski 1978, t 19/20, s. 315 316. 289

290 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW wała ich okoliczna ludność. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że oddziały UPA z reguły zabierały swoich rannych. W walce z kureniem Zalizniaka często wykorzystywano zeznania jeńców. Pozwalały one ustalać położenie kolejnych bunkrów i likwidować je. Właśnie zeznania jeńców umożliwiły 3DP odniesienie bodaj największego sukcesu bojowego w czasie działań GO Wisła. Była to operacja pododdziału 5 kpp przeprowadzona 6 czerwca w rejonie wsi Wierzbica nad Sołokiją przeciwko sotni Szuma. Według meldunku sztabu pułku zginęło wówczas 23 członków ukraińskiej partyzantki (zabitych lub spalonych żywcem), a 26 zostało ujętych. Tylko części zaskoczonej sotni udało się ujść z zasadzki. Ponadto aresztowano 80 osób cywilnych podejrzanych o współpracę z OUN UPA 60. Takie okoliczności starcia stały się podstawą do odpowiedniego potraktowania mieszkańców wsi. Na masową skalę stosowano bicie. Kilkadziesiąt osób, którym udowodniono współpracę z ukraińskim podziemiem, trafiło do Jaworzna. Wpływ na tak ostre traktowanie ludności cywilnej miała zapewne śmierć dwóch żołnierzy 5 kpp w starciu z UPA 5 czerwca. Natomiast 8 czerwca, w kolejnej potyczce, żołnierze 5 kpp zabili prawdopodobnie 15 członków sotni, a 12 wzięli do niewoli 61. Dowództwo GO przypuszczało, że w wyniku tych starć sotnia została rozbita 62. 60 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.155, Meldunek sztabu 5 kpp do wydziału polityczno-wychowawczego 3 DP z 6 czerwca 1947, k. 1. K. Kaczmarek rozciąga te straty na 5 i 6 czerwca w rejonie Kornie, Żurawce i Wierzbica (K. Kaczmarek, Przez..., s. 385). W aktach padają też szacunki 18 zabitych i 15 ujętych (zob. też G. Motyka, Tak było..., s. 438; UPA w switli polskich dokumentów, [w:] Litopis UPA T. 22, 1992, dok. 59, 82, s. 183, 259, 261; Komunikat Ministra Obrony Narodowej dotyczący działań GO Wisła z 10 czerwca 1947, [w:] Polska i Ukraina..., s. 417, dok. 50. Warto zaznaczyć, że wg J. Czapli sotnia Szuma działała w tym czasie dużymi grupami: J. Czapla, Walka z OUN UPA w latach 1944 1947 (Kureń Żeleźniaka ), [w:] Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu 1944 1947, pod red. M. Turlejskiej, Warszawa 1966, s. 412; por. Instrukcja Prowidu Krajowego OUN z 28 sierpnia 1947, [w:] R. Drozd, Ukraińska Powstańcza Armia. Dokumenty Struktury, Warszawa 1998, s. 271 272, dok. 104.) 61 Spogad Michajła Nazara, [w:] 1947 propamjatna..., s. 46 49; Spogad Mirosława Omeljana (...), ibidem, s. 62, 67 69; Spogad Anni Kermiciak, ibidem, s. 73; Spogad Grigorija Prituli, ibidem, s. 75 77; K. Kaczmarek, Przez..., s. 385; I. Guk, Sieło nad Sołokieju, Warszawa 1996, s. 117; zob. K. Piątkowski, Likwidacja Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów na Zamojszczyźnie (od kwietnia do grudnia 1947), [w:] Pogranicze. Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich w XX w., pod red. Z. Mańkowskiego, Lublin 1992, s. 105. 62 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.9.87, Rozkaz na rozpoznanie szefa sztabu GO Wisła z 17 czerwca 1947, k. 70 71.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... Poza regularnymi działaniami plutonów zwiadu kompanii operacyjnych, stosowano również zasadzki. W końcu pierwszej fazy działań zostały one nieco zmodyfikowane. Urządzano je nocą 63. Na terenie, na którym wcześniej odbyło się starcie pozostawiano ciała poległych członków ukraińskiego podziemia, a cały obszar minowano. W pobliżu rozlokowywano niewielkie grupy żołnierzy, które w ciągu dnia patrolowały okolicę 64. Często miejscem zasadzek były opustoszałe wsie i ich okolice. Niejednokrotnie jednak zasadzki te były źle zorganizowane, co powodowało przepłaszanie pododdziałów UPA, podchodzących do wsi w celu zdobycia żywności czy też ostrzeliwanie własnych oddziałów (z powodu złego rozpoznania zginęło m.in. dwóch żołnierzy z 5 kpp) 65. Z czasem pododdziały 3 DP nabierały wprawy. Coraz trudniej było grupom ukraińskiego podziemia uniknąć starcia, coraz łatwiej wykrywano i likwidowano bunkry 66. Przy ocenie skuteczności działań jednostek 3 DP należy wziąć pod uwagę wiele przeszkód, utrudniających wykonanie postawionych zadań. Prowadzone niemal bez przerwy akcje powodowały przemęczenie żołnierzy, którzy często zasypiali na posterunkach i w czasie prowadzenia podsłuchów. Intensywność działań ujemnie wpływała na poziom dyscypliny 67. Problemem były również wypadki, wynikające ze słabej umiejętności posługiwania się bronią. W 3 DP od 20 kwietnia 63 M.in. ibidem, sygn. IV 521.3.51, Meldunek szefa sztabu 5 kpp do wydziału zwiadowczego 3 DP z 4 czerwca 1947, k. 131. 64 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 14 maja 1947, k. 12; Oleksa Snigur Ekonom, [w:] Zakerzonia. Spomini wojakiw UPA, t. 2, Warszawa 1996, s. 214 215. 65 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Rozkaz dowództwa GO Wisła z 29 maja 1947, k. 154 155; CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP od 20 kwietnia do 27 czerwca 1947, k. 117. Omyłkowe ostrzelanie własnych żołnierzy miało miejsce także w innych jednostkach GO (m.in. CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.92, Meldunek dowódcy 8 Oddziału WOP do szefa pierwszego wydziału departamentu WOP w Warszawie z 5 maja 1947, k. 4). 66 Według E. Lenika do znajdowania bunkrów żołnierzy wyposażono m.in. w długie tyczki zakończone drutami. E. Lenik, Działalność..., cz. I, s. 166 167; por. W. Kowzanowicz, Zygzakiem przez życie, Warszawa 1999, s. 164. 67 CAW, OW VII, sygn. IV.510.7.484, Meldunek zastępcy dowódcy 3 DP z pracy polityczno-wychowawczej do dowódcy GO Wisła ds. polityczno-wychowawczych za 19 29 maja 1947, k. 110. 291

292 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW do 3 czerwca czterech żołnierzy uległo wypadkom z bronią, w tym jeden ze skutkiem śmiertelnym 68. Dla porównania w tym samym czasie straty w 7 DP, wynoszące ogółem dwóch zabitych i ośmiu rannych, składały się wyłącznie z poszkodowanych w wypadkach 69. Jedną z metod zapobiegania wypadkom były specjalne pogadanki, prowadzone przez oficerów polityczno-wychowawczych 70. Jednak rozrzucenie jednostek w terenie utrudniało pracę zarówno aparatu politycznego, jak i funkcjonariuszy informacji. Problemem był również brak umiejętności zachowania się w terenie zdarzały się m.in. wypadki utrzymywania przez żołnierzy łączności poprzez nawoływanie 71. Niekiedy brakowało amunicji saperskiej do niszczenia bunkrów, a także granatów, koni, rowerów, map rejonu odpowiedzialności, samochodów operacyjnych i gospodarczych, radiostacji dla plutonów zwiadowczych i kompanii operacyjnych, a nawet materiałów piśmiennych. Na morale żołnierzy wpływało również złe funkcjonowanie kwatermistrzostwa i przerwy w dostarczaniu korespondencji 72. Poprawa zaopatrzenia w buty i umundurowanie była tylko przejściowa 73. Utrudnieniem w działaniach był też strach ludności przed ukraińskim podziemiem i nieufność do wojska związana z nadużyciami żołnierzy 74. Mimo to podejmowano 68 Należy podkreślić, że informacje o liczbie zabitych i rannych, napływające do sztabu GO, były często niekompletne i sprzeczne (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.76, Pismo dowódcy GO Wisła do dowódcy 3 DP z 6 czerwca 1947, k. 5). Nie zmienia to skali poruszonego problemu. 69 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.71, Kopia pisma dowódcy GO Wisła do dowódcy 3 DP z 3 czerwca 1947, k. 160. 70 S. Chojnecki, Praca polityczno-wychowawcza w jednostkach Wojska Polskiego zwalczających ukraińskie podziemie nacjonalistyczne w latach 1945 1947, Zeszyty Naukowe WAP 1984, Nr 121, s. 56. 71 CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP za 27 maja 1947, k. 91. 72 Ibidem, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP za 3 czerwca 1947, k. 102; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.56, Pismo dowódcy 3 kpp do dowódcy 3 DP z 24 maja 1947, k. 93. 73 CAW, OW VII, sygn. IV.510.7.484, Meldunek zastępcy dowódcy 3 DP z pracy polityczno-wychowawczej, k. 115; CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP od 20 kwietnia do 27 czerwca..., k. 116. 74 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Meldunek sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP za 20 maja 1947, k. 49.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... próby wciągnięcia ludności do współpracy w walce z partyzantami 75. Już podczas pierwszej fazy działań część sił 3 DP była zaangażowana w ochronę wysiedlonych wsi, które miały być zachowane w całości dla osadników polskich 76. W drugiej fazie żołnierze 3 DP zabezpieczali również prace w polu, ochraniali mosty itp. Łącznie akcje te angażowały stale ok. 350 żołnierzy 3 DP 77. Ponadto od początku czerwca 3, 5 i 14 kpp pomagały milicjantom, skierowanym przez Komendę Wojewódzką MO do powiatu lubaczowskiego, w organizacji i szkoleniu ORMO, zarówno w rejonie odpowiedzialności 3 DP, jak i na terenach do niego przylegających 78. W celu prowadzenia szkolenia miało zostać sprowadzonych ok. 200 funkcjonariuszy MO z bydgoskiego 79. W rejon działania jednostek GO Wisła ściągano też absolwentów szkół milicyjnych (do 15 maja było ich już 300) 80. MO, UB i ORMO miały z czasem przejmować od patroli 3 DP zabezpieczanie wysiedlanych wsi, mając na uwadze nie tylko samoobronę, lecz przede wszystkim wciąganie w zasadzkę podchodzących bandytów 81. W drugiej fazie działań 3 DP zacieśniła współpracę z UB. Część funkcjonariuszy przebywała w jednostkach Dywizji. W pierwszej de- 75 J. Mroczkowski, Kronika..., s. 70; A. Kwapisz, Działalność społeczno-polityczna i gospodarcza 5 DP w latach 1945 1947, Warszawa 1984, praca magisterska, Archiwum Biblioteki AON, s. 60. Przejawem przełamywania strachu wobec UPA miało być, zdaniem wojskowych, np. zgłaszanie się na początku czerwca ludności polskiej z postulatami i skargami do dowództwa 5 kpp (CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Meldunek szefa sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP z 2 czerwca 1947, k. 99). 76 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV 521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3 kpp z 12 maja 1947, k. 12. 77 Analiza działalności GO Wisła od kwietnia do lipca 1947, [w:] Akcja Wisła, s. 393, dok. 236. 78 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 1 czerwca 1947, k. 64 65. 79 L. Olszówka, W pogoni za bandami, [w:] Działalność PPR na ziemi rzeszowskiej (szkice, opracowania, wspomnienia), pod red. B. Syzdka, Warszawa 1976, s. 404; autor nie podaje konkretnych dat. 80 CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.1040, Szyfrogram 1734 dowódcy GO Wisła do głównego komendanta MO z 15 maja 1947, k. 162; L. Jaros, Szliśmy na ochotnika [List do redakcji], Za Wolność i Lud 1984, Nr 50, s. 10. 81 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Rozkaz dowódcy 3 DP z 1 czerwca 1947, k. 65. Zob. E. Świątoniowski, Na posterunku, [w:] Ze wspomnień działaczy, Rzeszów 1966, s. 337. 293

294 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW kadzie czerwca przy 3 kpp znajdowało się 12 oficerów i 1 podoficer tych budzących strach u ludności służb 82. Obecny stan badań wskazuje, że w drugiej fazie działań jednostki 3 DP zacieśniły również współpracę z radziecką strażą graniczną. Dotyczyła ona wymiany danych wywiadowczych o przeciwniku, wzajemnego (prawdopodobnie) wydawania członków ukraińskiego podziemia i innych naruszycieli granicznych 83. Współdziałanie ułatwiał fakt, że 3 i 5 kpp oraz 3 DP dowodzili oficerowie radzieccy. Przykładem tej współpracy była nieudana operacja przeprowadzona 21 maja przez 115 żołnierzy 5 kpp w rejonie miejscowości Wereszyn (powiat hrubieszowski). Według informacji przekazanych przez placówkę radzieckiej straży granicznej w Bewiatyrze miał znajdować się tam sztab kurenia Zalizniaka. Nawiązano też ściślejszą współpracę z Wojskami Ochrony Pogranicza (WOP). Odpowiadający za ten rejon 34 odcinek WOP nie brał bezpośredniego udziału w akcjach 3 DP. Kontrolował jednak pas graniczny i udzielał pomocy w działaniach związanych ze służbą WOP 84. Utrzymywał też stałą łączność z dowództwami jednostek operujących w strefie granicznej 85. W rejonie odpowiedzialności 3 DP operowały też jednostki KBW. Według danych z końca maja swoim działaniem obejmowały one rejon miejscowości: Werchrata, Wola Wielka, Narol, Lubycza Królewska oraz obszar między nimi a granicą polsko-radziecką 86. Według planów w drugiej fazie działania 3 DP miała wysiedlić 28 000 osób wraz z inwentarzem. Oddziały nowo podporządkowane Dywizji rozpoczęły akcję wysiedleńczą 19 maja (5 kpp) i 20 maja (14 kpp). W drugim etapie akcji Wisła do dyspozycji 3 DP oddano także jedną 82 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.155, Stan osobowy 3 kpp za okres 30 maja 10 czer- wca 1947, k. 32. 83 Ibidem, sygn. IV.521.3.76, Odpis pisma dowódcy 8 oddziału WOP do dowódcy GO Wisła z 6 czerwca 1947, k. 13. 84 CAW, Dtwo 9 DDP, sygn. IV.521.9.28, Meldunek dowódcy 8 oddziału WOP z 20 maja 1947, k. 198. 85 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.73, Meldunek 14 kpp z 18 maja 1947, k. 38. 86 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 5 kpp z 31 maja 1947, k. 63.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... kompanię pułku samochodowego pod dowództwem kpt. Bolesława Bieleckiego. Jednostki te przejęły od 3 kpp oba ppz: 5 kpp Narol, 14 kpp Oleszyce 87. W drugim etapie akcji Wisła do ppz i stacji załadowczych napływali członkowie OUN UPA, chcący wyjechać wraz z rodzinami na północne i zachodnie ziemie Polski. Dowództwo 3 DP podejrzewało, że właściwym celem ich wyjazdu było zorganizowanie i kontynuowanie tam wrogiej działalności 88. Stacją załadowczą dla 14 kpp był Susiec. Jego ochronę, w sile 86 szeregowców, 6 oficerów i plutonu moździerzy, miał zapewnić płk E. Łaszkow. Ostatecznie ochronę tę stanowiło prawdopodobnie 84 szeregowców i 4 oficerów z 3 batalionu 3 kpp oraz dwa moździerze 89. Konwoje dla transportów wystawiał 14 kpp. Stacją załadowczą 3 i 5 kpp był nadal Bełżec, którego ochronę stanowił jak poprzednio 4 batalion 3 kpp. W celu naprawy dróg i mostów prowadzących do stacji załadowczych, na okres 19 21 maja do 3 DP przydzielono 103 saperów pod dowództwem ppor. Wacława Gurgacza. Ich ochronę zapewniali żołnierze z 3 i 5 kpp 90. Niekiedy wysiedlenia miały brutalny przebieg. Przykładem, być może skrajnym, była wieś Werchrata. Nadużycie siły miało być w tym przypadku spowodowane jakoby złym zachowaniem się ludności i kilkoma próbami ucieczki. Wojsko często w sposób zaciekły starało się likwidować każde jakiekolwiek podejrzane posunięcie ze strony ludności cywilnej 91. We wsi Werchrata zdarzył się wielokrotnie przytaczany 87 CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.607, Kopia planu załadowania transportów w drugiej fazie działania GO, k. 289; CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.74, Meldunek dowódcy 3 DP do dowódcy GO Wisła za 20 maja 1947, k. 32; ibidem, sygn. IV.521.3.155, Pismo dowódcy 3 kpp do dowódcy 3 DP z 7 czerwca 1947, k. 20. 88 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.155, Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 3, 5 i 14 kpp z 31 maja 1947, k. 56. 89 Ibidem, sygn. IV.521.3.73, Meldunek dowódcy 3 kpp do dowódcy 3 DP z 21 maja 1947, k. 56. 90 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp i dowódcy grupy saperów z 19 maja 1947, k. 31; por.: ibidem, sygn. IV.521.3.71, Pismo szefa sztabu GO Wisła do dowódcy 5 pułku saperów z 17 maja 1947, k. 71; J. Poksiński, Działalność jednostek Pomorskiego Okręgu Wojskowego w Grupie Operacyjnej Wisła (kwiecień czerwiec 1947), [w:] Wyzwolenie Pomorza Zachodniego w ramach zimowej ofensywy Armii Radzieckiej i Ludowego Wojska Polskiego, pod red. T. Paneckiego, Bydgoszcz 1985, s. 314. 91 Ibidem, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP 295

296 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW w literaturze i aktach GO Wisła wypadek, że wysiedlany Ukrainiec rzucił się z nożem na żołnierza i tylko dzięki szybkiej orientacji wojskowych został obezwładniony 92. Nie wszyscy żołnierze byli negatywnie nastawieni do ludności cywilnej, choć były to raczej odosobnione przypadki. Nawet wśród żołnierzy 5 kpp, uważanego za oddział najgorzej spośród jednostek 3 DP odnoszący się do wysiedlanych ( stosunek wojska do Ukraińców jest wrogi, w trakcie przesiedlenia nie znają żadnej litości, wszystkich uważają za współpracowników band UPA, obowiązki wykonują sumiennie 93 ), zdarzały się następujące opinie: Rząd niesłusznie przesiedla naród ukraiński i jemu [autorowi opinii] tylko wypada iść do bandy, by walczyć z obecną rzeczywistością, gdyż Polacy mordują Ukraińców i wysyłają ich na tułaczkę. [...] taki Rząd istnieć nie może, obieca wolność każdej narodowości, a w rzeczywistości morduje Ukraińców, wysiedla i męczy wszystkich 94. Trzeba jednak zauważyć, że 22 maja gen. M. Melenas zagroził, że w razie powtórzenia się przypadków wywożenia wysiedlanych rodzin bez zaopatrzenia, będą one żywione na koszt odpowiedzialnych za to dowódców oddziałów wysiedlających. Sprawa sposobu przeprowadzania wysiedleń była też poruszana na odprawach u dowódcy 3 DP 95. Zdarzało się również, że wraz z ludnością ukraińską wysiedlano też Polaków, w tym prawdopodobnie pracowników państwowych, których planowano wyłączyć z wysiedlenia. Niekiedy jednak listy z ich nazwiskami docierały do kpp już po rozpoczęciu akcji 96. Wiele wskazuje na to, że podobnie jak w pierwszym etapie akcji Wisła, w powiecie lubaczowskim miały miejsce przypadki celowego wysiedlania z 19 maja 1947, k. 69. 92 CAW, spis 1811/92/115, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP z 21 maja 1947, k. 72. 93 Ibidem, Sprawozdanie oficera informacji 5 kpp do szefa oddziału informacji 3 DP z 24 maja 1947, k. 84. 94 Ibidem, Z donosu opinie dwóch żołnierzy 5 kpp, druga połowa maja 1947, k. 86. 95 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp z 28 maja 1947, k. 38; ibidem, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 5 i 14 kpp z 22 maja 1947, k. 40. 96 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo szefa sztabu 3 DP do szefa UB w Lubaczowie z 20 maja 1947, k. 28.

Tomasz Skrzyński - Udział 3 Dywizji Piechoty... przy okazji Polaków opozycyjnie nastawionych do władz 97. W celu uspokojenia ludności niepodlegającej wysiedleniu, na przełomie maja i czerwca rozdawano zaświadczenia potwierdzające polskość danej osoby i prawo przebywania na tych terenach. Przy okazji wyłapywano, wykorzystując niekiedy sąsiedzkie porachunki, ukrywających się Ukraińców 98. Równolegle rozpoczął się pierwszy etap akcji zasiedleńczej. Nakazano łączenie rodzin zakwalifikowanych jako element dodatni w większe grupy i osadzanie w zwartych osadach pod ochroną ORMO 99. Liczbę rodzin zakwalifikowanych do akcji zasiedleńczej polecono podawać dowódcom poszczególnych pułków. Nakazano też zapewnić osadnikom środki lokomocji, by mogli zabrać możliwie jak największą część swego dobytku. Zwożono tam również, wbrew obietnicom składanym rodzinom wysiedlanym na zachód, pozostawioną przez wysiedleńców żywność. Osadnicy mieli być następnie poddawani propagandzie prowadzonej przez oficerów polityczno-wychowawczych 3 DP 100. Przyjęto zasadę zasiedlania w poszczególnych wsiach ⅔ faktycznej liczby wolnych gospodarstw. Do chwili wyjazdu 3 DP z powiatu lubaczowskiego akcja objęła wieś Puchacze, gdzie osiedlono 12 osób 97 M.in. G. Motyka, Tak było..., s. 414 416; G. Zamoyski, Proces..., s. 322, przypis 20; T. Skrzyński, Akcja Wisła w świetle akt Ludowego Wojska Polskiego, Czasy Nowożytne 2001, t. 10 (11), s. 163 164, 169 170; Pismo dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego do Ministra Obrony Narodowej z 4 czerwca 1947, [w:] Polska i Ukraina..., s. 397, dok. 48; Archiwum Państwowe w Krakowie (APKr), WiN 5, Pismo Rozalii do Tadeusza z 10 lipca 1947, k. 363. 98 M.in. CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.51, Meldunek szefa sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP za 1 czerwca 1947, k. 102. 99 Ibidem, sygn. IV.521.3.72, Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp z 20 maja 1947, k. 29. Do 14 czerwca na terenie całej GO stworzono 61 nowych placówek ORMO, liczących łącznie 1778 osób (CAW, Szt. Gen. WP, sygn. IV.501.1/A.608, Sprawozdanie z działalności GO Wisła od 28 kwietnia do 21 czerwca 1947, k. 536; A.B. Szcześniak, Walka przeciwko ukraińskiemu nacjonalistycznemu podziemiu w Polsce w latach 1944 1947, [w:] O utrwalenie władzy ludowej w Polsce 1944 1948, pod red. W. Góry i R. Halaby, Warszawa 1982, s. 422). 100 CAW, Dtwo 3 PDP, sygn. IV.521.3.113, Tezy do przemówienia na wiecach do ludności polskiej w skomasowanych skupiskach po wysiedleniu ludności ukraińskiej z drugiej połowy maja 1947, k. 9; ibidem, Wytyczne pracy polityczno-wychowawczej w jednostkach 3 DP w II fazie działań z 19 maja 1947, k. 6. 297