IBE rozpowszechnianie w w całości lub we fragmentach w jakiejkolwiek formie wymaga posiadania pisemnej zgody posiadaczy praw autorskich majątkowych

Wersja złożona do druku (preprint) publikacji: Porzak, R. (1999). Wykorzystanie testu przymiotnikowego ACL-37 do badania obrazu "szkoły" i "ucznia". W: Z.B. Gaś (red.) Szkoła i nauczyciel w percepcji uczniów (49-70). Warszawa: IBE IBE rozpowszechnianie w w całości lub we fragmentach w jakiejkolwiek formie wymaga posiadania pisemnej zgody posiadaczy praw autorskich majątkowych Robert Porzak Wykorzystanie testu przymiotnikowego ACL-37 do badania obrazu "szkoły" i "ucznia" 1.Wprowadzenie Test Przymiotnikowy ACL jest zestawem 300 określeń przymiotnikowych powszechnie wykorzystywanych do opisu szerokiego zakresu ludzkiej działalności. Może być wykorzystywany do badania obrazu siebie, charakterystyki innych osób lub obiektów, kategoryzowania obserwacji prowadzonej w poradnictwie lub psychoterapii. W 1978 roku znalazł się na 26 miejscu w grupie 100 najczęściej wykorzystywanych narzędzi w badaniach psychometrycznych (Gough, Heilbrun 1980). Jego podstawowa wartość badawcza polega na wykorzystaniu zgodnej z naturalnymi tendencjami języka procedury charakteryzowania obiektu z wykorzystaniem przymiotników. Zaletą jest możliwość korzystania z testu do opisu zróżnicowanej gamy obiektów zarówno konkretnych, jak i abstrakcyjnych. Elastyczność stosowania i naturalność procedury badawczej wynikają z konstrukcji testu opartej na danych obserwacyjnych wspartych określeniami zaczerpniętymi z różnych koncepcji osobowości. Konstrukcja i schemat interpretacji wyników Testu ACL są oparte na integracji kilku koncepcji wywodzących się z grupy ujęć czynnikowych i psychoanalitycznych Taka wielowymiarowość testu czyni z niego narzędzie o bardzo szerokich możliwościach wykorzystania, prowadzi jednak zarazem do możliwości powstawania wieloznaczności interpretacyjnych. Specyfika konstrukcji testu opartego na nie powiązanych ze sobą koncepcjach osobowości prowadzi także do kwestionowania jego rzetelności i trafności teoretycznej (Siek 1983). Nie zmniejsza to jednak walorów Testu Przymiotnikowego ACL jako narzędzia służącego eksploracji i formułowaniu heurystycznych opisów (Wolińska, Drwal 1995). Test Przymiotnikowy ACL był wykorzystywany w kilkuset opracowaniach naukowych dotyczących poza podstawowymi zastosowaniami również tak zróżnicowanych treści badawczych, jak np.: badanie obrazu postaci historycznych, obrazu wielkich miast, stereotypowych obrazów mężczyzn i kobiet, homoseksualistów, dokonywanie charakterystyki obserwowanych osób (Gough, Heilbrun 1980). W Polsce ACL wykorzystano między innymi w badaniach reprezentacji śmierci (Bąk 1985), charakterystyki osobowości nauczycieli (Bartel, Michowska-Gorysz, Powichrowska 1983), pielęgniarek (Matkowski 1984), studentów, osób uzależnionych i samobójców (Pilecka 1991). Test był także wykorzystywany jako jeden z

elementów zestawu służącego do kompleksowej charakterystyki funkcjonowania środowiska rodzinnego w celu przygotowania programu działań profilaktycznych wspomagających rodziców w pokonywaniu trudności wychowawczych (Gaś 1994). Test Przymiotnikowy ACL znalazł również zastosowanie jako narzędzie pomocnicze w rozwiązywaniu konfliktów szkolnych (Gaś, Pastusiak 1985). Służył także jako podstawa dla tworzenia metod badających między innymi poziom twórczości (Tucholska 1980), poziom samoakceptacji (Matkowski 1984), zgeneralizowany obraz szkoły (Porzak 1991). Niniejsze opracowanie prezentuje ogólną psychometryczną charakterystykę testu oraz metodykę badawczą i wyniki badań uzyskanych poprzez zastosowanie Testu Przymiotnikowego ACL do opisu osób centralnych w środowisku szkolnym: nauczycieli i uczniów. 2.Charakterystyka Testu Przymiotnikowego ACL a) historia testu Pierwsza wersja zestawu przymiotników zawartych obecnie w teście powstała z myślą o rejestrowaniu zachowań osób objętych obserwacją w celu eksperymentalnych studiów nad osobowością prowadzonych przez Institute for Personality Assessment and Research w Berkeley w 1949 roku. Do wykonywanego na podstawie obserwacji opisu osobowości uczestników badań eksperymentalnych wybrano wówczas około 125 przymiotników. Pochodziły one z listy 171 cech wyodrębnionych przez Cattella do charakteryzowania osobowości. Do tej listy dołączono kluczowe przymiotniki charakteryzujące osobowość ujmowaną z punktu widzenia koncepcji Freuda, Junga, Mead i Murray'a. Listę 279 słów uzupełniano o kolejne przymiotniki w efekcie doświadczeń gromadzonych w kolejnych badaniach. Następne rozszerzenia zakończyły się powstaniem w 1952 roku obecnej wersji zawierającej 300 określeń przymiotnikowych. Po przeprowadzeniu badań określających wartość psychometryczną i dokonaniu normalizacji lista ta funkcjonuje jako Test Przymiotnikowy ACL. Skale testowe pozwalające na syntezę i uporządkowanie informacji zawartych w opisie przymiotnikowym zostały wyodrębnione dwiema drogami. Część skal opracowano włączając do nich przymiotniki na podstawie zbieżności z określoną koncepcją opisu osobowości charakteryzującą dany wymiar. Inne skale wyodrębniono empirycznie na podstawie korelacji z zewnętrznym kryterium. Pierwsze podręcznikowe opracowanie testu ACL w wersji 24-skalowej wydano w 1965 roku. Opracowanie w wersji 37-skalowej ukazało się w 1980 roku. W Polsce Test ACL funkcjonuje w kilku wersjach różniących się jakością tłumaczenia. Rekonstrukcji testu i częściowej normalizacji z wykorzystaniem procedury zgodnej z proponowaną przez autorów dokonał Matkowski (1984). Polskie normy dla jednej z wersji opracowała Ostrowska (1986). Wersja testu w uzgodnionym z autorami przekładzie Płużek z poprawkami Drwala (1995) została poddana weryfikacji psychometrycznej (Juros, Oleś, Wujec 1987; 1988) i jest obecnie szeroko stosowana.

b) charakterystyka psychometryczna Autorzy podają, iż współczynniki zgodności wewnętrznej α Cronbacha bdace miarą rzetelności testu wahają się dla kobiet w przedziale od 0,53 (Crs) do 0,94 (Fav). Mediana współczynnika zgodności wewnętrznej wynosi dla kobiet 0,75. Dla mężczyzn wartości α zawierają się w przedziale od 0,56 (Cha, Suc) do 0,95 (Fav). Mediana współczynnika zgodności wewnętrznej wynosi dla mężczyzn 0,76. Wartości korelacji test-retest w odstępie rocznym dla kobiet wahają się od 0,45 (Fem, A-1, A- 2) do 0,86 (Exh); mediana wynosi 0,71. Dla mężczyzn korelacja test-retest w odstępie pół roku zawiera się w przedziale od 0,34 (A-1) do 0,77 (Agg) przy medianie równej 0,65. Wyniki powyższe należą do typowych charakterystyk uzyskiwanych dla inwentarzy osobowości opartych o samoopis. Na podstawie korelacji wartości indywidualnych współczynników test-retest z wynikami opisu dokonanego na podstawie obserwacji osób wypełniających test przez grupę sędziów kompetentnych stwierdzono, iż osoby przejawiające dużą stabilność wyników w czasie różnią się od osób przejawiających duże różnice samoopisu między kolejnymi badaniami. Autorzy sugerują więc, że stabilność wyników badanej osoby w czasie powinna być traktowana nie tylko jako cecha psychometryczna testu, ale jako zmienna dodatkowo charakteryzująca osobę badaną (Gough, Heilbrun 1980). Procedurę normalizacji testu przeprowadzono w oparciu o próbę liczącą 4 164 kobiety i 5 238 mężczyzn. W skład próby normalizacyjnej wchodzili głównie dorośli różnych zawodów, studenci i uczniowie szkół średnich oraz przestępcy i pacjenci psychiatryczni. Próba obejmowała grupy zróżnicowane pod względem wieku, wykształcenia, inteligencji i statusu społecznego (Gough, Heilbrun 1980). Bogaty opis wartości psychometrycznych testu w polskich warunkach oraz opis treści skal wersji 24 skalowej przedstawiają Wolińska i Drwal (1995). Charakterystykę skal w wersji 37 skalowej przedstawia Pilecka (1994). Liczne badania nad przydatnością dla diagnostyki psychologicznej polskiej wersji 37 skalowej testu przeprowadzili Juros, Oleś i Wujec (1987; 1988) potwierdzając tak jego trafność teoretyczną w odniesieniu do koncepcji Murray'a, jak i zgodność struktury czynnikowej wersji polskiej z wersją amerykańską. Współczesne oceny psychometryczne testu na gruncie amerykańskim prezentują Piedmont, McCrae, i Costa (1991) a w wersji japońskiej Kashiwagi (1996). Wszystkie prace pokazują możliwość wyodrębnienia z testu zbliżonej struktury czynnikowej, co potwierdza międzykulturową trafność testu. Badacze akcentują jednak różnice kulturowe wpływające na nasilenie przeciętnych wyników poszczególnych skal, co uwypukla konieczność dopracowania norm uwzględniających charakterystyczne tendencje w danej kulturze. Ponieważ do chwili obecnej nadal brak polskich norm reprezentatywnych dla całej populacji wyniki uzyskane w badaniach Testem ACL należy traktować z ostrożnością. c) prowadzenie badania i obliczanie wyników Test Przymiotnikowy ACL może być wykorzystywany zarówno w badaniach indywidualnych, jak i grupowych. Autorzy nie podają żadnych ograniczeń, co do wieku lub innych cech osób badanych. Jednak wypełnianie testu wymaga właściwego zrozumienia zawartych w nim przymiotników. Kierując się składem próby normalizacyjnej można przypuszczać, iż właściwe jest wykorzystanie go w badaniach młodzieży od poziomu wiekowego szkoły średniej i osób dorosłych. Procedura obliczania wyników testu jest rozbudowana. Wyniki surowe dla 27 skal należy obliczyć sumując ilość zaznaczonych przez osobę badaną przymiotników pozytywnie korelujących z daną skalą i odjąć od niej liczbę zaznaczonych przez osobę badaną przymiotników negatywnie korelujących z daną skalą. Dodatkowo dla skali Crs zestawy przymiotników pozytywnie i negatywnie korelujących są różne dla kobiet i mężczyzn. Dla 10 skal zlicza się tylko przymiotniki pozytywnie korelujące z daną skalą. Tak uzyskane wyniki surowe są punktem wyjścia do przeliczania na wartości znormalizowane. Liczba zaznaczonych przymiotników stanowi podstawę do wyróżnienia pięciu zestawów norm dla każdej z płci. Łącznie powstaje więc dziesięć zestawów norm dla każdej z 37 skal. Sugerowane przez autorów wykorzystanie w obliczaniu programu komputerowego bazującego nie na tabelach przeliczeniowych lecz na procedurze korzystającej ze wzorów matematycznych czyni je znacznie szybszymi i zmniejsza możliwości popełnienia błędów (Gough, Heilbrun 1980). Program taki 3

jest dostępny w polskiej wersji opracowanej w Pracowni Psychometrycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. d) skale testu Autorzy wyodrębnili cztery grupy skal opisujących: - sposób wyrażania i opisywania siebie (skale modus operandi): No.Ckd - liczba zaznaczonych przymiotników. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są wyrazistymi indywidualnościami, energicznie wchodzą w kontakty, są jednak niestałe a nawet kapryśne w swych reakcjach. Są pełne życia i entuzjastyczne. Zarazem są jednak nieco samolubne i mało odpowiedzialne. Bywają spontaniczne i wszechstronne w działaniu. Osoby uzyskujące niskie wyniki są stonowane, mają węższe zainteresowania, przejawiają rezerwę w kontaktach, zachowują się konwencjonalnie. Są stabilne, rzadko przejawiają kaprysy i impulsywność. Fav - liczba przymiotników pozytywnych. Osoby uzyskujące wysokie wyniki przejawiają łatwość przystosowania, są ustępliwi, opiekuńczy wobec bliskich, pogodnie znoszą niepowodzenia, pracują produktywnie. Osoby uzyskujące niskie wyniki można podzielić na dwie grupy. Jedna grupa to osoby przygnębione, z wewnętrznymi sprzecznościami, obawiające się przyszłości, łatwo załamujące się pod wpływem zmiennych kolei życia. Do drugiej, mniej licznej grupy należą osoby sceptyczne, przeciwstawiające się, o "ostrym języku", szybko dostrzegające u innych wszelkie wady, niespójności czy godne potępienia niedociągnięcia. Unfav - liczba przymiotników negatywnych. Osoby uzyskujące wysokie wyniki można określić jako niewierzących, pesymistycznie nastawionych do przyszłości, zmiennych, zawziętych, łatwo obrażających się. Sukces lub szczęście innych spostrzegają jako niezasłużone i niesprawiedliwe. Wątpią w siebie, są pełni goryczy i wrogości wobec innych. Osoby uzyskujące niskie wyniki są godne zaufania, taktowne, mniej osądzające innych, mniej się obrażają. Com - skala kontrolna (typowość). Skala pełni dwie funkcje. Po pierwsze pozwala na kontrolę prawidłowości wykonywania testu. Wyniki w skali Com poniżej 25 pkt. mogą wskazywać na niezrozumienie instrukcji lub świadome dążenie do zafałszowania wyników. Pomocny dla odróżnienia losowo wypełnionych protokołów może też być indeks wyrażający się wzorem: 2 * Com + Mls - Unfav. Wartość indeksu większa, niż 50 pkt. wyklucza losowość wypełniania protokołu. Wartość między 20 a 50 pkt. wskazuje, że protokół może być nieprawidłowo wypełniony. Wartość poniżej 20 pkt., zwłaszcza wartość ujemna wyraźnie wskazuje na nieprawidłowość wypełniania. Drugim celem skali jest ocena wymiaru osobowości określonego jako typowość. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są rzetelne, delikatne wobec innych, bezpretensjonalne i spokojne w relacjach z innymi. Osoby uzyskujące niskie wyniki są ambiwalentne w relacjach z innymi, mogą wyrażać opór w dziwny i nietypowy sposób. Mają skłonność do kłótliwości, przejawiania tendencji obronnych. Jest im trudno przystosować się do typowych wymagań niezbędnych w relacjach z ludźmi. - skale potrzeb w ujęciu koncepcji Murray'a: Ach - potrzeba osiągnięć. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są nastawione na osiąganie odległych celów, mają wysoką motywację do sprostania zadaniom i gotowość do podejmowania wysiłku. Ich motywacja wynika nie tyle z rywalizacji, co z dążenia do sprostania wysokim standardom. Otoczenie ceni energię i przedsiębiorczość tych osób, dostrzega jednak przymus, natarczywość i zadufanie w sobie. Osoby uzyskujące niskie wyniki działają mniej efektywnie, mniej uporczywie dążą do celów. Są jednak bardziej naturalne w towarzystwie a ich nieśmiałość ma swój urok. Dom - potrzeba dominacji. Osoby uzyskujące wysokie wyniki przejawiają silną wolę, ambicję, zdecydowanie, są silnymi indywidualnościami. Są to osoby pewne swego i mało lub wcale nie przejmują się sprzeciwami lub dezaprobatą otoczenia. Są towarzyskie, zręczne w kierowaniu działaniami grupy. Osoby uzyskujące niskie wyniki są nieśmiałe, wolą pozostawać na uboczu grupowych przedsięwzięć, unikają sytuacji wymagających rywalizacji lub sprawdzania się. End - potrzeba wytrwałości. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są obowiązkowe, skrupulatne, unikają swobody i zajmowania się nieistotnymi sprawami. Ochrona tego, co wypróbowane i pewne jest dla nich ważniejsza, niż odkrywanie tego, co nowe i nieznane. Osoby uzyskujące niskie wyniki są zmienne, łatwo porzucają podjęty kierunek, działają niespiesznie, w sposób bezceremonialny. Czerpią przyjemność z nowych doświadczeń, z nieskończonej różnorodności codziennego życia. 4

Ord - potrzeba porządku. Osoby uzyskujące wysokie wyniki dążą do obiektywizmu i racjonalizmu, kontrolują swoje impulsy stabilnie dążą do osiągnięcia celu. Źle znoszą konieczność przerwania działania lub rozproszenia energii, źle się czują w sytuacjach zmiennych i pełnych różnorodności.osoby uzyskujące niskie wyniki są mało powściągliwe. Są pełne wyrazu choć mniej zdolne do uporczywej pracy ukierunkowanej na osiągnięcie odległych celów. Oczekują szybkich gratyfikacji, znajdują przyjemność w byciu "tu i teraz". Int - potrzeba rozumienia siebie i innych. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są spostrzegane jako logiczne i przewidujące. Cenią wymiary intelektualne i poznawcze. Mają złożone i skomplikowane wnętrze. Osoby uzyskujące niskie wyniki mają wąskie zainteresowania, bywają nieco przesądne, gorzej radzą sobie ze stresem i urazowymi przeżyciami. Wydają się być proste i prozaiczne. Nur - potrzeba opiekowania się innymi. Osoby uzyskujące wysokie wyniki lubią ludzi, dążą do współpracy z innymi, mają naturalny i taktowny sposób bycia. Są współczujące i pomocne dla innych. Osoby uzyskujące niskie wyniki unikają bliskich relacji z innymi ludźmi, ostrożnie nawiązują kontakty, wątpią w intencje innych osób i przejawiają nastawienia obronne. Aff - potrzeba afiliacji. Osoby uzyskujące wysokie wyniki czują się swobodnie w kontaktach towarzyskich, lubią być z ludźmi, łatwo przystosowują się do zmiennych sytuacji grupowych. Są mało refleksyjne, przydają sobie barw poprzez upiększanie wewnętrznej złożoności. Ludzi spostrzegają przez pryzmat cech zewnętrznych. Osoby uzyskujące niskie wyniki zadręczają się znaczeniem relacji z innymi ludźmi, komplikują je i boją się zaangażowania emocjonalnego. Z powodu obaw i zaabsorbowania analizowaniem relacji pełne uczestniczenie w kontaktach społecznych jest dla nich trudne. Het - potrzeba kontaktów heteroseksualnych. Osoby uzyskujące wysokie wyniki z zapałem rzucają się w wir życia. Wnoszą ciepło w spotkania, lubią towarzystwo osób płci przeciwnej, przejawiają w zachowaniu silne motywy erotyczne. Wydają się być obdarzone dobrym zdrowiem i dużą witalnością. Osoby uzyskujące niskie wyniki dużo rozmyślają, utrzymują dystans w kontaktach z ludźmi, obawiają się wyzwań i możliwości wynikających z kontaktów z ludźmi. Wycofują się i ograniczają do wąskiego repertuaru ról. Exh - potrzeba zwracania na siebie uwagi. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są pełne siły, wręcz natrętne i pompatyczne. Domagają się uwagi, okazują niecierpliwość przy przeciwnościach i opóźnieniach w zaspokajaniu pragnień. Są skłonne do wymuszania i manipulacji jeśli to im potrzebne. Osoby uzyskujące niskie wyniki są ostrożne, wycofują się, unikają konfliktów, są skłonne do ulegania aby uniknąć stresu lub kontrowersji. Brak wiary w siebie powoduje, iż uciekają od wszelkich spotkań, w których będą "na widoku". Aut - potrzeba autonomii. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są niezależne, samodzielne, stanowcze a nawet uparte. Nie zwracają uwagi na uczucia innych ludzi, są spostrzegane jako egoistyczne i zawzięte. Osoby uzyskujące niskie wyniki są konwencjonalne, poszukują bezpieczeństwa w tym, co sprawdzone i pewne. Unikają ryzyka i oczekują pokierowania przez tych, których obdarzają zaufaniem. Agg - potrzeba agresji. Osoby uzyskujące wysokie wyniki mają skłonność do rywalizacji i agresji. Innych traktują jak rywali do pokonania. Reagują silnie i impulsywnie, często bez właściwej kontroli. Agresję wyrażają bez względu na wymagania społeczne. Osoby uzyskujące niskie wyniki są cierpliwe, unikają konfliktów, nie stawiają innym wymagań, zachowują się wyrozumiale i pojednawczo. Cha - potrzeba zmian. Osoby uzyskujące wysokie wyniki czerpią przyjemność ze zmienności i różnorodności. Są spostrzegawcze i spontaniczne, estetycznie wrażliwe. Istotę problemu i sytuacji pojmują szybko i wnikliwie. Polegają na sobie i z radością przyjmują wyzwania odkrywane w nieuporządkowanych i złożonych doświadczeniach. Osoby uzyskujące niskie wyniki poszukują w otoczeniu stabilności i ciągłości. Unikają nieokreślonych i ryzykownych sytuacji. Maja mało zapału i wyobraźni. Suc - potrzeba wsparcia. Osoby uzyskujące wysokie wyniki czują się bezradne w zmaganiu się ze stresem i kryzysami, unikają konfrontacji i mają skłonność do wycofywania się w marzenia. Spostrzegają innych jako silniejszych i skuteczniejszych, zabiegają więc o ich wsparcie. Osoby 5

uzyskujące niskie wyniki są niezależne, raczej nie poddają się zwątpieniu. Skutecznie stawiają sobie cele i osiągają je. Aba - potrzeba poniżania się. Osoby uzyskujące wysokie wyniki mają niewielkie oczekiwania, podporządkowują się pragnieniom i życzeniom innych ludzi, za wszelką cenę unikają konfliktów. Relacje interpersonalne budzą w nich obawy i złe przeczucia. Innych ludzi spostrzegają jako silniejszych, skuteczniejszych i zasługujących na więcej, niż oni sami. Osoby uzyskujące niskie wyniki są asertywne, pewne siebie, szybko reagują. Nalegają na otrzymanie tego, co jak uważają, słusznie im się należy. Def - potrzeba podporządkowania. Osoby uzyskujące wysokie wyniki zwykle są sumienne, skromne i cierpliwe. Ulegają innym nie tracąc poczucia własnej wartości. W kontaktach z innymi przedkładają anonimowość i brak konfliktów nad zwycięstwa. Osoby uzyskujące niskie wyniki lubują się w rywalizacji, podejmowaniu ryzyka i pokonywaniu przeciwników. Przejawiają zawziętość i impulsywność, co często doprowadza ich do konfliktów z otoczeniem. - skale tematyczne: Crs - gotowość poddania się poradnictwu. Psychologiczne znaczenie tej skali jest nieco inne dla kobiet i dla mężczyzn. Kobiety uzyskujące wysokie wyniki wydają się być inteligentne, kierują się własnymi, wewnętrznymi kryteriami. Są uzdolnione, ale i zgryźliwe. Są niezadowolone ze swojego położenia, wątpią w możliwość uzyskania wsparcia od otoczenia. Brak im gotowości do podjęcia wymagań związanych z tradycyjną rolą kobiety. W otoczeniu nie wzbudzają uczuć opiekuńczych, mogą prowokować odrzucenie i dezaprobatę. Kobiety uzyskujące niskie wyniki dobrze odnajdują się w roli delikatnej, pozbawionej ambicji, poddającej się zewnętrznemu kierowaniu towarzyszki życia. Mężczyźni uzyskujący wysokie wyniki przejawiają problemy w relacjach z ludźmi wynikające z nieśmiałości, wstydliwości, a nawet samozaparcia. Czują się opuszczeni, są niezdolni do cieszenia się pełnią życia. Mężczyźni uzyskujący niskie wyniki są wyraźnie mniej zahamowani, bardziej przedsiębiorczy, wierzą w swoją zdolność do osiągania celów i uzyskiwania satysfakcji. S-Cn - samokontrola. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są wspaniale zrównoważone, pilne i obowiązkowe ale osiągają to kosztem braku spontaniczności i możliwości wyrażenia siebie. Ich kontrola jest nadmierna. Osoby uzyskujące niskie wyniki wręcz przeciwnie - kierują się impulsami, a ich relacje z ludźmi stanowią serię łamania reguł, niepowodzeń i sprzeczek. S-Cfd - zaufanie do siebie. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są pełne inicjatywy, wierzą w swoją zdolności do realizowania celów. Dla osiągnięcia dobrego wrażenia są gotowe do "pójścia na łatwiznę". Są spostrzegane jako stanowcze, przedsiębiorcze i mające zaufanie do siebie. Osobom uzyskującym niskie wyniki trudno jest uruchomić posiadane zasoby, z trudem podejmują działania. Są spostrzegane jako wstydliwe, zahamowane i skryte. P-Adj - przystosowanie osobiste. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są pozytywnie nastawione do życia, dobrze odnajdują się w towarzystwie, są w stanie rozpoczynać działania i doprowadzać je do końca. Nie zawsze rozumieją dynamikę zmian zachodzących w nich samych, ale posiadają zdolność do "miłości i pracy" uznaną przez Freuda za podstawowe kryterium przystosowania. Osoby uzyskujące niskie wyniki przejawiaja niepokój, są napięte, ulegają nastrojom. Obawiają się, czy zdołają podołać stresom i napięciom życia. Są spostrzegane jako przyjmujące postawę obronną, nieobecne, roztargnione. Iss - skala idealnego obrazu siebie. Osoby uzyskujące wysokie wyniki potrafią osiągać cele, są jednak spostrzegane jako mniej sympatyczne z powodu skoncentrowania na sobie i wyeksponowania własnego "ja". Osoby uzyskujące niskie wyniki przejawiają trudności w osiąganiu celów, wydają się mieć słabe morale, trudno jest im określać i osiągać cele. Są jednak uprzejme, skromne i przywiązują wagę do praw i potrzeb innych ludzi. Cps - skala osobowości twórczej. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są wrażliwe na piękno, gotowe do ryzyka, uzdolnione poznawczo, przejawiają twórczą płynność ideacyjną. Mają szerokie zainteresowania, łatwo się wybijają. Osoby uzyskujące niskie wyniki są mało wyraziste, mniej ekspresyjne. Są bardziej konserwatywne i mniej skłonne do podejmowania działań w skomplikowanych lub niedookreślonych sytuacjach. Mls - przywództwo. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są skoncentrowane na powinnościach i 6

obowiązkach, szybko włączają się do współdziałania. Pracują ciężko, dążąc do osiągania uzgodnionych celów. Wywierają silny wpływ na otoczenie i cenią dobrą organizację i rozważne planowanie. Działają stabilnie, bez napięcia. Osoby uzyskujące niskie wyniki są przekonane o bezcelowości nieustannego wysiłku i samodyscypliny. Cieszą je zmiany i różnorodność, lubią naruszać ograniczenia, aby sprawdzić, czy da się nagiąć lub złamać zasady. Mas - męskość. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są ambitne i stanowcze, niecierpliwią się, gdy są ograniczane lub nie moga osiągnąć celu. Szybko podejmuja inicjatywę i załatwiają sprawy. Uporczywie dążą do osiągania celów. Kładą nacisk na działanie, widoczne nagrody, dążą do sprawdzania się. Osoby uzyskujące niskie wyniki są uprzejme, delikatne, mają wzgląd na innych. Mają często poczucie osobistego pecha i niepowodzenia. Są wrażliwe na agresję i napastliwość, wolą marzenia i fantazje od bezpośrednich doświadczeń. Fem - kobiecość. Osoby uzyskujące wysokie wyniki wywołują w innych pozytywne reakcje, mają wzgląd na otoczenie, potrafią wczuwać się w innych i nawiązywać współpracę. Umieją doceniać, są radosne i serdeczne. Osoby uzyskujące niskie wyniki utrzymują dystans w kontaktach, są sceptycznie nastawione do intencji innych ludzi. Są spostrzegane jako krytykanckie, zawzięte i nie dające się przekonać. Cenią niezależność i odseparowanie. - skale analizy transakcyjnej oparte na koncepcji Berne'a: CP - krytyczny rodzic. Osoby uzyskujące wysokie wyniki łatwo wpadają w gniew, są sceptyczne i przeciwstawiają się innym. Dążąc do własnych korzyści są obojętne na cele innych, przeszkody i przeciwności na ich drodze irytują ich. Są samowystarczalni, skupieni na sobie tak, że nie dostrzegają reakcji na swoje działania. Mało troszczą się o to, co inni mogą przeżywać. Osoby uzyskujące niskie wyniki są świadome i akceptują relacje między ludźmi. Są tolerancyjne wobec obaw i słabości innych. Dążą do jednoczenia ludzi w celu zmniejszania konfliktów i dzielenia uroków życia. NP - opiekuńczy rodzic. Osoby uzyskujące wysokie wyniki przedkładają ciągłość i kultywowanie dawnych wartości nad szybkie zmiany i wychodzenie poza konwencję. Dążą do podtrzymywania stosunków z innymi, grzeczności i szacunku między rodzicem a dzieckiem, między młodszym a starszym lub osobą będącą w gorszej sytuacji, między każdymi dwiema osobami. Są spostrzegane jako autentyczne, lojalne oraz odpowiedzialne; jako osoby, u których można otrzymać poradę. Osoby uzyskujące niskie wyniki poszukują zmiany i różnorodności, męczy je rutyna, są niezadowolone ze swej aktualnej sytuacji. Są mało odporne na stres i presję społeczną. Są spostrzegane jako osoby gwałtowne, nieprzewidywalne w reakcjach, nawet niszczące siebie. A - dorosły. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są produktywne, skupione na działaniu, ambitne i niezawodne. Zalety te uzyskują w pewnym stopniu kosztem spontaniczności, zdolności cieszenia się w zabawie i korzystania z wytchnienia i ciszy. Są to osoby obdarzone samodyscypliną, godne naśladowania w trosce o powinności i obowiązki. Trudno im jednak wyrażać przywiązanie, miłość czy czułość. Osoby uzyskujące niskie wyniki są odprężone i wrażliwe ale też mniej skuteczne w radzeniu sobie z wymaganiami pracy i odpowiedzialnością wynikającą z dorosłości. FC - swobodne dziecko. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są porywcze i przedsiębiorcze. Nie potrafią odraczać nagród lub ćwiczyć się w opanowaniu. Ich otoczenie, czy chce tego, czy nie, zostaje wciągnięte w pogoń za przyjemnościami. Są spostrzegane jako zabawne, ale też agresywne. Osoby uzyskujące niskie wyniki są umiarkowane i powolne w reakcjach, ostrożne w kontaktach z ludźmi. Są spostrzegane jako zdolne do wyrzeczeń i pozbawione zapału. AC - przystosowane dziecko. Osobom uzyskującym wysokie wyniki dużą trudność sprawia odejście od podporządkowanych ról dziecięcych. Przejawiają zależność, niepewność w stawianiu czoła wymaganiom dorosłego życia. Obawiają się i unikają sytuacji bezpośredniej konfrontacji. Łatwo ulegają dezorganizacji pod wpływem stresu i zagrażających przeżyć. Poszukują zadowolenia w marzeniach i fantazjach, a nie w rzeczywistości. Osoby uzyskujące niskie wyniki są niezależne, działają skutecznie ale nierozważnie. Dążąc do niezależności tłumią uczucia własne i lekceważą uczucia innych ludzi. Dążą do poczucia siły, sukcesu i osiągnięcia rzeczywistych dokonań w świecie, który byłby wolny od trosk. - skale inteligencji - oryginalności oparte na koncepcji Welsha: A-1 - wysoka oryginalność i niska inteligencja. Osoby uzyskujące wysokie wyniki przejawiają 7

silne popędy, chęć zabawy, ich uwaga jest zmienna, łatwo się rozpraszają. Są niefrasobliwe, akceptują siebie i innych. Osoby uzyskujące niskie wyniki są rozważne, czujne, zorganizowane. Cenią powściągliwość i unikają nadmiernego wyrażania odruchów. Odwołują się do mocno ugruntowanych zasad etycznych. Są nieufne wobec osób łamiących reguły społeczne. A-2 - wysoka oryginalność i wysoka inteligencja. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są samowystarczalne, mają silną wolę, ich myślenie i spostrzeganie jest oryginalne, przejawiają zmysł estetyczny. Nie ulęgają konwenansom, irytuje je brak intuicji, intelektualna niezgrabność, mała wyrazistość innych ludzi. Unikają intymności i budzącej w nich obawy szczerej wymiany istotnych uczuć. Mimo swych dyspozycji intelektualnych są często tak samo rozczarowane sobą, jak inni ludzie. Osoby uzyskujące niskie wyniki są praktyczne, przyziemne. Mają mniejszy temperament, są przewidywalne. Są skłonne do pobłażliwości wobec intelektualne niedorzeczności i gaf. A-3 - niska oryginalność i niska inteligencja. Osoby uzyskujące wysokie wyniki są bezpretensjonalne, nieskomplikowane i cierpliwe. Dbają o przyjaciół, są szczere i przestrzegają zasad. Sa zadowolone ze swej pozycji i sytuacji życiowej. Osoby uzyskujące niskie wyniki są inteligentne i twórcze, ale zarazem odczuwają niepokój, skrępowanie, obawy i zmartwienia. Utrzymują dystans w kontaktach z ludźmi, odnoszą się do nich sceptycznie i mają skłonności do wyobcowania. A-4 - niska oryginalność i wysoka inteligencja. Osoby uzyskujące wysokie wyniki myślą logicznie, analitycznie, są bystre i uzdolnione intelektualnie. Są zdyscyplinowane i gotowe do planowania przedsięwzięć i podejmowania wymagających ciężkiej pracy działań ukierunkowanych na osiąganie racjonalnie określanych celów. Trudno jest im uzyskać odprężenie i ulec kaprysowi chwili. Osoby uzyskujące niskie wyniki przejawiają mniejszą samokontrolę, są zmienne, łatwo podlegają irracjonalnym troskom. Są spostrzegane jako swobodne w kontakcie, będące "na luzie". Posługując się procedurą analizy czynnikowej wyodrębniono sześć czynników identycznych dla obu płci, którym autorzy nadali następujące nazwy: - siła osobowości (Ach + End + Ord + A + A-4 - AC); - asertywność (Dom + Exh + Agg + FC - S-Cn - Aba); - uspołecznienie (Fav + Nur + Aff + P-Adj + NP + A-3); - indywidualizm (Int + Aut + Cha + Cps + A-2 - Def); - niezadowolenie (No.Ckd + Unfav + Suc + Fem + CP); - powściągliwość (Com + Mls - Iss - Mas - A-1). Synteza informacji pochodzących z testu może być dokonywana w oparciu o łączenie wyników z poszczególnych skal z uwzględnieniem zachodzących między skalami treściowych powiązań merytorycznych jak i współzależności statystycznych widocznych na podstawie analizy czynnikowej. Można również dokonywać syntezy wyników skal w oparciu o specyficzne wymiary funkcjonowania interesujące badacza. 3.Badania obrazu nauczyciela i ucznia z wykorzystaniem Testu Przymiotnikowego ACL Szkoła jest miejscem spotykania się rozmaitych celów i oczekiwań wyrażanych przez nauczycieli, uczniów i rodziców. Najważniejszymi reprezentantami instytucji szkoły są nauczyciele. Sposób, w jaki nauczyciele spostrzegają swoją grupę zawodową wpływa na jakość ich współpracy w realizowaniu celów wychowawczych oraz na możliwość uzyskiwania satysfakcji zawodowej. Spostrzeganie cech pożądanych w zawodzie nauczyciela leży u podstaw działań podejmowanych w celu rozwoju profesjonalnego. Obraz ucznia, jaki posiadają nauczyciele determinuje w dużej mierze ich działania wychowawcze podejmowane wobec uczniów. Przykłady interpretacji wyników testu w odniesieniu do badania obrazu nauczyciela i ucznia w wymiarze realnym i idealnym zawiera dalsza część pracy. W celu przybliżenia możliwości zastosowania Testu Przymiotnikowego ACL w tak ujętym obszarze badawczym przedstawiam w niej streszczenie interpretacji uzyskanych wyników, pomijając rozbudowane charakterystyki liczbowe i porównania statystyczne. Zainteresowanych szczegółowymi danymi odsyłam do cytowanych prac. a) badania obrazu nauczyciela Badania własne dotyczące obrazu typowego nauczyciela i oczekiwań od nauczyciela prowadziłem w grupie nauczycieli nie posiadających przygotowania psychologiczno-pedagogicznego 8

pracujących w szkołach średnich i podstawowych województwa lubelskiego w trakcie ich udziału w Kursie Kwalifikacyjnym uzupełniającym wiedzę i umiejętności psychologiczne, pedagogiczne i metodyczne. Badaniami objąłem też grupę nauczycieli posiadających przygotowanie psychologicznopedagogiczne zdobyte w trakcie studiów. Wyniki uzyskane w badaniach poddałem analizie, uwzględniającej następujące wymiary obrazu typowego nauczyciela i ucznia oraz oczekiwań odnoszących się do tych wymiarów: - sposób wyrażania i opisywania siebie: No.Ckd, Fav, Unfav, Com; - charakterystyczne tendencje reagowania w sytuacjach trudnych: Aut, Agg, Cha, Suc, Aba, Def, Crs, S- Cn, S-Cfd, P-Adj, Iss; - wybrane cechy osobowości wpływające na sprawność interpersonalną i społeczną: Int, Nur, Aff, Het, Exh, Mas, Fem, CP, NP, A, FC, AC; - jakość funkcjonowania w sytuacjach zadaniowych: Ach, Dom, End, Ord, Cps, Mls, A-1, A-2, A-3, A-4 (Porzak 1995, 1997). Typowego nauczyciela osoby nie posiadające przygotowania psychologiczno-pedagogicznego opisują przez pryzmat cech negatywnych, zaznaczając w jego sposobie reagowania na sytuacje trudne tendencje do usztywniania emocji i do agresji. Typowego nauczyciela cechuje według nich brak spontaniczności, krytyczna postawa wobec innych. W sytuacjach zadaniowych działa wytrwale i planowo, choć w sposób mało twórczy. Osoby posiadające przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne charakteryzują typowego nauczyciela w sposób niemal identyczny jak uczestnicy kursu. Jedyna istotna różnica dotyczy silniejszego akcentowania przez osoby z tej grupy skłonności nauczyciela do poszukiwania w sytuacjach trudnych i stresujących pomocy ze strony innych ludzi. Niewielkie różnice między badanymi nauczycielami pozwalają przypuszczać, iż nauczyciele z obu grup dążą do zwiększania swojego poczucia wartości. Podobieństwo i kompensacyjny charakter obrazu typowego nauczyciela świadczą o negatywnym nastawieniu obu badanych grup do realiów funkcjonowania w zawodzie nauczyciela. Nastawienie takie hamuje podejmowanie współpracy z innymi nauczycielami w tworzeniu uczniom warunków do rozwoju. Nauczycielom posiadającym przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne krytyczny obraz grupy zawodowej zmniejsza motywację do podejmowania działań zmierzających do własnego rozwoju zawodowego. Poczucie, iż typowemu nauczycielowi brak dyspozycji i umiejętności służących wspomaganiu rozwoju dziecka prowadzi w sposób obronny do zmniejszenia dyskomfortu pojawiającego się przy dostrzeganiu własnych trudności w pracy (Porzak 1995, 1997). Badania obrazu typowego nauczyciela i oczekiwań od nauczyciela w grupie studentek pedagogiki prowadzone przez Gryniuk (1997) pokazują, iż podobnie jak nauczyciele posiadają one negatywny obraz typowego nauczyciela. Typowy nauczyciel według ich opisu działa głównie w oparciu o dominację, porządek i planowanie. Ma duże trudności interpersonalne i zachowuje znaczny dystans w kontaktach z ludźmi, jest mało opiekuńczy i z trudem nawiązuje spontaniczne kontakty towarzyskie. Potrafi jednak zwracać na siebie uwagę w sytuacjach ekspozycji społecznej. Przejawia tendencje do agresji. Jest rozgoryczony i krytyczny wobec siebie. Jest mało twórczy, problemy rozwiązuje głównie w oparciu o analizę intelektualną, choć przejawia też dyspozycje do oryginalności. Oczekiwania wobec nauczyciela formułowane przez studentki pedagogiki pokazują, iż powinien on być pozytywnie nastawiony do życia i siebie, akceptować swoją rolę. Powinien działać w oparciu o systematyczność i porządek, intelektualną analizę problemów wspartą oryginalnością. Powinien z łatwością wchodzić w bliskie relacje i kontakty interpersonalne, przejawiać ciepło, opiekuńczość i zrozumienie (Gryniuk 1997). b) badania obrazu ucznia Opis zgeneralizowanego obrazu ucznia może stanowić podstawę do przewidywania działań podejmowanych przez formułujących go nauczycieli wobec uczniów. Badania własne dotyczące charakterystyki ucznia prowadzone w grupach nauczycieli różniących się poziomem przygotowania psychologiczno-pedagogicznego pokazują, że nauczyciele nie posiadający przygotowania psychologiczno-pedagogicznego prezentują bardzo negatywny obraz typowego ucznia, 9

a przedstawiony przez nich opis jest ubogi i schematyczny. Podkreślają, iż uczeń przejawia silne tendencje do reagowania obronnego. Ich zdaniem typowego ucznia charakteryzuje obniżone przystosowanie osobowościowe oraz tendencja do egzekwowania swoich praw w sposób impulsywny, prowokujący konflikty, powiązany z niską kontrolą przejawów emocji oraz skłonnościami do rywalizacji i ryzyka. Typowy uczeń dąży przede wszystkim do zwracania na siebie uwagi. Przejawia także nasilony konformizm i niecierpliwość. Uzupełnieniem tego jest niska wrażliwość, mała opiekuńczość, słabe umiejętności nawiązywania pogłębionych kontaktów z ludźmi oraz wyraźna skłonność do krytykowania innych. W sytuacjach zadaniowych typowy uczeń przejawia przeciętną oryginalność i inteligencję, szybko się zniechęca, działa zrywami, w sposób chaotyczny. Nie potrafi skutecznie przewodzić grupie. (Porzak 1995,1997).Zbliżone wyniki uzyskał w badaniach innych grup nauczycieli bez przygotowania psychologiczno - pedagogicznego Poleszak (1997). Obraz typowego ucznia w grupie nauczycieli posiadających przygotowanie psychologicznopedagogiczne jest jeszcze bardziej negatywny. Nauczyciele z przygotowaniem psychologicznopedagogicznym podkreślają istotnie większe nasilenie zachowań obronnych młodzieży. W porównaniu z nauczycielami uczestniczącymi w kursie kwalifikacyjnym spostrzegają mniej cech pozytywnych ucznia. Typowy uczeń jest źle przystosowany osobowościowo, przejawia mało inicjatywy i ambicji oraz ma niewielkie możliwości intelektualne. Nauczyciele z objętych badaniami grup opisują ucznia w bardzo krytyczny sposób, dzięki czemu mogą przypisać mu przyczyny wszelkich trudności pojawiających się w trakcie wychowywania i nauczania. Porażki doświadczane w trakcie zmagania się z tak trudnymi uczniami są wszak w pełni uzasadnione, zrozumiałe i niezależne od umiejętności nauczyciela. Zważywszy, iż w preferowanych obecnie formach działań wychowawczych zmniejszają się możliwości restrykcyjnego oddziaływania na uczniów poprzez kary i groźby, nauczyciel może poczuć się w dużej mierze zwolniony z odpowiedzialności, za jakość tworzonych przez siebie sytuacji wychowawczych. Ponieważ przy "braku środków" wpływania na uczniów nie od nauczyciela zależy rezultat działania wychowawczego, nie musi on nic robić (Doliński, 1992). Nauczyciele nie posiadający przygotowania psychologiczno-pedagogicznego opisują idealnego ucznia w sposób pozytywny. Ich zdaniem idealny uczeń w sytuacjach trudnych powinien wykazywać duże zaufanie do swoich możliwości. Powinien samodzielnie, bez pomocy innych oraz bez wsparcia profesjonalnego dobrze radzić sobie ze stresem. Oczekiwanie dobrego przystosowania osobowościowego łączy się w obrazie idealnego ucznia z jego bardzo dużą energią życiową i silną tendencją do rozwoju. W relacjach interpersonalnych idealny uczeń powinien być otwarty i przejawiać postawy opiekuńcze w stosunku do innych osób bazując na umiejętności reagowania w sposób logiczny, adekwatny do sytuacji. Idealny uczeń powinien osiągać w sytuacji zadaniowej bardzo dobre efekty, opierając się na wysokiej inteligencji, umiejętności planowego i uporządkowanego, choć mało oryginalnego działania oraz wytrwałości w dążeniu do celów. Powinien także sprawnie kierować grupą i wykazywać inicjatywę w działaniu. Nauczyciele posiadający przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne w mniejszym stopniu oczekują od idealnego ucznia asertywności i niezależności, wiary we własne możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Mniejsza powinna być według nich spontaniczność idealnego ucznia, większa natomiast skłonność do podporządkowania i podlegania. Mniejsze jest także oczekiwanie sprawności intelektualnej idealnego ucznia. Oczekiwania formułowane przez nauczycieli z obu grup są nierealistyczne i pokazują brak dostrzegania specyfiki wieku i charakterystycznych dyspozycji rozwojowych uczniów. Obraz ucznia werbalizowany przez nauczycieli zdecydowanie nie sprzyja tworzeniu mu warunków do rozwoju. Brak akceptacji ucznia oraz przekonanie o jego niskich możliwościach intelektualnych, małej sprawności interpersonalnej i trudnościach emocjonalnych świadczy o małym wglądzie nauczycieli z obydwu badanych grup w uwarunkowania relacji z uczniami. Potwierdza też tendencje do projekcji swoich 10

niepowodzeń na uczniów. Może to sprzyjać podejmowaniu zmierzających do odreagowania własnej frustracji nauczyciela autorytarnych działań opartych na dyrektywnym stylu kierowania klasą - "skoro uczniowie są tacy źli i nieporadni, to ja muszę coś z nimi zrobić". Przedstawione przykłady badań z wykorzystaniem Testu Przymiotnikowego ACL pokazują, iż może on stanowić podstawę do oceny jakości funkcjonowania zawodowego grup nauczycieli działających w ramach danej instytucji oświatowej. Może także służyć do wstępnej charakterystyki dyspozycji osób chcących podjąć przygotowanie do pracy w zawodzie nauczyciela-wychowawcy. Wyniki uzyskane dzięki wykorzystaniu Testu ACL mogą też być pomocą w planowaniu kierunku i treści szkoleń rozwijających umiejętności nauczycieli i kandydatów na nauczycieli. BIBLIOGRAFIA Bartel S., Michowska-Gorysz D., Powichrowska H.: Próba charakterystyki psychologicznej nauczycieli. Psychologia Wychowawcza 1983, 5, s. 500-510. Bąk B.: Psychologiczne oblicza śmierci. Akcent 1985, 2-3, s. 90-92. Doliński D.: Przypisywanie moralnej odpowiedzialności. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Warszawa 1992. Gaś Z.B., Pastusiak A.: Interwencja psychologiczna w sytuacji konfliktowej w klasie szkolnej. Psychologia Wychowawcza 1985, 2, s. 179-185. Gaś Z.B.: Kompleksowe badanie środowiska rodzinnego jako podstawa opracowania programu profilaktyki pierwszorzędowej. w: Z.B. Gaś (red.): Kierunki działań profilaktycznych. Fundacja "Masz Szansę". Lublin 1994. Gough H.G., Heilbrun A.B.: The Adjective Check List. Manual 1980 Edition. Consulting Psychologists Press. Palo Alto 1980. Gryniuk I.: Percepcja obrazu siebie i obraz nauczyciela u studentów pedagogiki. Referat wygłoszony na konferencji "Uniwersyteckie kształcenie nauczycieli a psychopedagogiczne czynniki ucznia" w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą 1997 (w druku). Juros A., Oleś P., Wujec Z.: Analiza wyboru przymiotników do opisu siebie - test ACL. Raport w CPBP 08.03.IV.9, maszynopis. Lublin 1987. Juros A., Oleś P., Wujec Z.: Struktura czynnikowa i skupieniowa testu ACL H.G. Gougha i A.B. Heilbruna (przydatność dla diagnostyki psychologicznej). Raport w CPBP 08.03.IV.9, maszynopis. Lublin 1988. Kashiwagi S., Wada S.: A study of the concurrent validity of personality inventory from the view of the Five Factor Model concerning personality traits. The Japanese Journal of Psychology, 67 (4), 1996, s. 300-307. Matkowski M.: Test Przymiotników jako narzędzie do badania struktury potrzeb jednostki. Przegląd Psychologiczny 1984, 27 (2), s. 519-536. Ostrowska K.: Test Przymiotnikowy H. Gougha i A Heilbruna: Opracowanie psychometryczne. ATK. Warszawa 1986. Piedmont R.L., McCrae R.R., Costa P.T. Jr.: Adjective Check List scales and the Five Factor Model. Journal of Personal and Social Psychology, 60 (4), 1991, s. 630-637. Pilecka B.: Koncepcja własnej osoby u osób uzależnionych od środków uzależniających. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Rzeszów 1991. Pilecka B.: Test Przymiotnikowy ACL-37 jako technika badania osobowości. w: Z.B. Gaś (red.): Kierunki działań profilaktycznych. Fundacja "Masz Szansę". Lublin 1994. Poleszak W.: Warunki wspomagające rozwój dziecka - deklaracje i fakty. Referat wygłoszony na konferencji "Uniwersyteckie kształcenie nauczycieli a psychopedagogiczne czynniki ucznia" w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą 1997 (w druku). Porzak R.: Obraz szkoły a reakcje w sytuacji niepowodzenia. Annales Universitatis Mariae Curie- Sklodowska. Lublin 1991 vol. IV, 16 Sectio J. s. 217-229. Porzak R.: Tworzenie warunków wspomagających rozwój dziecka przez nauczycieli o różnym poziomie przygotowania psychologiczno - pedagogicznego. Niepublikowana praca doktorska. UMCS 11

Lublin 1995. Porzak R.: Przygotowanie nauczycieli do tworzenia warunków wspomagających rozwój dziecka - stan i propozycje modyfikacji w szkoleniu uniwersyteckim nauczycieli. Referat wygłoszony na konferencji "Uniwersyteckie kształcenie nauczycieli a psychopedagogiczne czynniki ucznia" w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą 1997 (w druku). Siek S.: Wybrane metody badania osobowości. Akademia Teologii Katolickiej. Warszawa 1983. Tucholska S.: Poziom samoaktualizacji jednostek potencjalnie twórczych. Zdrowie Psychiczne 1979, 1, s. 71-79. Wolińska J.M., Drwal R.Ł.: Test przymiotnikowy (ACL) H.G. Gougha i A.B. Heilbruna w badaniach samooceny i percepcji społecznej. w: Drwal R.Ł (pod red. P. Brzozowskiego przy współpracy P. Olesia): Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1995. 12