RECENZENT Prof. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Na okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum Fot. Jacenty Urbaniak OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCIN Jacenty Urbaniak Jerzy Walocha Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną. Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3582-5 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Pamięci Profesora dr. hab. med. Andrzeja Skawiny
SPIS TREŚCI Okolice brzucha... 11 Ściany brzucha... 14 Pochewka mięśnia prostego brzucha... 21 Kresa biała... 22 Kanał pachwinowy... 23 Więzadło pachwinowe... 26 Naczynia tętnicze ścian brzucha... 27 Żyły ścian brzucha... 27 Odpływ chłonki ze ścian brzucha... 28 Nerwy ścian brzucha... 28 Przepukliny... 29 Podział przepuklin ze względu na lokalizację... 30 Jama brzuszna... 34 Zachyłki jamy otrzewnowej... 39 Sieć mniejsza... 41 Sieć większa... 42 Torba sieciowa... 43 Otwór sieciowy... 43 Przedsionek torby sieciowej... 43 Cieśń... 43 Jama właściwa torby sieciowej... 44 Zachyłek górny torby sieciowej... 44 Zachyłek śledzionowy torby sieciowej... 44 Przestrzeń przedotrzewnowa... 47 Struktury jamy brzusznej związane z wydzielaniem dokrewnym... 48 Rozwój cewy pokarmowej... 49 Losy rozwojowe krezek... 55 Rozwój steku... 56 Rozwój wątroby... 58 Rozwój trzustki... 60 Rozwój śledziony... 61 Żołądek... 62 Położenie... 62 Sąsiedztwo... 64 Budowa... 64 Umocowanie (więzadła otrzewnowe żołądka)... 66 Unaczynienie... 67 Unerwienie... 70 Jelito bezkrezkowe dwunastnica... 71 Położenie... 71 Sąsiedztwo... 72 Budowa... 74
8 Wątroba... 75 Położenie... 75 Sąsiedztwo... 76 Budowa... 76 Powierzchnia trzewna... 78 Umocowanie... 80 Otrzewna wątroby... 80 Unaczynienie... 82 Unerwienie... 84 Krążenie wrotne wątroby... 85 Żyła wrotna... 85 Krążenie oboczne. Połączenia krążenia systemowego i krążenia wrotnego wątroby... 88 Drogi żółciowe... 91 Pęcherzyk żółciowy... 91 Przewód żółciowy wspólny... 93 Trzustka... 96 Położenie... 96 Sąsiedztwo... 97 Budowa... 97 Umocowanie... 98 Unaczynienie... 99 Unerwienie... 99 Śledziona... 100 Położenie... 100 Sąsiedztwo... 101 Budowa... 101 Umocowanie... 101 Pień trzewny... 102 Tętnica żołądkowa lewa... 103 Tętnica wątrobowa wspólna... 103 Tętnica śledzionowa... 105 Jelito cienkie... 107 Jelito krezkowe jelito czcze i kręte... 108 Unaczynienie... 111 Unerwienie... 111 Uchyłek Meckela... 112 Zastawka krętniczo-kątnicza... 113 Położenie... 113 Budowa... 113 Jelito grube... 114 Budowa ściany jelita grubego... 114 Jelito ślepe, kątnica... 115 Wyrostek robaczkowy... 117 Okrężnica wstępująca... 119 Zgięcie wątrobowe okrężnicy... 120 Okrężnica poprzeczna... 121 Zgięcie śledzionowe okrężnicy... 122
9 Okrężnica zstępująca... 122 Okrężnica esowata... 123 Odbytnica... 124 Unerwienie jelita grubego... 131 Odpływ chłonki z jelita grubego... 132 Różnice między jelitem cienkim a jelitem grubym... 133 Morfologiczne i czynnościowe cechy mięśniówki przewodu pokarmowego... 134 Tętnica krezkowa górna... 135 Tętnica krezkowa dolna... 137 Układ chłonny brzucha... 139 Przestrzeń zaotrzewnowa... 142 Nerka... 144 Położenie... 144 Sąsiedztwo... 144 Budowa... 146 Przekrój czołowy nerki... 148 Powstawanie moczu... 152 Wady rozwojowe nerki... 153 Umocowanie... 153 Unaczynienie... 153 Moczowód... 155 Położenie... 155 Przebieg i sąsiedztwo... 155 Budowa... 156 Wady rozwojowe moczowodu... 156 Unaczynienie... 156 Rozwój nerki... 157 Nadnercze, gruczoł nadnerczowy... 160 Położenie... 160 Sąsiedztwo... 160 Budowa... 160 Unaczynienie... 160 Unerwienie... 161 Aorta brzuszna... 162 Żyła główna dolna... 165 Splot trzewny... 167 Splot międzykrezkowy... 171 Splot krezkowy dolny... 172 Splot podbrzuszny górny... 173 Piśmiennictwo... 175 Spis rycin... 177
OKOLICE BRZUCHA (abdominal regions, regiones abdominis) Pod pojęciem brzuch rozumiemy ściany brzucha i jamę brzuszną wraz ze znajdującymi się w niej narządami. Struktury szkieletowe, takie jak kręgosłup, łuki żebrowe, grzebienie biodrowe oraz kości łonowe, stanowią podłoże miejsca przyczepu dla ścian jamy brzusznej. Służą jako miejsce przyczepu mięśni brzucha. W jamie brzusznej znajdują się liczne narządy, które rzutujemy na ściany brzucha, a zwłaszcza na ścianę przednią. Znajduje się tutaj znaczna część przewodu pokarmowego, część struktur układu moczowego (nerki oraz części moczowodów), a także gruczoły (wątroba, trzustka, nadnercza) i narządy związane z krążeniem (śledziona). Część jelita cienkiego i grubego jest położona w miednicy. Z opisowego punktu widzenia istotne wydaje się wyróżnienie szczególnych okolic, które będą pomocne w umiejscowieniu rzutowaniu poszczególnych struktur. Celem ułatwienia omawiania położenia narządów wyznacza się na przedniej ścianie brzucha umowne linie o przebiegu poziomym (dwie) i pionowym (także dwie), które dzielą brzuch na okolice. Linie o przebiegu poziomym biegną: przez najniższe punkty łuków żebrowych (tzw. linia podżebrowa subcostal line, linea subcostalis); przez kolce biodrowe przednie górne (tzw. linia międzykolcowa interspinal line, linea interspinalis). Linie te dzielą przednią ścianę jamy brzusznej na trzy poprzecznie ułożone pasy (okolice): nadbrzusze (epigastrium); śródbrzusze (mesogastrium); podbrzusze (hypogastrium). Linie o przebiegu pionowym są wyznaczane przez brzegi boczne mięśni prostych brzucha (u dołu biegną one przez połowę długości więzadła pachwinowego). W ten sposób wymienione powyżej okolice zostają podzielone na trzy części każda: a) nadbrzusze dzieli się na: nadbrzusze właściwe (epigastric region, regio epigastrica), leżące w środku, oraz dwie okolice podżebrowe (hypochondriac region, regiones hypochondriacae) (ku tyłowi sąsiadują z okolicami podłopatkowymi); b) śródbrzusze dzieli się na: okolicę pępkową (umbilical region, regio umbilicalis), leżącą w środku, i dwie okolice boczne (lateral region, regiones laterales) (ku tyłowi przedłużają się w okolice lędźwiowe); c) podbrzusze dzieli się na: okolicę łonową (pubic region, regio pubica) i dwie okolice pachwinowe (inguinal regions, regiones inguinales).
12 Regio epigastrica epigastric region Regio hypochondriaca hypochondriac region Regio umbilicalis umbilical region Regio lateralis lateral region Regio inguinalis inguinal region Regio pubica pubic region Ryc. 1. Okolice przedniej ściany brzucha według Graya Jama brzuszna ku górze sięga poza łuki żebrowe w obręb kostnych struktur klatki piersiowej. Jest zamknięta od góry przez przeponę. Ku dołowi natomiast przechodzi w miednicę większą, która stanowi dolne, niezamknięte zakończenie jamy brzusznej. Miednica większa (false pelvis, pelvis major) przechodzi w miednicę mniejszą (true pelvis, pelvis minor). Miednica mniejsza jest zamknięta od dołu przez mięśnie i powięzie.
13 Granicą oddzielającą ścianę przednią brzucha od kończyny dolnej jest rowek pachwinowy (inguinal sulcus, sulcus inguinalis), któremu odpowiada leżące głębiej więzadło pachwinowe (inguinal ligament, ligamentum inguinale). Charakterystyczną strukturą na ścianie przedniej brzucha jest pępek (umbilicus), będący blizną po zagojonym miejscu, w którym sznur pępowinowy dochodził do przedniej ściany jamy brzusznej; rzutujemy go na wysokości krążka międzykręgowego L3/L4 (jego położenie zależy od stanu napięcia powłok brzucha i obfitości tkanki podskórnej i tłuszczowej).