Nauczanie języka łemkowskiego w polskim systemie oświaty Ewa Pogorzała Streszczenie: W trakcie Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. narodowość łemkowską zadeklarowało blisko 6 tys. osób. Zgodnie z ustawą z 6 dn. stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym społeczność łemkowska uznawana jest za mniejszość etniczną. Zgodnie z polskim ustawodawstwem osoby naleŝące do mniejszości mają prawo do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości. Kwestie organizacyjne reguluje szczegółowo rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki publiczne zadań umoŝliwiających podtrzymywanie poczucia toŝsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów naleŝących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w roku szkolnym 2008/2009 z nauki języka łemkowskiego w szkołach publicznych korzystało około 250 uczniów. Słowa kluczowe: mniejszość łemkowska w Polsce, język łemkowski, nauczanie języka łemkowskiego 1. Status prawny społeczności łemkowskiej w Polsce. Nauczanie języka łemkowskiego w polskim systemie oświaty odbywa się jako języka mniejszości etnicznej zgodnie z ustawą z dn. 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym 1. Według definicji prawnej określonej w rzeczonej ustawie mniejszością etniczną jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; w sposób istotny odróŝnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; dąŝy do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyraŝanie i ochronę; jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, od co najmniej 100 lat oraz nie utoŝsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Mimo próby prawnego uregulowania statusu mniejszości łemkowskiej w polskim ustawodawstwie, wśród 1 Dziennik Ustaw (dalej: Dz. U.) Nr 17, poz. 141 i Nr 62, poz. 550.
społeczności łemkowskiej w Polsce brak jest zgodnego stanowiska, co do statusu grupy, a instytucjonalnym wyrazem tych rozbieŝności jest funkcjonowanie dwóch organizacji: Stowarzyszenia Łemków oraz Zjednoczenia Łemków, przy czym Stowarzyszenie Łemków uznaje tę społeczność za odrębny naród, zaś Zjednoczenie Łemków za grupę etniczną narodu ukraińskiego. 2. Liczebność mniejszości łemkowskiej w Polsce. W trakcie Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 r. narodowość łemkowską zadeklarowało około 6 tys. osób. W odpowiedzi na pytanie: Do jakiej narodowości się Pan(i) zalicza?, narodowość łemkowską zadeklarowały 5.863 osoby, natomiast 62 osoby zadeklarowały narodowość rusińską 2. Natomiast w odpowiedzi na pytanie: W jakim języku (językach) rozmawia Pan(i) najczęściej w domu?, uŝywanie języka łemkowskiego w kontaktach domowych zadeklarowało 5.627 osób, wśród których 5.066 osób zadeklarowało narodowość niepolską, zaś 561 osób narodowość polską 3. Wśród 5.627 osób, które zadeklarowały uŝywanie języka łemkowskiego w kontaktach domowych, narodowość łemkowską zadeklarowało 4.736 osób 4. Po przeanalizowaniu wyników spisu w kontekście ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym powyŝsze dane ulec muszą nieznacznym modyfikacjom, bowiem zgodnie z definicją zawartą w ustawie warunkiem uznania danej osoby za członka mniejszości etnicznej jest posiadanie obywatelstwa polskiego. Uwzględniając powyŝsze kryterium liczba obywateli polskich, którzy zadeklarowali w trakcie spisu narodowość łemkowską, wyniosła według kalkulacji GUS 5.850 osób 5. Natomiast 2 GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY (dalej: GUS). Ludność według narodowości, płci i miejsca zamieszkania w 2002 r. [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_nsp2002_tabl1.xls> 3 GUS. Ludność według języka uŝywanego w kontaktach domowych i deklaracji narodowościowej w 2002 roku [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_nsp2002_tabl5.xls> 4 GUS. Ludność według deklarowanej narodowości i języka uŝywanego w kontaktach domowych [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_nsp2002_tabl9.xls> 5 Niestety w danych prezentowanych na stronie GUS-u na temat liczebności poszczególnych zbiorowości mniejszościowych, obliczonych na podstawie rezultatów Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 oraz według kryteriów zawartych w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, nie odniesiono się do kwestii osób, które zadeklarowały narodowość rusińską. Por.: GUS. Społeczności mniejszościowe w rozumieniu ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych, wyodrębnione na podstawie danych Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 [online]. Dostępny w Internecie:
liczba obywateli polskich deklarujących uŝywanie w domu języka łemkowskiego wyniosła 5.605 osób 6. NaleŜy równieŝ zaznaczyć, iŝ część społeczności łemkowskiej, reprezentująca opcję proukraińską i skupiona wokół Zjednoczenia Łemków, w trakcie spisu zadeklarowała narodowość ukraińską 7. TakŜe szacunki badaczy kwestii narodowościowych, traktujący Łemków jako grupę etniczną w ramach narodu ukraińskiego są wyŝsze niŝ dane spisowe i oscylują w granicach 10 30 tys. 8, podobnie estymacje przedstawicieli organizacji łemkowskich. Zjednoczenie Łemków przed przeprowadzeniem spisu, szacowało liczebność społeczności ukraińskiej w Polsce na ok. 160 tys. osób, z czego 30 tys. obejmować miało Łemków, traktowanych jako grupa etniczna 9. Natomiast Stowarzyszenia Łemków szacowało liczbę społeczności łemkowskiej na około 60 tys. 10 3. Podstawy prawne nauczania języka łemkowskiego. Art. 8 ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, w części dotyczącej praw językowych, stanowi, iŝ osoby naleŝące do mniejszości mają w szczególności prawo do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości. Kwestie dotyczące oświaty ramowo uregulowane zostały w rozdziale 3 ustawy wspomnianej ustawy, natomiast szczegółowe zasady i tryb realizacji prawa osób naleŝących do mniejszości do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości, a takŝe prawa tych osób do nauki historii i kultury danej mniejszości, reguluje ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Zgodnie z art. 13 tegoŝ aktu szkoły i placówki publiczne umoŝliwiają uczniom podtrzymywanie poczucia toŝsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury. Nauka ta prowadzona jest na wniosek rodziców w osobnych grupach, oddziałach i szkołach, w grupach, oddziałach lub <http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_nsp2002_tabl1_mn.xls> 6 GUS. Mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczność posługująca się językiem regionalnym w 2002 roku [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_nsp2002_tabl2_mn.xls> 7 Por. opinię w tym zakresie Stefana Hładyka (Prezesa Zarządu Zjednoczenia Łemków), opublikowaną na łamach Polskiej Gazety Krakowskiej : HŁADYK, Stefan. Strach ma wielkie oczy?, Rozmowa ze Stefanem Hładykiem, prezesem Zarządu Zjednoczenia Łemków w Gorlicach, rozm. przepr. H. Szewczyk [online]. Dostępny w Internecie: <http://krakow.naszemiasto.pl/wydarzenia/153703.html> 8 Porównaj: CHAŁUPCZAK, Henryk. Liczba mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce w świetle powszechnego spisu ludności z 2002 roku oraz badań naukowych. In CHAŁUPCZAK, Henryk, MICHALIK, ElŜbieta (ed.). Mniejszości narodowe i etniczne w procesach integracji i transformacji. Lublin : Wydawnictwo UMCS, 2006, s. 268 269. 9 HŁADYK, ref. 1. 10 DYBALSKA, Wanda. Dolnośląscy Łemkowie szykują się do Watry [online]. Dostępny w Internecie: <http://miasta.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,2202596.html>
szkołach z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i kultury lub teŝ w międzyszkolnych zespołach nauczania. Kwestie organizacyjne reguluje szczegółowo rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki publiczne zadań umoŝliwiających podtrzymywanie poczucia toŝsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów naleŝących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym 11 Zgodnie z paragrafem 2 analizowanego rozporządzenia naukę języka mniejszości w szkole organizuje dyrektor szkoły, na pisemny wniosek rodziców (prawnych opiekunów) ucznia, składany na zasadzie dobrowolności. Wniosek ten dotyczy całego okresu nauki ucznia w danej szkole. Formy organizacyjne nauczania języka mniejszości określone zostały w paragrafie 4 rozporządzenia. Są to: 1) szkoły lub oddziały z językiem mniejszości jako językiem nauczania; 2) szkoły lub oddziały, w których zajęcia edukacyjne są prowadzone w dwóch językach: polskim oraz języku mniejszości, będącym drugim językiem nauczania; 3) szkoły lub oddziały z dodatkową nauką języka mniejszości, prowadzoną w formie odrębnych zajęć; 4) międzyszkolne zespoły nauczania języka mniejszości lub języka regionalnego. Równolegle oddziały, w których zajęcia są prowadzone w języku mniejszości, oddziały w których zajęcia edukacyjne są prowadzone w dwóch językach: polskim oraz języku mniejszości, będącym drugim językiem nauczania oraz oddziały z dodatkową nauką języka mniejszości mogą być organizowane, jeŝeli na naukę języka mniejszości zostanie zgłoszonych na poziomie danej klasy co najmniej 7 uczniów (w szkole podstawowej i gimnazjum), zaś w szkole ponadgimnazjalnej, równieŝ na poziomie danej klasy, co najmniej 14 uczniów. W przypadku, gdy liczba zgłoszonych uczniów jest mniejsza nauczanie języka mniejszości w szkołach organizuje się w grupach międzyoddziałowych lub międzyklasowych, przy czym grupa międzyoddziałowa, utworzona z uczniów róŝnych oddziałów na poziomie danej klasy, nie moŝe liczyć mniej niŝ 7 uczniów w szkole podstawowej i gimnazjum oraz 14 uczniów w szkole ponadgimnazjalnej. Grupa międzyklasowa, utworzona z uczniów róŝnych klas, w której nauczanie odbywa się według organizacji nauczania w klasach łączonych, nie moŝe liczyć mniej niŝ 3 i więcej niŝ 14 uczniów. W uzasadnionych przypadkach, za zgodą organu prowadzącego przedszkole lub szkołę, liczba uczniów w oddziałach, grupach 11 Dz. U. Nr 214, poz. 1579.
międzyoddziałowych lub międzyklasowych moŝe być mniejsza niŝ określona w rozporządzeniu. JeŜeli z powodu zbyt małej liczby zgłoszonych uczniów lub braku nauczyciela nie ma moŝliwości zorganizowania nauczania języka mniejszości w sposób określony w rozporządzeniu, organ prowadzący szkołę, uwzględniając miejscowe warunki komunikacyjne, moŝe zorganizować zespoły międzyszkolne. Listę uczniów zgłoszonych na naukę języka mniejszości organowi prowadzącemu przekazuje dyrektor szkoły, przy czym liczba uczniów w zespole międzyszkolnym nie moŝe być mniejsza niŝ 3 i większa niŝ 20. Nauczanie języka mniejszości w zespole międzyszkolnym prowadzi się w wymiarze 3 godzin tygodniowo. Spośród kilku form organizacyjnych nauczania w języku lub języka mniejszości przewidzianych w przepisach prawa oświatowego, w praktyce ze względu na duŝe rozproszenie mniejszości łemkowskiej tworzone są jedynie grupy i zespoły nauczania języka łemkowskiego. Szczegółowe kwestie dotyczące zasad nauczania języka łemkowskiego, analogicznie jak w przypadku języków pozostałych mniejszości oraz języka regionalnego, określone zostały w rozporządzeniach wykonawczych do ustawy o systemie oświaty, a w szczególności w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych 12. W przypadku szkół (oddziałów) z dodatkową nauką języka mniejszości, zarówno na poziomie szkół podstawowych i gimnazjów, jak równieŝ liceów ogólnokształcących i profilowanych, w planach nauczania dodatkowo uwzględnia się 3 godziny 13 na naukę języka mniejszości 14. 12 Dz. U. Nr 15, poz. 142, z późn. zm. 13 Według informacji przedstawicieli społeczności łemkowskiej, prezentowanych m. in. na forum Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, w praktyce ze względu na liczne trudności język łemkowski nauczany jest często w mniejszym wymiarze, tj. 1 2 godziny tygodniowo. KANCELARIA SEJMU. BIURO INFORMACYJNE, Biuletyn z posiedzenia Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych (nr 8) [online]. Dostępny w Internecie: <http://orka.sejm.gov.pl/biuletyn.nsf/0/6b3b331f873251eac1257176003ea424/$file/0056405.pdf> 14 PoniewaŜ nauczanie języka łemkowskiego odbywa się tylko w formie nauki dodatkowej, pominięto informacje na temat wymiaru godzin języków mniejszości w przypadku pozostałych form organizacyjnych. W tym zakresie patrz szerzej paragraf 4 cytowanego rozporządzenia.
4. Nauczanie języka łemkowskiego w ujęciu statystycznym. Według informacji Stowarzyszenia Łemków nauczanie języka łemkowskiego wprowadzono do polskiego sytemu oświaty z początkiem roku szkolnego 1991/1992. Pierwszy punkt nauczania języka łemkowskiego zorganizowany został we wrześniu 1991 r. przy Szkole Podstawowej w Uściu Gorlickim (Ruskim) 15. Po dziesięciu latach, w roku szkolnym 2000/2001 według danych M. Chomiak nauka języka łemkowskiego prowadzona była na obszarze tzw. etnicznej Łemkowszczyzny w szkołach podstawowych w Uściu Gorlickim (7 uczniów), Kunkowej (6 uczniów), Bielance (6 uczniów), Gładyszowie (10 uczniów), Zdyni (12 uczniów), Rozdzielu (8 uczniów), Krygu (7 uczniów), Bodakach i Bartnem (9 uczniów) oraz Krynicy (12 uczniów). Na poziomie gimnazjalnym nauczanie prowadzono w Uściu Gorlickim (6 uczniów), Gładyszowie (4 uczniów) oraz Krynicy (5 uczniów), zaś na szczeblu ponadgimnazjalnym w I Liceum Ogólnokształcącym im. M. Kromera w Gorlicach (31 uczniów). Na terenach, gdzie przesiedlono Łemków w ramach akcji Wisła, nauczanie języka łemkowskiego prowadzono w szkole podstawowej i gimnazjum w Legnicy (około 30 uczniów), w szkołach podstawowych w Lesznie Górnym (12 uczniów), w Przemkowie (15 uczniów), w Brzozie (około 25 uczniów) oraz w gimnazjum w Strzelcach Krajeńskich (7 uczniów) 16. Informacje dotyczące nauczania języka łemkowskiego w polskim systemie oświaty juŝ w pierwszej połowie lat 90. XX w. nie zostały jednak uwzględnione w danych Głównego Urzędu Statystycznego, będących próbą całościowego uchwycenia statystycznego obrazu szkolnictwa dla mniejszości w Polsce. Według danych GUS-u nauczanie języka łemkowskiego na poziomie szkolnictwa podstawowego rozpoczęto dopiero w roku szkolnym 1997/98 (4 zespoły nauczania, 51 uczniów) 17. Dane GUS-u dotyczące nauczania języka łemkowskiego na poziomie szkół podstawowych i gimnazjalnych zaprezentowane zostały w poniŝszej tabeli. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego język łemkowski nauczany jest równieŝ na poziomie szkolnictwa ponadgimnazjalnego, ale dopiero w danych za rok szkolny 2003/2004 odnotowano nauczanie tego języka w jednej szkole ponadgimnazjalnej dla 13 15 STOWARZYSZENIE ŁEMKÓW. Kalendarium historyczne [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.stowarzyszenielemkow.pl/modules/sections/index.php?op=viewarticle&artid=60> 16 CHOMIAK, Mirosława. O nauczaniu języka łemkowskiego w Polsce. In Języki Obce w Szkole, 2001, nr 6, s. 165. 17 GUS, Oświata i Wychowanie w roku szkolnym 2002/2003, Warszawa : GUS, 2003, tab. 12, s. L.
uczniów. Natomiast według informacji Stowarzyszenia Łemków nauczanie języka łemkowskiego na poziomie szkolnictwa ponadgimnazjalnego prowadzone było juŝ w roku szkolnym 2000/2001 w Liceum Ogólnokształcącym im. Marcina Kromera w Gorlicach 18. W danych GUS-u za rok szkolny 2008/2009 odnotowano jeden zespół nauczania języka łemkowskiego na poziomie licealnym (10 uczniów). Tabela. Dane Głównego Urzędu Statystycznego dotyczące nauczania języka łemkowskiego na poziomie szkół podstawowych i gimnazjów. SZKOŁY ROK PODSTAWOWE GIMNAZJA* SZKOLNY LICZBA ZESPOŁÓW LICZBA UCZNIÓW LICZBA ZESPOŁÓW LICZBA UCZNIÓW 1997/1998 4 51 - - 1998/1999 4 44 - - 1999/2000 8 66 2 14 2000/2001 9 98 5 29 2001/2002 12 92 6 37 2002/2003 14 118 6 32 2003/2004 16 180 8 57 2004/2005 21 212 10 90 2005/2006 20 164 13 109 2006/2007 23 231 12 108 2007/2008 22 147 12 96 2008/2009 23 160 11 81 * W 1999 r. przeprowadzono w Polsce reformę oświaty, której efektem w aspekcie organizacji szkolnictwa było obniŝenie okresu kształcenia na poziomie szkół podstawowych z 8 do 6 lat oraz wprowadzenie trzyletnich gimnazjów. Źródło: GUS. Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2007/2008 [online]. Warszawa : GUS, 2008, s. 79, tabl. 14 Nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w szkołach podstawowych i w zespołach międzyszkolnych; tabl. 15 Nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w gimnazjach i w zespołach międzyszkolnych; s. 80, tabl. 16. Nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w szkołach ponadgimnazjalnych. Dostępny w Internecie: <http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_publ_wz_oswiata_wychowanie_2007-2008r.pdf> GUS. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2009 r. [online], Warszawa : GUS, 2009, s. 234, tabl. 6(136) Nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w szkołach dla dzieci i młodzieŝy. Dostępny w Internecie: <http://www.stat.gov.pl/gus/5840_737_plk_html.htm> Jak juŝ wstępie zasygnalizowano przytoczone powyŝej dane Głównego Urzędu Statystycznego nie są w pełni miarodajne. Problem wiarygodności informacji statystycznych na temat skali nauczania języków mniejszości, w tym języka łemkowskiego, podniesiony został między innymi w publikacji Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z 2002 r. Prawo do 18 STOWARZYSZENIE ŁEMKÓW. Kalendarium historyczne [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.stowarzyszenielemkow.pl/modules/sections/index.php?op=viewarticle&artid=69>
nauki. Raport z monitoringu 19. Trudności z ustaleniem precyzyjnych danych na temat skali nauczania języka łemkowskiego w polskim systemie oświaty wynikają równieŝ z faktu, iŝ w początkowym okresie po wprowadzeniu nauczania języka łemkowskiego do szkół nagminnym było zaliczanie w zestawieniach statystycznych zespołów tego języka do danych o nauczaniu języka ukraińskiego. Rozdźwięk w tej kwestii widoczny jest szczególnie między organizacjami łemkowskimi. W dokumentach i publikacjach Zjednoczenia Łemków mówi się o punktach nauczania języka ukraińskiego z dialektem łemkowskim 20. 5. Programy nauczania i podręczniki. Zgodnie z paragrafem 9 rozporządzenia z 2007 r. nauczanie języka mniejszości, języka regionalnego, własnej historii i kultury oraz geografii państwa, z którego obszarem kulturowym utoŝsamia się mniejszość narodowa, odbywa się na podstawie programów nauczania i podręczników dopuszczonych do uŝytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. Zakres przedmiotu Język mniejszości narodowej lub etnicznej oraz język regionalny język kaszubski określony został w rozporządzeniu Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół 21. Na podstawie zawartych tam wytycznych opracowywane są szczegółowe programy nauczania. Według stanu na koniec 2008 r. obowiązują dwa programy nauczania języka łemkowskiego autorstwa M. Chomiak, tj. Program do nauki języka łemkowskiego (rusińskiego) dla szkoły podstawowej i gimnazjum (I, II i III etap edukacyjny) (DKW-4014-133/99) oraz Program nauczania języka łemkowskiego (rusińskiego) dla szkół średnich - kurs podstawowy (DKW-40 15-7/00). Na początku lat 90. XX w., kiedy rozpoczęto nauczanie języka łemkowskiego, korzystano z kserokopii podręczników przedwojennych, wydanych nakładem Państwowego Wydawnictwa KsiąŜek Szkolnych we Lwowie w latach 1934 35. W 1992 r. Stowarzyszenie Łemków wydało Gramatykę języka łemkowskiego oraz Łemkowską gramatykę dla 19 CIECHANOWSKI, Jacek. CZYś, ElŜbieta. SZEWCZYK, Ewa. Prawo do nauki. Raport z monitoringu [online] Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa : Nadhi, 2002, s. 135 160. Dostępny w Internecie: <http://www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/prawo_do-nauki.pdf> 20 Porównaj np.: ZJEDNOCZNE ŁEMKÓW. Troska o szkolnictwo łemkowskie [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.lemkounion.com/szkolnictwo.html> 21 Dz. U. Nr 51, poz. 458.
dzieci autorstwa M. Chomiak 22. Zgodnie z wykazem podręczników i ksiąŝek pomocniczych przeznaczonych dla mniejszości narodowych, mniejszości etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem kaszubskim, opublikowanym na stronie MEN 23, ogółem według stanu na koniec 2008 r. dopuszczonych zostało do uŝytku szkolnego ponad 20 pozycji do nauki języka łemkowskiego (wykaz w załączeniu). Przedstawiciele organizacji łemkowskich generalnie pozytywnie oceniają sytuację w zakresie podręczników do nauki języka łemkowskiego w aspekcie ilościowym, natomiast zgłaszane są uwagi krytyczne co do ich strony jakościowej. O ile liczba opracowanych pozycji podręcznikowych i uzupełniających uznawana jest za zadowalającą, to ich poziom budzi pewne zastrzeŝenia. Działacze łemkowscy zwracają równieŝ uwagę na brak zaplecza naukowego, które prowadziłoby prace nad standaryzacją języka łemkowskiego. 6. Kształcenie nauczycieli. Pomoc metodyczna. Zgodnie z paragrafem 13 rozporządzenia MENiS z dn. 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których moŝna zatrudniać nauczycieli niemających wyŝszego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli 24, kwalifikacje do nauczania lub prowadzenia zajęć w grupach, oddziałach, przedszkolach lub szkołach umoŝliwiających uczniom podtrzymywanie toŝsamości narodowej, etnicznej i językowej posiada osoba, która ma kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub przedszkolu, a ponadto wykazuje się znajomością języka, w którym naucza lub prowadzi zajęcia. Znajomość języka potwierdza się dyplomem (świadectwem) lub stwierdza ją organ zatrudniający w porozumieniu z właściwym stowarzyszeniem (związkiem) mniejszościowym lub etnicznym. Początkowo języka łemkowskiego nauczali księŝa oraz nauczyciele róŝnych przedmiotów znający ten język. W lipcu 2000 r. Stowarzyszenie Łemków zorganizowało, we współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej i Fundacją Batorego, tzw. kursokonferencję dla nauczycieli języka łemkowskiego. Program szkolenia obejmował 22 M. Chomiak, ref. 1, s. 165. 23 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ. Wykaz podręczników i ksiąŝek pomocniczych przeznaczonych dla mniejszości narodowych, mniejszości etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem kaszubskim, dopuszczonych po 10 marca 1999 r., [online] Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2008. Dostępny w Internecie: <http://www2.men.gov.pl/content/view/274/> 24 Dz. U. Nr 155, poz. 1288 z późn. zm.
wykłady i ćwiczenia z gramatyki języka łemkowskiego, literatury łemkowskiej i metodyki nauczania. Nauczyciele z przygotowaniem pedagogicznym mieli moŝliwość, po zaliczeniu kursu w formie kolokwium, otrzymać świadectwa edukacyjne uprawniające do nauczania języka łemkowskiego. W kursokonferencji udział wzięło blisko 40 osób, między innymi pracownicy naukowi, nauczyciele, w tym równieŝ języka łemkowskiego, doktoranci, studenci oraz absolwenci szkół średnich zainteresowani językiem łemkowskim 25. Od roku akademickiego 2001/2002 w Akademii Pedagogicznej w Krakowie (od 2008 r. Uniwersytecie Pedagogicznym) na kierunku Filologia prowadzone są 5 - letnie studia magisterskie o specjalności filologia rosyjska z językiem rusińsko łemkowskim 26. Plan studiów obejmuje takie przedmioty jak: Praktyczna nauka języka rusińsko łemkowskiego, Wiedza o historii i kulturze rusińsko łemkowskiego obszaru językowego, Gramatyka opisowa języka rusińsko łemkowskiego, Gramatyka konfrontatywna polsko-łemkowska i ukraińsko-łemkowska, Literatura rusińsko łemkowska, Historia języka rusińsko łemkowskiego, Stylistyka języka rusińsko łemkowskiego, Metodyka nauczania języka rusińsko łemkowskiego, Seminarium dyplomowe z języka rusińsko łemkowskiego oraz Praktyka przedmiotowa (język rusińsko-łemkowski) 27. Przez długi okres czasu nauczyciele języka łemkowskiego pozbawieni byli pomocy metodycznej. Postulaty w tym zakresie wielokrotnie zgłaszano na forum organów zajmujących się sprawami mniejszości. Główną przeszkodą w zakresie zorganizowana pomocy metodycznej dla nauczycieli była zbyt niska liczba uczniów, która uniemoŝliwiała zatrudnienie metodyka, nawet w niepełnym wymiarze etatu 28. Dopiero w 2008 r. w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Nowym Sączu, działającym w ramach Małopolskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli, utworzone zostało i obsadzone stanowisko nauczyciela konsultanta ds. języka łemkowskiego 29. 25 STOWARZYSZENIE ŁEMKÓW. Kalendarium historyczne [online] Dostępny w Internecie: <http://www.stowarzyszenielemkow.pl/modules/sections/index.php?op=viewarticle&artid=69>; M. Chomiak, ref. 1, s. 165. 26 M. Chomiak, ref. 1. s. 165. 27 UNIWERSYTEWT PEDAGOGICZNY W KRAKOWIE. System informacji dydaktycznej [online]. Dostępny w Internecie: <http://www.ap.krakow.pl/sid> 28 KANCELARIA SEJMU. BIURO INFORMACYJNE, ref. 1. 29 MAŁOPOLSKIE CENTRUM DOSKONALENIA NAUCZYCIELI. Konsultanci [online]. Dostępny w Internecie: <http://nowysacz.mcdn.edu.pl/konsultanci>
7. Zakończenie. Nauczanie języka ojczystego wpływa niewątpliwie na procesy świadomościowe zachodzące w danej grupie mniejszościowej. Na gruncie etnologii i antropologii analizowany jest wpływ szkolnictwa na procesy akulturacji, asymilacji i rekulturacji zachodzące w grupach etnicznych. W kontekście nauczania języka łemkowskiego w polskim systemie oświaty podkreślić naleŝy wpływ tegoŝ nauczania na procesy rekulturacji wśród mniejszości łemkowskiej, a więc dąŝenia do powrotu do kultury rodzimej, porzuconej lub przekształconej w procesach akulturacji i asymilacji 30. Język łemkowski nauczany jest w polskim systemie oświaty od ponad kilkunastu lat, a na przestrzeni lat 90. XX w., moŝna było zaobserwować tendencje wzrostową w zakresie liczby uczniów korzystających z nauki tego języka. Podkreślić jednak naleŝy trudności w uzyskaniu wiarygodnych danych na temat nauczania języka łemkowskiego. Na stronach internetowych organizacji łemkowskich brak jest zarówno sumarycznych, jak i jednostkowych danych dotyczących nauczania tego języka. RównieŜ dane Głównego Urzędu Statystycznego, kuratoriów oświaty oraz dane rządowe uznać naleŝy za nie w pełni miarodajne. Autorka: Dr. Ewa Pogorzała, Instytut Humanistyczny, Państwowa Wyźsza Szkoła Zawodowa, Zamość, Poľsko Resume: The issues connected with teaching Lemko/ Ruthenian language in polish educational system are particularly regulated by the Regulation of the Minister of National Education of 14 November 2007 on the conditions and ways of implementing, by public schools and establishments, tasks enabling to maintain national, ethnic and language identity of pupils belonging to national and ethnic minorities or community using regional language. According to Central Statistical Office (GUS) about 250 pupils were learning Lemko language in the school year 2008/2009. 30 PECUCH, Mirosław. Wpływ szkolnictwa na procesy akulturacji, asymilacji i rekulturacji Łemków. In Rocznik Lubuski, 2004 T. XXX, cz. 1, s. 132.
Załącznik (Príloha): Wykaz podręczników i ksiąŝek pomocniczych przeznaczonych dla mniejszości łemkowskiej Szkoła podstawowa Klasa 0 Prokopczak J., Litery malowanki, RUTENIKA 31, (408/03 32 ). Klasy I III Elementy kształcenia zintegrowanego 1) Chomiak M., Uczymy się i bawimy, RUTENIKA, (280/04). 2) Prokopczak J., Litery malowanki, RUTENIKA, (408/03). 3) Trochanowski P., Elementarz, RUTENIKA, (425/03). Klasy IV VI 1) Chomiak M., Mówimy po łemkowsku, RUTENIKA, (274/04). 2) Chomiak M., Mówimy po łemkowsku. Część 2, RUTENIKA, (165/06). 3) Chomiak M., Górska M., Dom, człowiek, przyroda. Słowniczek tematyczny polskołemkowsko-angielski, angielsko-łemkowsko-polski, RUTENIKA, (270/04). 4) Chomiak M., Górska M., Szkoła. Słowniczek tematyczny polsko-łemkowsko-angielski. Słowniczek tematyczny angielsko-łemkowsko-polski, RUTENIKA, (419/03). 5) Chomiak M., Matała B., Język łemkowski z komputerem (ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne), RUTENIKA, (409/03). 6) Horoszczak J., Słownik łemkowsko-polski, polsko-łemkowski, RUTENIKA, (271/04). 7) Magocsi P. R., Duć-Fajfer H., Kwoka T., Rozmawiajmy po łemkowsku, rozmówki polskołemkowsko-angielskie, RUTENIKA, (140/07). Gimnazjum 1) Chomiak M., Język łemkowski dla gimnazjum. Część II, RUTENIKA, (176/05). 2) Chomiak M., Język łemkowski. Część 1. Podręcznik dla rozpoczynających naukę w gimnazjum, liceum, technikum i zasadniczej szkole zawodowej, RUTENIKA, (414/03). 3) Chomiak M., Język łemkowski. Część III dla gimnazjum. RUTENIKA, (220/08). 4) Chomiak M., Fontański H., Gramatyka języka łemkowskiego, RUTENIKA, (273/04). 5) Chomiak M., Górska M, Sandwicz-Bąkowska W., Słowniczek tematyczny angielskołemkowsko-polski i polsko-łemkowsko-angielski. Praca, RUTENIKA, (151/06). 31 Wydawnictwo. 32 Numer zlecenia.
6) Chomiak M., Górska M., Dom, człowiek, przyroda. Słowniczek tematyczny polskołemkowsko-angielski, angielsko-łemkowsko-polski, RUTENIKA, (270/04). 7) Chomiak M., Górska M., Szkoła. Słowniczek tematyczny polsko-łemkowsko-angielski. Słowniczek tematyczny angielsko-łemkowsko-polski, RUTENIKA, (419/03). 8) Chomiak M., Matała B., Język łemkowski z komputerem (ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne), RUTENIKA, (409/03). 9) Horoszczak J., Słownik łemkowsko-polski, polsko-łemkowski, RUTENIKA, (271/04). 10) Magocsi P. R., Duć-Fajfer H., Kwoka T., Rozmawiajmy po łemkowsku, rozmówki polskołemkowsko-angielskie, RUTENIKA, (140/07). Liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum 1) Chomiak M., Fontański H., Gramatyka języka łemkowskiego, RUTENIKA, (273/04). 2) Horoszczak J., Słownik łemkowsko-polski, polsko-łemkowski, RUTENIKA, (271/04). 3) Magocsi P. R., Duć-Fajfer H., Kwoka T., Rozmawiajmy po łemkowsku, rozmówki polskołemkowsko-angielskie, RUTENIKA, (140/07). Liceum ogólnokształcące 1) Chomiak M., Język łemkowski dla liceum. Część II, RUTENIKA, (177/05). 2) Chomiak M., Język łemkowski. Część 1. Podręcznik dla rozpoczynających naukę w gimnazjum, liceum, technikum i zasadniczej szkole zawodowej, RUTENIKA, (414/03). 3) Chomiak M., Górska M, Sandwicz-Bąkowska W., Słowniczek tematyczny angielskołemkowsko-polski i polsko-łemkowsko-angielski. Praca, RUTENIKA, (151/06). 4) Chomiak M., Górska M., Szkoła. Słowniczek tematyczny polsko-łemkowsko-angielski. Słowniczek tematyczny angielsko-łemkowsko-polski, RUTENIKA, (419/03). 5) Chomiak M., Matała B., Język łemkowski z komputerem (ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne), RUTENIKA, (409/03). Liceum profilowane 1) Chomiak M., Język łemkowski. Część 1. Podręcznik dla rozpoczynających naukę w gimnazjum, liceum, technikum i zasadniczej szkole zawodowej, RUTENIKA, (414/03). 2) Chomiak M., Górska M., Szkoła. Słowniczek tematyczny polsko-łemkowsko-angielski. Słowniczek tematyczny angielsko-łemkowsko-polski, RUTENIKA, (419/03). 3) Chomiak M., Matała B., Język łemkowski z komputerem (ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne), RUTENIKA, (409/03). Technikum Chomiak M., Język łemkowski. Część 1. Podręcznik dla rozpoczynających naukę w gimnazjum, liceum, technikum i zasadniczej szkole zawodowej, RUTENIKA, (414/03). Zasadnicza szkoła zawodowa Chomiak M., Język łemkowski. Część 1. Podręcznik dla rozpoczynających naukę w gimnazjum, liceum, technikum i zasadniczej szkole zawodowej, RUTENIKA, (414/03).