Ekspertyza przekrojowa dotycząca ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000

Ekspertyza przekrojowa dotycząca ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000 Białystok, październik 2012 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Budżet Państwa 1

Wykonawca: Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw,,Nasza Natura ul. Przejezdna 6/32 16-001 Ignatki Osiedle naszanatura@wp.pl www.naszanatura.com.pl Autorzy: Maciej Makowski - kierownik projektu Katarzyna Grudzińska Mateusz Grygoruk Jędrzej Grygoruk Anna Kasjaniuk Aneta Kostecka Piotr Wierciński Nadzór merytoryczny: Prof. dr hab. Piotr Banaszuk 2

Spis treści 1. Wprowadzenie...5 1.1. Definicja obszarów Natura 2000 i informacje wstępne...5 1.2. Definicja gospodarowania; analiza gałęzi gospodarki istotnych z punktu widzenia funkcjonowania obszarów Natura 2000...8 1.3. Analiza przestrzenna obszarów Natura 2000 w oparciu o instytucje zarządzające w Polsce...13 1.4. Cel i zakres opracowania z uwzględnieniem tematyki poszczególnych rozdziałów...14 2. Analiza przestrzenna obszarów Natura 2000 na tle podziału administracyjnego kraju...16 2.1. Obszary Natura 2000 na tle jednostek administracyjnych kraju...16 2.2. Struktura użytkowania gruntów na obszarach Natura 2000...17 3. Analiza ekonomiczna zmian struktury dochodów gmin...20 3.1. Podział gmin ze względu na udział obszaru Natura 2000 w całkowitej powierzchni gminy...20 3.2. Struktura dochodów gmin położonych na obszarach Natura 2000...20 4. Identyfikacja i ocena wpływu programu Natura 2000 na sytuację ekonomiczną gmin i inwestorów indywidualnych...25 4.1. Partycypacja społeczna Natura 2000 w świadomości lokalnej...25 4.2. Zależność pomiędzy położeniem gmin na obszarach Natura 2000 a ich sytuacją ekonomiczną...33 4.3. Propozycje rozwiązań - weryfikacja dotychczasowych obserwacji sytuacji ekonomicznej...35 5. Straty, koszty, zyski i korzyści płynące z funkcjonowania obszarów Natura 2000 38 5.1. Analiza SWOT...38 5.1.1. Turystyka...38 5.1.2. Rolnictwo...38 5.1.3. Inwestorzy indywidualni...39 5.2. Potencjał marketingowy Natury 2000...40 5.3. Koszty przygotowania planu zadań ochronnych jako ekonomiczny wymiar zarządzania Naturą 2000...41 5.4. Świadczenia ekosystemów jako wspólny mianownik gospodarki i ochrony przyrody...44 6. Działalność gospodarcza pożądana i niepożądana na obszarach Natura 2000...48 6.1. Przykładowe rodzaje działalności na obszarach Natura 2000...48 6.2. Możliwości rozwoju przedsiębiorczości na obszarach Natura 2000 oraz rekomendacje do budowania partnerstwa pomiędzy sektorem biznesu a sektorem ochrony przyrody...55 7. Środki finansowe dla obszarów Natura 2000...58 7.1. Przykładowe możliwości finansowania działalności na obszarach Natura 200058 7.1.1. Bezpośrednie źródła finansowania obszarów Natura 2000...59 7.1.2. Pośrednie źródła finansowania obszarów Natura 2000...75 7.2. Dotychczasowe wykorzystanie środków z Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego...90 7.3. Rekomendacje, szanse i zagrożenia nowej perspektywy finansowej 2014-2020 95 3

8. Natura 2000 w innych krajach UE...100 8.1. Przykłady czerpania korzyści z sieci obszarów Natura 2000 w innych krajach UE 100 8.2. Innowacyjne wykorzystanie funduszy unijnych dla obszarów Natura 2000 w innych krajach UE...101 9. Podsumowanie...102 9.1. Analiza SWOT...102 10. Słownik...105 Bibliografia...115 Spis załączników...120 Spis rysunków...121 Spis tabel...122 4

1. Wprowadzenie 1.1. Definicja obszarów Natura 2000 i informacje wstępne Program Natura 2000 jest ambitną inicjatywą, której celem jest zachowanie dziedzictwa naturalnego Europy poprzez ochronę najcenniejszych gatunków i siedlisk niezależnie od granic administracyjnych poszczególnych krajów. Sieć funkcjonuje obok krajowych systemów obszarów prawnie chronionych. Konieczność wzmocnienia ochrony prawnej zasobów środowiskowych Europy wynikała ze spadku różnorodności biologicznej i fragmentaryzacji ekosystemów powodowanej postępującą urbanizacją oraz rozwijającym się przemysłem i rolnictwem. Dlatego uznano, że w procesie integracji europejskiej niezwykle istotne jest podjęcie spójnych działań na rzecz ochrony dziedzictwa przyrodniczego w skali całej Europy. W tym celu rozpoczęto proces tworzenia wspólnych podstaw prawnych. Pierwszymi dokumentami była: Konwencja Ramsarska z 1971 roku, odnosząca sie do obszarów wodnobłotnych, Konwencja Bońska z 1979 roku o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (1979 r.) oraz ustanowiona w Bernie w Szwajcarii w 1979 roku Konwencja Berneńska o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych, która weszła w życie w połowie 1982 roku. 1 Praktyczną realizacją Konwencji Berneńskiej w Unii Europejskiej jest Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa). Stanowią one podstawę europejskiego systemu ochrony wspólnego dziedzictwa przyrodniczego, określając zakres działań legislacyjnych, ochronnych, kontrolnych i monitoringowych. Przestrzeganie tych aktów jest obowiązkowe dla wszystkich członków Unii Europejskiej, w tym również dla Polski od 1 maja 2004 roku. W 1979 roku przyjęta została tzw. Dyrektywa ptasia (Dyrektywa 79/409/EWG Rady z dnia 2 kwietnia 1979 r. o ochronie dziko żyjących ptaków). W 2009 roku została ona zastąpiona nową Dyrektywą 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Z kolei w 1992 roku przyjęto tzw. Dyrektywę siedliskową - (Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), która zobowiązała państwa członkowskie Unii Europejskiej do wprowadzenia podstaw prawnych dla rozwoju sieci obszarów 1 http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/test-art, stan na 20.10.2012 5

chroniących zagrożone w skali europejskiej gatunki roślin, zwierząt i rodzaje siedlisk przyrodniczych 2. Wymienione wyżej dwie dyrektywy zakładają stworzenie kompleksowego systemu ochrony zasobów bioróżnorodności poprzez spójną w skali całej Europy sieć Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Za obszary Natura 2000 uznaje się tereny szczególnie cenne przyrodniczo, ważne z punktu widzenia zachowania zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz istotnych dla zachowania bioróżnorodności Europy siedlisk przyrodniczych 3. Sieć tworzą dwa odrębne podsystemy obszarów chronionych: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). OSO - obszary specjalnej ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie ). Przedmiotem ochrony są tu ptaki i ich siedliska w odniesieniu do gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem, gatunków ptaków wędrownych regularnie występujących, które w trakcie swych wędrówek zatrzymują się lub odpoczywają w krajach Unii Europejskiej. Poszczególne państwa wyznaczają OSO indywidualnie zarówno w części kontynentalnej jak i na obszarach morskich. 4 SOO - specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary siedliskowe ), w których przedmiotem ochrony są wymagające działań ochronnych siedliska przyrodnicze mające znaczenie dla zachowania wartości przyrodniczych całej Unii Europejskiej oraz wybrane cenne gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami). Siedliska przyrodnicze stanowić mogą naturalne oraz półnaturalne tereny lądowe i wodne wyróżniające się specyficznymi czynnikami geograficznymi, fizycznymi cechami środowiska i określonymi zbiorowiskami roślinnymi 5. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 obejmuje obszary najcenniejsze w Unii, ale również tereny, które stanowią kanały łącznikowe pomiędzy tymi najcenniejszymi obszarami. Są to tzw. korytarze ekologiczne umożliwiające migrację organizmów między siedliskami. Funkcję korytarzy pełnią lasy, tereny porośnięte krzewami i trawami, tereny wodno-błotne, w szczególności tereny dolin rzecznych. Poza możliwościami przemieszczania się zapewniają gatunkom warunki do zdobycia pożywienia, ustanowienia terytorium, znalezienia partnera do rozrodu oraz umożliwiają ucieczkę przed niebezpieczeństwem (np. przed drapieżnikami, pożarem, etc.). 2 http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/test-art, stan na 20.10.2012 3 http://natura2000.org.pl/e-szkolenia/e2-siec-obszarow-natura-2000-w-polsce-2/_czym_jest_natura_2000_-2/, stan na 20.10.2012 4 http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/o-sieci, stan na 20.10.2012 5 http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/o-sieci, stan na 20.10.2012 6

Obowiązek ustanawiania obszarów Natura 2000 jest obligatoryjny dla wszystkich krajów należących do Unii Europejskiej. Do dzisiaj na obszarze 27 państw członkowskich utworzono ponad 26 tys. obszarów Natura 2000, które łącznie zajmują ok. 17,5% powierzchni Unii Europejskiej. Proces ich wyznaczania nadal trwa. Tworzenie sieci Natura 2000 w wielu krajach Europy wywoływało kontrowersje i napotykało sprzeciw lokalnych społeczności. Podobnie było również w naszym kraju. Przystąpienie Polski w 2004 roku do Unii Europejskiej nałożyło na nasz kraj obowiązek dostosowania się do prawa unijnego, w tym prawa dotyczącego ochrony przyrody. Zgodnie z Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową Polska zobowiązała sie do utworzenia na swoim terytorium Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000. Polska dostosowała się do unijnego prawodawstwa w tej kwestii poprzez Ustawę z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody. Przygotowania do wprowadzenia sieci Natura 2000 w Polsce rozpoczęły się już znacznie wcześniej, bo pod koniec lat 90. Sporządzono wówczas wstępne analizy zasobów siedlisk i gatunków wymagających ochrony w sieci, prowadzono również negocjacje dotyczące uzupełnienia przepisów unijnych o siedliska i gatunki wymagające ochrony w Polsce, a nieobecne w krajach starej Unii Europejskiej 6. Ponadto, na zlecenie Ministerstwa Środowiska w 2001 roku opracowano Koncepcję sieci Natura 2000 w Polsce, w której przedstawiono wstępną analizę obszarów, wykazy siedlisk i gatunków oraz mapy tych obszarów. Przez kolejne dwa lata rozwijano koncepcję Natury 2000 w Polsce, angażując głównie specjalistów, a pomijając udział partnerów społecznych i opinii publicznej. Konsekwencją tego był sprzeciw samorządów dla przedłożonej propozycji oraz przedstawienie Komisji Europejskiej w maju 2004r. bardzo okrojonej terytorialnie sieci obszarów siedliskowych Natura 2000 w Polsce. Ponadto, w lipcu 2004 r. opublikowano rozporządzenie, w którym wyznaczono ostoje ptasie z również ubogim zestawem obszarów. Zmniejszenie liczby ostoi sieci Natura 2000 spotkało się ze sprzeciwem ekspertów i organizacji pozarządowych, którzy przygotowali w grudniu 2004 r. opracowanie krytycznie oceniające zatwierdzony projekt i zawierające propozycje uzupełnienia sieci. Po analizie materiałów Komisja Europejska uznała, że propozycja polskiego rządu jest niewystarczająca i nakazała uzupełnienie listy obszarów specjalnej ochrony ptaków. W kolejnych latach Polska podejmowała prace nad sukcesywnym uzupełnianiem sieci Natura 2000. Obecnie sieć Natura 2000 w Polsce pokrywa ok. 6,2 mln ha, co stanowi ok. 20 % powierzchni lądowej kraju. W jej skład wchodzi: 825 obszarów mających znaczenie dla Unii 6 http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/natura-2000-w-polsce, stan na 20.10.2012 7

Europejskiej (obszary "siedliskowe" - przyszłe specjalne obszary ochrony siedlisk), stanowiących około 11% powierzchni lądowej Polski, oraz 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków, zajmujących niemal 16% powierzchni lądowej kraju 7. Mapę obszarów Natura 2000 w Polsce prezentuje rysunek 1, zamieszczony również w większej rozdzielczości w załączniku 1. Rys. 1. Mapa obszarów Natura 2000 w Polsce. Źródło: Opracowanie własne 1.2. Definicja gospodarowania; analiza gałęzi gospodarki istotnych z punktu widzenia funkcjonowania obszarów Natura 2000 Gospodarowanie - to sposób podejmowania decyzji ekonomicznych i ich realizacji, zarządzanie, kierowanie gospodarką jako całością i poszczególnymi jej podmiotami. Z punktu widzenia instrumentów regulujących procesy gospodarcze odróżnia się gospodarkę rynkową, działającą wyłącznie w oparciu o mechanizm rynkowy, gospodarkę planową, której 7 http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/natura-2000-w-polsce, stan na 20.10.2012 8

2000. 10 Celem sieci Natura 2000 jest ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk funkcjonowanie opiera się na planowaniu makroekonomicznym oraz gospodarki mieszane. 8 Gospodarować: - kierować gospodarką instytucji, przedsiębiorstwa itp., - prowadzić gospodarstwo rolne, - zarządzać jakimiś zasobami i środkami, - decydować o sposobie wykorzystania tego, co się ma. 9 Właściwe gospodarowanie/zarządzanie polega na skutecznym wykorzystaniu i koordynowaniu zasobów (wiedzy, ludzi, technologii, informacji, etc.) dla osiągnięcia określonych celów. Gospodarowanie/zarządzanie obszarami Natura 2000 w Polsce jest specyficzne i wymaga podejmowania wspólnych działań wszystkich instytucji i organizacji będących właścicielami terenów Natura 2000 na rzecz osiągnięcia wspólnego celu, jakim jest zachowanie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych i gatunków na obszarach Natura przyrodniczych kontynentu europejskiego. Nie oznacza to jednak, że obszary Natura 2000 są zamknięte dla działalności inwestycyjnej lub gospodarczej. Działalność taka musi być jednak prowadzona z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju, z jednoczesnym rekompensowaniem ponoszonych strat w środowisku. W przeciwieństwie do rezerwatów czy parków narodowych, duża część obszarów Natura 2000 nie wymaga ostrych reżimów ochronnych, a podstawowym wymogiem jest niezmienianie dotychczasowych funkcji obszaru i niepogarszanie obecnego stanu siedlisk. Oznacza to, że położenie w obszarze Natura 2000 nie jest równoznaczne z zahamowaniem rozwoju różnych gałęzi gospodarki. Wprost przeciwnie - gospodarowanie obszarami Natura 2000 w sposób uwzględniający potrzeby ochrony przyrody może stać się szansą na rozwój regionu. Włączenie obszaru do sieci Natura 2000 umożliwia rolnikom korzystanie z programów rolnośrodowiskowych, które mają stanowić rekompensatę za spadek wartości gruntów rolnych, włączonych do obszarów Natura 2000 oraz rekompensatę za utratę dochodów wynikających z ekstensywnego użytkowania gruntów. Programy rolnośrodowiskowe mają też zachęcać do właściwego gospodarowania tymi obszarami poprzez podejmowanie ściśle określonych działań na rzecz ochrony przyrody i ochrony walorów krajobrazu wiejskiego. 8 http://portalwiedzy.onet.pl/59014,,,,gospodarowanie,haslo.html, stan na 20.10.2012 9 http://sjp.pwn.pl/slownik/2462513/gospodarowa%c4%87, stan na 20.10.2012 10 A. Dubel, M. Jamontt-Skotis, K. Królikowska, J.Stefańska, A. Banrowska,,,Skuteczne zarządzanie obszarami Natura 2000, Stowarzyszenie Centrum Rozwiązań Systemowych, GS Kraków 2010, s.13 9

Ponadto, rolnicy, których gospodarstwa są położone na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (np. w górach, na stromych zboczach lub na terenach o słabych glebach) otrzymują wsparcie, które ma zapobiegać porzucaniu działalności rolniczej. Trzeba również pamiętać, że wiele rozpoznawalnych i chętnie kupowanych produktów rolniczych jest wytwarzanych na obszarach cennych przyrodniczo. Prowadzone w obrębie obszarów Natura 2000 rolnictwo wykorzystuje techniki wpływające pozytywnie na stan bioróżnorodności. Takie racjonalne gospodarowanie obniża koszty funkcjonowania gospodarstw rolnych i podnosi ich rentowność. Przyjazna dla środowiska uprawa rolna przyciąga nowych, coraz bardziej wymagających konsumentów, którzy są skłonni zapłacić wyższą cenę za zakup produktów pochodzących z terenów cennych przyrodniczo. Rolnicy, gospodarujący na obszarach Natura 2000, mogą poprzez umiejętną promocję swoich produktów uzyskać wymierne korzyści finansowe, Status obszaru Natura 2000 gwarantuje naukowo potwierdzony dobry stan środowiska naturalnego co stanowi atut przyciągający turystów, zachęcający ich do wypoczynku w takim miejscu. Najcenniejsze elementy przyrody regionu (np. urozmaicona rzeźba terenu, występujący zagrożony gatunek) mogą stać się jego marką i elementem promującym sam region oraz produkty i usługi regionalne (przykład: Góry Pieprzowe na Wyżynie Sandomierskiej wycieczki znakowanym szlakiem są wzbogaceniem oferty turystycznej sandomierskiego Oddziału PTTK po regionie). W regionie, gdzie występuje obszar Natura 2000 może rozwijać się turystyka przyrodnicza, agroturystyka i turystyka kwalifikowana uprawiana przez turystów poszukujących ciekawych zjawisk przyrodniczych, cennych i rzadkich gatunków flory i fauny. Obszary Natura 2000 w Polsce sprzyjają również ekoturystyce. Bardzo popularne w ostatnich latach jest tak zwane foto safari czy birdwatching (np. na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego), które przyciągają nie tylko turystów krajowych, ale również zagranicznych. Obszary te będą odwiedzane przez studentów, naukowców, hobbystów, przyrodników amatorów. Przekłada się to bezpośrednio na wzrost zapotrzebowania na miejsca noclegowe (zwłaszcza kwatery agroturystyczne), wypożyczalnie sprzętu turystycznego, punkty masowego i indywidualnego żywienia, usługi przewodnickie, produkty rolnictwa ekologicznego. Zwiększony ruch turystyczny wymaga tworzenia punktów informacyjnych, ścieżek dydaktycznych i rozwinięcia działalności wydawniczej. Ponadto regionalni twórcy znajdują zbyt na swoje produkty rękodzielnicze. Wszystkie te działania tworzą nowe miejsca pracy, zmniejszają bezrobocie, w wyniku czego następuje wzrost dochodów mieszkańców i polepszenie ich poziomu życia. Ponadto, rozbudowana na potrzeby turystyki infrastruktura będzie wykorzystywana przez mieszkańców regionu przez cały rok. 10

Sieć Natura 2000 nie ogranicza rozwoju gospodarki turystycznej. Jednak wszelkie inwestycje w infrastrukturę turystyczną nie mogą stanowić zagrożenia dla środowiska, a organizatorzy usług turystycznych powinni działać zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Napływ pieniędzy z turystyki na obszarze Natura 2000 wpływa na ożywienie gospodarcze w regionie, musi być ono jednak kontrolowane z punktu widzenia wymogów ochronnych występujących tam siedlisk i gatunków. W obszarach leśnych włączonych do sieci Natura 2000 gospodarowanie podlega pewnym ograniczeniom. Dostosowanie czynności gospodarczych do potrzeb przyrody może obejmować proste działania, takie jak np.: pozostawianie obumarłych drzew, bądź działania kompleksowe jak np. usuwanie gatunków drzew egzotycznych i zastępowanie ich nasadzeniami rodzimych gatunków drzew liściastych. Wybór odpowiednich czynności musi zależeć od miejscowych zasobów leśnych, a decyzje o formach gospodarowania powinny być podejmowane na drodze konsultacji z wszystkimi lokalnymi grupami interesu oraz właścicielami i zarządcami miejscowego obszaru Natura 2000. Wsparciem dla tego procesu mogą być środki finansowe z Unii Europejskiej na lasy prywatne objęte obszarem Natura 2000. Ponadto, właściciele mogą skorzystać z programów leśno środowiskowych i uzyskać dodatkowe finansowe wsparcie za podjęcie działań służących ochronie środowiska. Natura 2000 zakłada zrównoważone wykorzystanie zasobów wodnych. Istotne jest podejmowanie równoległych i komplementarnych działań ochronnych dla wód jak i ekosystemów zależnych od wody, położonych w granicach obszaru Natura 2000. Duże znaczenie ma właściwa gospodarka rolna na terenach bagiennych i zalewowych. Powinna dążyć do utrzymania półnaturalnego charakteru tych terenów poprzez np. odpowiedni wypas lub technikę koszenia łąk. Rolnicy stosujący odpowiednie techniki rolne służące zachowaniu przyrody zalewowych i bagiennych terenów rolnych mogą otrzymać dodatkowe płatności z programów rolnośrodowiskowych. Użytkowanie zasobów wód śródlądowych oraz zasobów morza musi odbywać się w sposób racjonalny. Oznacza to, że czasami należy ograniczać połowy, aby dać szanse populacjom ryb na odnowienie się i przetrwanie. Dotyczy to zwłaszcza połowów morskich na Bałtyku, które przez wiele lat prowadzone były zbyt intensywnie i bez kontroli administracyjnej. Doprowadziło to do złego stanu wielu populacji ryb, np. dorsza. Rozwiązaniem tego problemu jest dążenie do utrzymania równowagi pomiędzy wielkością eksploatacji zasobów a tempem naturalnego ich odnawiania się. Główną zasadą programu Natura 2000 jest zakaz podejmowania działań mogących w sposób znaczący negatywnie oddziaływać na cele ochrony danego obszaru włączonego do sieci 11

Natura 2000. Nie oznacza to jednak całkowitego zakazu realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych. Działania mogące znacząco negatywnie oddziaływać na obszary Natura 2000 mogą być wykonane wyłącznie w sytuacji gdy istnieje konieczność realizacji nadrzędnego interesu publicznego, gdy brak jest rozwiązań alternatywnych. Za leżące w nadrzędnym interesie publicznym mogą być uznane przedsięwzięcia trwale i bezsprzecznie zaspokajające podstawowe potrzeby społeczności, w szczególności przedsięwzięcia dotyczące sfer działania lokalnej władzy publicznej (ochrona środowiska, szkolnictwo, komunikacja...) 11. Musi chodzić o plan (program) lub przedsięwzięcie, których waga i znaczenie dla państwa, regionu, ogółu społeczeństwa jest ponadprzeciętna, szczególnie istotna. Nadrzędność bada się w relacji do celów ochrony obszaru Natura 2000 - interes publiczny związany z realizacją planu (programu) lub przedsięwzięcia musi być w danym przypadku ważniejszy, niż interes publiczny związany z ochroną obszaru Natura 2000. Przyjmuje się, że interes publiczny może być nadrzędny tylko wtedy, kiedy ma charakter długofalowy (korzyści doraźne, tymczasowe nigdy nie mogą uzasadniać działań mogących znacząco negatywnie oddziaływań na cele ochrony obszaru Natura 2000) 12. Konieczne jest jednak wyrównanie poniesionych strat w przyrodzie dla prawidłowego funkcjonowania obszaru Natura 2000. Jest to tzw. kompensacja przyrodnicza, która może polegać na zastąpieniu określonych cennych elementów środowiska (np. siedlisk) innymi, w innym miejscu. Obejmować ona może kompleks różnorodnych działań, między innymi: roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wzmocnienie populacji gatunku na danym terenie, odtworzenie biotopu, reintrodukcja gatunku. Kompensacja nie może mieć pierwszeństwa przed działaniami zapobiegawczymi zasadą jest uniknięcie szkód i zmian, a nie ich wyrównanie. 13 W przypadku takich przedsięwzięć wymagane jest wykonanie oceny oddziaływania na środowisko. Z kolei planowane inwestycje inne niż mogące znacząco oddziaływać na środowisko, ale wymagające wydania jakiejkolwiek decyzji administracyjnej, np. decyzji o pozwoleniu na budowę, o warunkach zabudowy, muszą być poddane ocenie z punktu widzenia wpływu na obszary Natura 2000. 11 http://www.wigry.win.pl/poradnik/s14.htm, stan na 21.10.2012 12 http://www.ekointerwencje.org.pl/index.php?id=197&lang=pl, stan na 21.10.2012 13 http://www.ekointerwencje.org.pl/index.php?id=196&lang=pl, stan na 21. 10.2012 12

Podsumowując, właściwe przeprowadzenie oceny oddziaływania na środowisko lub oceny wpływu na obszary Natura 2000 pozwoli na podejmowanie właściwych decyzji, zapewniających racjonalne gospodarowanie zasobami środowiskowymi. 1.3. Analiza przestrzenna obszarów Natura 2000 w oparciu o instytucje zarządzające w Polsce Polska sieć Natura 2000 składa się z 964 obszarów. 14 Obszary te nie posiadają własnych zarządców, tak jak to ma miejsce np. w parkach narodowych i krajobrazowych, którymi kierują dyrektorzy. Siecią Natura 2000 zarządzają: Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska (GDOŚ) nadzorujący funkcjonowanie obszarów Natura 2000 na poziomie ogólnopolskim oraz, w każdym z 16 województw, Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska (RDOŚ), który odpowiedzialny jest za koordynację działań i kontrolę nad obszarami Natura 2000 na obszarze swego działania. W przypadku obszarów Natura 2000 leżących częściowo lub całkowicie w granicach parków narodowych nadzór sprawują dyrektorzy tych parków, a w przypadku obszarów znajdujących się częściowo lub całkowicie na obszarach morskich dyrektorzy urzędów morskich. Nadzór nad większością obszarów Natura 2000 w poszczególnych województwach pełnią: - w woj. dolnośląskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą we Wrocławiu, - w woj. kujawsko-pomorskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Bydgoszczy, - w woj. lubelskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Lublinie, - w woj. lubuskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim, - w woj. łódzkim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Łodzi, - w woj. małopolskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Krakowie, - w woj. mazowieckim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Warszawie, - w woj. opolskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Opolu, - w woj. podkarpackim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Rzeszowie, - w woj. podlaskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Białymstoku, - w woj. pomorskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Gdańsku, - w woj. śląskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Katowicach, - w woj. świętokrzyskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Kielcach, 14 http://gdos.gov.pl/articles/view/1912/zarzadzanie_siecia, stan na 21.10.2012 13

- w woj. warmińsko-mazurskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Olsztynie, - w woj. wielkopolskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Poznaniu, - w woj. zachodniopomorskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Szczecinie. Szczegółowy podział obszarów Natura 2000 ze względu na organy nimi nadzorujące (RDOŚie, dyrektorzy parków narodowych, dyrektorzy urzędów morskich) znajduje się w załączniku 2. 1.4. Cel i zakres opracowania z uwzględnieniem tematyki poszczególnych rozdziałów Niniejsze opracowanie jest poświęcone funkcjonowaniu sieci Natura 2000 w Polsce i zagadnieniom związanym z gospodarowaniem na obszarach Natura 2000. Na publikację składają się trzy ekspertyzy: prawna, ekonomiczna i środowiskowa. Ich celem jest przybliżenie procesu gospodarowania obszarami Natura 2000 oraz przedstawienie podstawowych wytycznych umożliwiających skuteczną realizację działań np. inwestycyjnych, gospodarczych przyjaznych środowisku w aspekcie prawnym, ekonomicznym i środowiskowym. Obok zapisów prawa, w opracowaniu zaprezentowano podstawową wiedzę o sieci Natura 2000 w Polsce, zasadach ochrony i użytkowania, omówiono możliwości zastosowania i rekomendacje dotyczące wymaganych zmian w prawie. Przedstawiano również praktyczne wskazówki tworzenia planów zadań ochronnych, przykłady postępowania w wybranych sytuacjach oraz możliwości finansowania Natury 2000. Ponadto, podano przykłady gospodarowania obszarami Natura 2000 w innych państwach Unii Europejskiej. Publikacja składa się z trzech części: - pierwsza prezentuje zagadnienia związane z prawnymi uwarunkowaniami gospodarowania na obszarach Natura 2000. Zawiera przegląd aktów prawnych, analizę postępowań w wybranych sytuacjach, w tym postępowań administracyjnych związanych z właściwą/niewłaściwą działalnością inwestycyjną; - druga stanowi ekspertyzę środowiskowych uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000.Zawiera szczegółową charakterystykę sieci Natura 2000 w Polsce, w tym przedmiot ochrony, proces wyznaczania i tworzenia obszarów,,naturowych, wyjaśnienie 14

znaczenia i zastosowania korytarzy ekologicznych, omówienie czym jest plan zadań ochronnych a czym plan ochrony Natura 2000; - część trzecia to analiza ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000, diagnozująca wpływ programu Natura 2000 na sytuację ekonomiczną gmin i działalność indywidualnych przedsiębiorców, przedstawiająca analizę korzyści i szans oraz kosztów i strat płynących z funkcjonowania Obszarów Natura 2000, przykłady działalności pożądanej i niepożądanej na obszarach Natura 2000 oraz źródła finansowania działalności na obszarach Natura 2000. We wprowadzeniu przytoczono definicję obszarów Natura 2000, przedstawiono przesłanki ich tworzenia, najważniejsze akty prawne oraz gałęzie gospodarki istotne z punktu widzenia funkcjonowania obszarów Natura 2000. Dokonano również analizy przestrzennej obszarów,,naturowych w oparciu o instytucje zarządzające. W rozdziale drugim przeprowadzono analizę przestrzenną obszarów Natura 2000 na tle jednostek administracyjnych oraz form użytkowania gruntów. W oparciu o dostępne wyniki badań, w rozdziałach trzecim i czwartym, przeprowadzono analizę wpływu obszarów Natura 2000 na rozwój ekonomiczny gmin oraz przytoczono wyniki badań ukazujące postrzeganie wprowadzenia sieci przez lokalną społeczność, władze oraz przedsiębiorców. W piątym rozdziale przedstawiono korzyści i koszty związane z funkcjonowaniem tej formy ochrony. Rozdział szósty zawiera przykłady działalności pożądanej i niepożądanej, natomiast siódmy przegląd dostępnych funduszy wspierających wdrażanie, zarządzanie i funkcjonowanie na obszarach Natura 2000 wraz z badaniami statystycznymi wykorzystania środków. W rozdziale ósmym umieszczono przykłady z innych krajów unijnych tzw. dobrych praktyk czerpania korzyści z sieci. Opracowanie zawiera również słownik specjalistycznych pojęć. 15

2. Analiza przestrzenna obszarów Natura 2000 na tle podziału administracyjnego kraju 2.1. Obszary Natura 2000 na tle jednostek administracyjnych kraju Rysunek 2 ukazuje udział obszarów Natura 2000 poszczególnych województw w sumarycznej powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce. Rys. 2. Udział obszarów Natura 2000 poszczególnych województw w sumarycznej powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce. Źródło: Opracowanie własne w systemach informacji przestrzennej na podstawie oficjalnych danych Ministerstwa Środowiska Największa część polskich obszarów Natura 2000 jest położona w granicach województwa zachodniopomorskiego (około 16%), warmińsko-mazurskiego i podlaskiego (po około 11%). Najmniej jest obszarów Natura 2000 w województwie opolskim (mniej niż 1%) oraz w województwach łódzkim, kujawsko-pomorskim i świętokrzyskim (w każdym z województw po około 1% łącznej powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce). Tabele zawierające dane odnośnie procentowego pokrycia jednostek administracyjnych obszarami Natura 2000, z uwagi na wielkość, umieszczone zostały w załącznikach. Tabele opracowane zostały na podstawie oficjalnych danych Ministerstwa Środowiska. 16

Załącznik 3 stanowi mapa ukazująca usytuowanie obszarów Natura 2000 na tle jednostek administracyjnych. Mapa opracowana została na podstawie danych zebranych z Ministerstwa Środowiska. Załącznik 4 zawiera dane z przybliżonym udziałem powierzchni obszarów Natura 2000 na tle powierzchni województw. Załącznik 5 - na tle powierzchni powiatów. Załącznik 6 - na tle powierzchni gmin. 2.2. Struktura użytkowania gruntów na obszarach Natura 2000 W tabeli 1 przedstawiono dane ukazujące strukturę użytkowania gruntów na obszarach Natura 2000 w Polsce. Tabela 1. Udział poszczególnych typów pokrycia/użytkowania terenu w ogólnej powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce (na podstawie Corine Land Cover 2005) LP Typ pokrycia terenu Powierzchnia [km2] Udział w ogólnej powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce 1 Lasy iglaste 16070.00 0.304028 2 Obszary rolnicze użytkowane ekstensywnie 8997.86 0.170230 3 Pastwiska 7024.23 0.132891 4 Lasy mieszane 6612.17 0.125095 5 Lasy liściaste 5283.75 0.099963 6 Obszary rolnicze i nieużytki o naturalnej, niekontrolowanej roślinności 1972.11 0.037310 7 Wody stojące 1895.17 0.035855 8 Zróżnicowane użytki rolne 1182.63 0.022374 9 Zarastające obszary leśno-krzewiaste 891.00 0.016857 10 Mokradła - namuliska 688.06 0.013017 11 Rzeki 475.37 0.008993 17

12 Wody przybrzeżne 438.29 0.008292 13 Estuaria 403.08 0.007626 14 Tereny miejskie o niższym stopniu urbanizacji 357.04 0.006755 15 Naturalne murawy i zbiorowiska łąkowe 255.73 0.004838 16 Obszary o rzadkiej roślinności 46.67 0.000883 17 Tereny piaszczyste - wydmy, plaże 40.75 0.000771 18 Wrzosowiska 37.70 0.000713 19 Torfowiska wysokie 34.24 0.000648 20 Obszary kopalni 32.09 0.000607 21 Sady i plantacje krzewów 28.96 0.000548 22 Skały 28.14 0.000532 23 Boiska i tereny rekreacyjne 23.06 0.000436 24 Tereny przemysłowe 15.40 0.000291 25 Tereny zielone w miastach 6.48 0.000123 26 Lotniska 5.76 0.000109 27 Ciągi komunikacyjne (drogi, torowiska) 5.37 0.000102 28 Obszary składowisk odpadów 3.15 0.000060 29 Porty 1.78 0.000034 30 Obszary budów 0.91 0.000017 31 Zwarte tereny miejskie o wysokim stopniu urbanizacji 0.05 0.000001 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Corine Land Cover 2005 18

Rys. 3. Udział poszczególnych typów pokrycia/użytkowania terenu w ogólnej powierzchni obszarów Natura 2000 w Polsce. Źródło: opracowanie własne na podstawie Corine Land Cover 2005 Największy udział w strukturze terenów na obszarach Natura 2000 stanowią lasy iglaste, obszary rolnicze użytkowane ekstensywnie, pastwiska oraz lasy mieszane i liściaste. Mapa obszarów Natura 2000 z zaznaczeniem różnych form użytkowania gruntów przeniesiona została do załączników stanowi załącznik 7. 19

3. Analiza ekonomiczna zmian struktury dochodów gmin 3.1. Podział gmin ze względu na udział obszaru Natura 2000 w całkowitej powierzchni gminy Załącznik 6, opracowany na podstawie informacji z Ministerstwa Środowiska, zawiera dane odnośnie przybliżonego udziału obszarów Natura 2000 w powierzchni gminy. Liczba gmin w Polsce wynosi 2341, w tym 1244 gmin objętych jest siecią Natura 2000. Średni udział obszarów Natura 2000 w gminach szacowany jest na poziomie 25%. Rys. 4. Udział obszarów Natura 2000 w powierzchni polskich gmin Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Środowiska Najwięcej, bo około 350, jest gmin, w których udział obszarów Natura 2000 wynosi od 1% do 10% w ogólnej powierzchni gminy (rys. 4). Duża jest również liczba gmin o udziale obszarów,,naturowych wynoszącym 10-20%. Gmin z 90-100% udziałem obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz obszarów specjalnej ochrony siedlisk jest ok.50. Gmin, w powierzchni których obszary Natura 2000 zajmują mniej niż 1% jest ok. 120. 3.2. Struktura dochodów gmin położonych na obszarach Natura 2000 Do opracowania podrozdziału wykorzystane zostały wyniki badań Beaty Pięcek opublikowane w artykule,,sytuacja finansowa gmin objętych siecią Natura 2000 na tle regionu i kraju. Badanie wykonane zostało w ramach, realizowanego w latach 2008-2011 w 20

Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk (IRWiR PAN), projektu,,społeczno-gospodarcze uwarunkowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 na obszarze Zielonych Płuc Polski, finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Badanie sytuacji finansowej jednostek samorządowych po 2004 r. miało na celu ustalenie czy wprowadzenie sieci Natura 2000 wpłynęło na kondycję finansową gmin nią objętych, a także zbadanie zakresu i wielkości zmian sytuacji finansowej. Badanie przeprowadzono na 156 gminach, w których obszary Natura 2000 obejmują 60% i więcej powierzchni gminy (tzw gminy ESE N2000), w tym 31 gminach (około 20%) z obszaru Zielone Płuca Polski. Określenie,,przeciętna gmina to określenie jednostki reprezentatywnej dla całej zbiorowości gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. 15 W opracowaniu analizowano dane z lat 2001 2008, podzielone na dwa podokresy: lata 2001-2004 i 2005-2008, czyli w pierwszych czterech latach funkcjonowania sieci Natura 2000 w relacji do poprzedniego czteroletniego okresu. W Polsce w latach 2001-2008 następował systematyczny wzrost realnych dochodów gmin. Najszybsze tempo odnotowano w okresie 2005-2006, bezpośrednio po wejściu do UE. Czynnikiem sprzyjającym była niewątpliwie dostępność dodatkowych środków na działalność bieżącą i inwestycyjną pochodzących z unijnych źródeł finansowania. W tabeli 2 przedstawiono dane odnośnie dochodów ogółem per capita w gminach ESE Natura 2000 oraz pozostałych gmin w kraju. W celu zachowania porównywalności danych, wydatki i dochody analizowane w opracowaniu przeliczone zostały na ceny stałe z 2006 r. Tabela 2. Dochody ogółem w gminach per capita średnio latach2001-2004 i 2005-2008 (w zł) Wyszczególnienie 2001-2004 2005-2008 Zmiana (%) Gminy ESE Natura 2000 w kraju 1688 2321 38 Pozostałe gminy w kraju 1557 2120 36 Gminy wiejskie i wiejsko-miejskie razem 1566 2135 36 Źródło: B. Pięcek,,Sytuacja op. cit., s. 66 15 B. Pięcek,,Sytuacja finansowa gmin objętych siecią Natura 2000 na tle regionu Zielone Płuca Polski i kraju, [w:] Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 (pr. zbior. pod red. nauk. A. Botłromiuka), Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2011, s.63 21

Analizując dochody ogółem per capita można stwierdzić, że sytuacja gmin ESE Natura 2000 była korzystniejsza od sytuacji przeciętnej gminy, zarówno przed, jak i po roku 2004, choć różnica jest niewielka, bo zaledwie 2%. Wartości średnie mogą być mocno uzależnione od wartości skrajnych, mocno odstających od przeciętnej, dlatego metodą bardziej obiektywną oceny sytuacji dochodowej gmin i zachodzących zmian jest badanie struktury gmin z uwagi na wielkość ogólnych dochodów per capita, co przedstawione zostało w tabeli 3. Tabela 3. Liczba oraz struktura gmin ESE Natura 2000 i pozostałych w kraju ze względu na wielkość ogólnych dochodów per capita w latach 2001-2004 i 2005-2008 (w zł) Wielkość 2001-2004 2005-2008 dochodów ogółem per Gminy ESE Natura 2000 Pozostałe gminy Gminy ESE Natura 2000 Pozostałe gminy capita (zł) liczba % liczba % liczba % liczba % <1,4 tys. 47 30,1 1102 54,8 0 0 0 0 1,4-1,5 tys. 42 26,9 410 20,3 0 0 10 0,5 1,5-1,6 tys. 22 14,1 206 10,2 2 1,3 68 3,4 1,6-1,8 tys. 18 11,6 172 8,6 23 14,8 466 23,1 1,8-2,3 tys. 20 12,8 72 3,5 78 49,9 1137 56,4 >2,3 tys. 7 4,5 53 2,6 53 34,0 334 16,6 RAZEM 156 100,0 2015 100,0 156 100,0 2015 100,0 Źródło: B. Pięcek,,Sytuacja op. cit., s. 67 Powyższe dane pokazują, że w gminach ESE Natura 2000 w porównaniu z pozostałymi gminami bardziej zmniejszyła się liczba jednostek o małych dochodach, zwiększyła natomiast o dochodach dużych, >2,3 tys. Wśród gmin ESE Natura 2000 jest ponad dwukrotnie więcej gmin o dochodach powyżej 2,3 tys. zł ogólnych dochodów per capita w odniesieniu do pozostałych gmin kraju. Wzrost ogólnych dochodów gmin nie musi wiązać się jednak z poprawą sytuacji finansowej, co wynika z konieczności realizacji m.in. zadań obligatoryjnych przez gminy. Także specyficzne uwarunkowania lokalne poszczególnych jednostek wpływają na sytuację finansową gmin, również tych dysponujących takim samym budżetem. W większym stopniu lokalną sytuację społeczno-gospodarczą, kondycję ekonomiczną gminy oraz dynamikę jej rozwoju odzwierciedlają dochody własne gmin per capita. Jeżeli poziom dochodów wzrasta to lokalna baza gospodarcza zwiększa się, a dzięki temu rośnie potencjał rozwojowy. W Polsce w latach 2001-2008 dochody własne gmin rosły systematycznie. Dochody własne per capita wzrastały średnio realnie o ok. 8%, a średnioroczny ich wzrost po 2004 r. był 22

ponad dwukrotnie wyższy niż przed wstąpieniem do UE. Jedną z przyczyn zwiększenia dochodów własnych w 2004 roku był znaczny wzrost udziału samorządów gminnych w podatku PIT i CIT, w porównaniu do roku 2003. Tabela 4. Dochody własne gmin per capita średnio w latach 2001-2004 i 2005-2008 (w zł) Wyszczególnienie 2001-2004 2005-2008 Zmiana (%) Gminy ES Natura 2000 w kraju 683 943 38 Pozostałe gminy w kraju 589 783 33 Gminy pozostałej części kraju 611 813 33 Gminy wiejskie i miejsko-wiejskie razem 596 795 33 Źródło: B. Pięcek,,Sytuacja op. cit., s. 69 Jak wynika z tabeli 4 wzrost dochodów własnych gmin dotyczył zarówno gmin EFE Natura 2000, jak i pozostałych gmin w kraju. Po 2004 roku zwiększył się dystans pomiędzy gminami posiadającymi obszary Natura 2000 a gminami pozostałymi na korzyść tych pierwszych. Szczegółową analizę kierunków zmian dochodów własnych per capita przedstawia tabela 5. Tabela 5. Liczba oraz struktura gmin ze względu na wielkość zmian dochodów własnych per capita w latach 2005-2008 w stosunku do okresu 2001-2004 Zakres i charakter zmiany* Gminy ESE Natura 2000 w kraju Pozostałe gminy w kraju liczba % liczba % Spadek 6 3,8 32 1,6 Bardzo mały 20 12,6 364 18,1 Mały 35 22,4 469 23,3 Średni 42 26,9 472 23,4 Duży 27 17,3 323 16 Bardzo duży 26 16,7 355 17,6 Razem 156 100 2015 100 wzrost *Podziału wskaźników dokonano na podstawie następujących kryteriów: bardzo duży W dw >W dw + δ; duży - W dw (W dw + 1/3δ, W dw +δ); średni - W dw (W dw - 1/3δ, W dw +1/3δ); mały W dw (W dw - δ, W dw +1/3δ);bardzo mały - W dw W dw -δ; gdzie W dw średni wzrost dochodów własnych dla ogółu jednostek samorządowych, δ odchylenie standardowe Źródło: B. Pięcek,,Sytuacja op. cit., s. 72 Porównując zmiany w poziomach dochodów gmin ESE Natura 2000 do pozostałych gmin w kraju można zauważyć zbliżone tendencje. Gminy z obszarami Natura 2000 w niewielkim stopniu odbiegały od ogólnej sytuacji. Udział gmin o tendencji spadkowej był, jak wynika w zaprezentowanych w Tabeli 5 danych, dwukrotnie wyższy w porównaniu do pozostałych gmin w kraju (jednak różnica w ich liczbie jest niewielka). Na korzyść gmin z obszarami 23

Natura 2000 może świadczyć relatywnie niski udział gmin o bardzo niskiej dynamice wzrostu dochodu własnego per capita. W gminach posiadających obszary Natura 2000 kierunek zmian dochodów był podobny jak w przeciętnej gminie w kraju, różna była tylko dynamika tych zmian. Sytuacja gmin ESE Natura 2000, po 2004 roku, uległa poprawie, w znacznie większym stopniu niż w pozostałych gminach. Ukazane wyniki, są wynikami analizy statystycznej, ukazującej jedynie kierunek i zakres zmian w dochodach gmin,,naturowych w porównaniu z pozostałymi gminami na przestrzeni wielolecia. Aby określić jednoznacznie przyczyny tych zmian niezbędne są pogłębione badania. 24

4. Identyfikacja i ocena wpływu programu Natura 2000 na sytuację ekonomiczną gmin i inwestorów indywidualnych 4.1. Partycypacja społeczna Natura 2000 w świadomości lokalnej Partycypacja społeczna polega na angażowaniu wszystkich grup społecznych w wypracowanie rozwiązań lokalnych problemów i podejmowanie decyzji w istotnych dla nich sprawach. 16 Przedstawione w podrozdziale dane zostały uzyskane w wyniku badań realizowanych w ramach projektu Społeczno-gospodarcze uwarunkowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 na terenie Zielonych Płuc Polski, realizowanego w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa (IR-WiR) PAN w latach 2008-2011, finansowego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Wyniki badania jakościowego przeprowadzonego w 2009 r. przedstawiają opinie burmistrzów i wójtów 33 gmin naturowych z obszaru Zielone Płuca Polski. 17 Celem badania było uzyskanie opinii: czy i w jaki sposób sieć Natura 2000 wpływa na funkcjonowanie gmin? Co trzeci zapytany przedstawiciel władzy lokalnej (38% respondentów) zaobserwował zdecydowanie niekorzystny lub raczej niekorzystny wpływ Natury 2000 na funkcjonowanie gminy, 20% badanych odpowiedziało, że jest on zdecydowanie korzystny lub raczej korzystny, 8% respondentów nie zaobserwowało żadnego wpływu (rys. 5). 16,,Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, (red. J. Kronenberg, T. Bergier), Fundacja Sendzimira, Kraków 2010, s.26 17 B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz,,Znaczenie i rola obszarów Natura 2000 w życiu gospodarczym gminy, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, Nr 45, 2010 25

Rys. 5. Wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów. Źródło: A. Bołtromiuk,,Natura 2000 możliwości i dylematy rozwoju obszarów wiejskich objętych europejską siecią ekologiczną, [w:] Problemy ekorozwoju 2012, vol.7, no 1, 117-128, Uniwersytet Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, s. 18 Podobna sytuacja przedstawia się w przypadku opinii odnośnie wpływu Natury 2000 na gospodarkę. Jeżeli chodzi o przedsiębiorców, to 10 z nich, przedstawicieli samorządów lokalnych, uznało, że obecność obszarów chronionych wywiera pozytywny wpływ, ale dotyczyło to wyłącznie przedsiębiorców z branży turystycznej. Pozostali ocenili go jako negatywny (8 badanych) lub obojętny (19). 18. Część przedstawicieli samorządów lokalnych dostrzegała pozytywne aspekty funkcjonowania obszarów Natura 2000 na terenie gminy (rys. 6). Do korzyści, respondenci zaliczyli: 1) poprawę stanu środowiska naturalnego (10 gmin), 2) rozwój turystyki wiejskiej (10 gmin), 3) rozwój rolnictwa ekologicznego (8 gmin), 4) zwiększenie świadomości ekologicznej mieszkańców (9 gmin) 5) ułatwiony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania (4 gminy) 6) wprowadzanie w przedsiębiorstwach technologii przyjaznych środowisku (1 gmina). 18 B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz,,Znaczenie op. cit., s. 150 26

Rys. 6. Pozytywne aspekty wprowadzenia obszarów Natura 200 na terenie gminy. Źródło: B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz,,Znaczenie op.cit, s.150 Przedstawiciele władz zdecydowanie częściej wymieniali czynniki negatywnie wpływające na sytuację społeczno-gospodarczą gminy (rys. 7). Zaliczono do nich głównie: 1) utrudnienia i opóźnienia w planowaniu i realizacji inwestycji komunalnych (16 gmin), 2) konieczność korekty lub zmniejszenia terenów przeznaczonych pod inwestycje (12 gmin), 3) wycofanie się potencjalnych inwestorów (11 gmin), 4) konieczność ograniczenia działalności lub zmiana branży działalności gospodarczej (8 gmin), 5) brak rekompensat za utracone korzyści (5 gmin), 6) wydłużenie procedur administracyjnych (2 gminy), 7) zaostrzenie się konfliktów na tle ochrony środowiska (10 odpowiedzi). 27

Rys. 7. Negatywne aspekty wprowadzenia obszarów Natura 200 na terenie gminy. Źródło: B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz,,Znaczenie op. cit., s.151 Przedstawiciele z 21 badanych gmin, stwierdzili, że obecność obszarów Natura 2000 nie wpłynęła na ich sytuację finansową. Natomiast w 12 pozostałych zauważyli niekorzystne zjawiska związane z funkcjonowaniem sieci. 22 gminy, spośród biorących udział w badaniu, angażują się czynnie w akcie informacyjne adresowane do mieszkańców, wyjaśniające funkcjonowanie nowej formy ochrony, m.in. poprzez spotkania władz z mieszkańcami. Niepokojącym faktem jest, że prawie jedna trzecia wójtów nie jest zainteresowana tego typu działaniami. W konsekwencji mieszkańcy tych obszarów postrzegają obszary Natura 2000 jako wymysł,,biurokratów z Brukseli, działania szkodliwe dla regionu, działania bez sensu, niepasujące do gminnej rzeczywistości. 19,,Wójtowie i radni gmin, w których zlokalizowano obszary sieci Natura 2000 nie są w istocie rzeczy jakimiś zdeklarowanymi przeciwnikami tej formy ochrony przyrody, ale obecne procedury i regulacje postrzegają przede wszystkim w kategoriach problemu pozostawionego do rozwiązania gminie, co budzi ich sprzeciw 20. 19 B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz,,Znaczenie op. cit., s.149 20 A. Bołtromiuk,,Natura 2000 możliwości i dylematy rozwoju obszarów wiejskich objętych europejską siecią ekologiczną, [w:] Problemy ekorozwoju 2012, vol.7, no 1, 117-128, Uniwersytet Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, s.119 28

Wyniki badań pokazały, że źródłem postrzegania przez samorządy obszarów Natura 2000 jako bariery rozwojowej, tłumiącej przedsiębiorczość jest przede wszystkim: - brak pełnej informacji przyrodniczej o obszarach chronionych, - brak udziału społeczeństwa w procesie wyznaczania obszarów, - brak informacji i słaba komunikacja odnośnie zasad ochrony gatunków i siedlisk, - słabe przygotowanie instytucjonalne i finansowe procesu wdrażania obszarów Natura 2000 21. Przyczyn takiego stanu można upatrywać w niewykorzystanym okresie przygotowawczym wdrażania sieci, zwłaszcza w słabym informowaniu społeczeństwa, niewystarczającym konsultowaniu granic ostoi. Badania pokazały, że po kilku latach funkcjonowania sieci Natura 2000 zaledwie 19,8% Polaków prawidłowo rozumie pojęcie Natura 2000: jako obszar ochrony oraz 14,6 % jako obszar o najwyższych walorach przyrodniczych w Europie (14,6%). 22 Zebrano również opinie mieszkańców gmin ESE Natura 2000 na temat nowej formy ochrony przyrody. Oprócz osób bez własnego zdania na ten temat (36,2%), co można tłumaczyć, m.in. dość krótkim czasem, jaki upłynął od objęcia badanych gmin Siecia Natura 2000, okazuje się, że więcej jest uznających te obszary za potrzebne (29,3%) niż uważających je za zbędne (20,8%). 23 Szczegółową analizę postrzegania sieci obszarów Natura 2000 przez mieszkańców gmin,,naturowych prezentuje tabela 6. Tabela 6. Ocena sieci Natura 2000 przez mieszkańców należących do niej gmin (%) Wpływ na: Charakter wpływu ograniczenia szanse lokalną gospodarkę 31,9 18,4 lokalną społeczność 21,3 21,3 własną sytuację 9,3 13,6 Źródło: B. Perepeczko,,Świadomość op. cit., s. 195 Z danych wynika, że badani niekorzystnie oceniają wpływ sieci Natura 2000 na gospodarkę (ok. 32% respondentów) i pozytywnie na własną sytuację (13,6 % respondentów). Opinie co do oddziaływania na społeczność lokalną są równo podzielone. Zdaniem badanych mieszkańcami, do grupy osób, które korzystają z wprowadzenia sieci Natura 2000 należą 21 A. Bołtromiuk,,Natura op. cit., s.121 22 Tamże, s. 121 23 B. Perepeczko,,Świadomość ekologiczna mieszkańców i ich postawy ekologiczne, [w:] Uwarunkowania op. cit., s. 194 29

przede wszystkim: hotelarze, właściciele gospodarstw agroturystycznych, właściciele ziemi. W grupie, która traci są: przedsiębiorcy, firmy budowlane i leśne, osoby bezrobotne oraz również właściciele ziemi. Na ograniczenia częściej wskazują przedsiębiorcy (16,7%), na szanse - kwaterodawcy (22,7%). 24 Dodatkowo 54,5% badanych uważa, że w zamian za czyste środowisko warto ponieść koszty tj. ograniczenie przedsiębiorczości czy wzrost bezrobocia; zdania przeciwnego jest 26,3% respondentów. Jakościowe badanie metodą kwestionariuszy przeprowadzono w maju i czerwcu 2009 roku wśród 284 lokalnych przedsiębiorców (właścicieli i współwłaścicieli pozarolniczych podmiotów gospodarczych) z 19 wybranych gmin regionu ZPP. 25 Dwie trzecie przedsiębiorców zadeklarowało znajomość pojęcia Natura 2000, przy czym takie opinie były częstsze (75%) w gminach objętych siecią niż w pozostałych gminach (43%). Akceptację objęcia siecią Natura 2000 terenów własnej gminy wyrażali przedsiębiorcy branż turystycznych (48%), usług związanych z edukacją, opieką zdrowotną, finansami i ubezpieczeniami (42%) oraz leśnictwa (38%). Przeciwko Naturze 2000 występowali przedstawiciele branży transportowej (50%), budowlanej (42%) oraz leśnej (38%). Szczegółową ocenę wpływu sieci Natura 2000 na rozwój lokalny prezentuje tabela 7. Tabela 7. Cechy Typ gminy Wpływ obszarów Natura 2000 na rozwój lokalny, proces zakładania firm i miejscową społeczność w opinii lokalnych przedsiębiorców (%) Kategoria Wpływ na rozwój gminy Wpływ na zakładanie firmy Wpływ na miejscową społeczność + -? + -? + -? Wiejska 32,7 41,6 25,8 16,8 55,4 27,8 13,9 36,6 49,5 Wiejsko-miejska 43,8 16,7 39,5 29,2 29,2 41,7 20,8 16,7 62,5 Wysoki (powyżej 31,5 27,8 40,7 16,7 42,6 40,8 16,7 25,9 57,4 30%) Średni (1-30%) 33,3 51,1 15,5 13,3 66,7 19,9 8,9 48,9 42,2 Odsetek obszarów chronionych (innych niż Natura 2000) Niski (poniżej 1%) 44,0 24,0 32,0 32,0 34,0 34,0 22,0 18,0 60,0 Rodzaj przedsiębiors twa (według sekcji PKD) Leśnictwo i 31,2 50,0 18,8 18,8 56,2 25,0 12,4 43,8 43,8 rybołówstwo Produkcja i 33,3 38,1 28,6 19,0 47,6 33,4 19,0 19,0 62,0 przetwórstwo Budownictwo 41,7 58,3 0,0 25,0 58,3 16,7 8,3 33,3 58,4 Handel i naprawy 40,0 22,2 37,8 28,9 33,3 37,8 15,6 24,4 60,0 Nocleg i gastronomia 23,8 28,5 47,7 23,8 38,1 38,1 19,0 28,6 52,4 Transport i łączność 25,0 50,0 25,0-75,0 25,0-37,5 62,5 pozostałe 46,2 26,9 26,9 11,5 57,8 30,7 23,1 38,4 38,5 (+) wpływ korzystny; (-) wpływ niekorzystny; (?) trudno powiedzieć Źródło: A. Czarnecki,,Perspektywy op. cit., s. 256 24 B. Perepeczko,,Świadomość..op. cit., s. 195 25 A. Czarnecki,,Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 w opinii lokalnych przedsiębiorców, [w:] Uwarunkowania op. cit., s.242 30