dr hab. Ewa Ziemba, prof. UE Katowice, 26.03. 2017 r. Recenzja rozprawy doktorskiej mgr. Milana Popovića pt: Ograniczanie ryzyka operacyjnego w transakcjach faktoringowych przy użyciu technologii informatycznych napisanej na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Mariana Niedźwiedzińskiego Wstęp Podstawą wydania opinii jest pismo prof. zw. dr. hab. Krzysztofa Koneckiego, Dziekana Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego z dnia 16.01.2017 roku stwierdzające, iż decyzją Rady Wydziału zostałam powołana na recenzenta w/w rozprawy 1. Uwzględniając ustawowe kryteria i wymogi stawiane rozprawom doktorskim w kolejnych punktach recenzji zwrócę uwagę przede wszystkim na: ogólną charakterystykę rozprawy; problematykę badawczą i temat rozprawy; cele i hipotezy badawcze oraz zastosowane metody badawcze; strukturę rozprawy; zawartość merytoryczną poszczególnych części rozprawy; oraz formalną i redakcyjną stronę rozprawy. Ogólna charakterystyka rozprawy Przedłożona rozprawa składa się z wprowadzenia, czterech rozdziałów merytorycznych, podsumowania oraz spisów literatury, rysunków, tabel i wykresów. Całość liczy 182 strony, w tym 125 stron samego tekstu. Tekst rozprawy wzbogacają 15 rysunków, 5 tabel i 8 wykresów. Dodatkowo pracę uzupełniają załączniki (20 stron), w których Doktorant prezentuje kwestionariusze badawcze i uzyskane wyniki badań oraz przepisy prawa, z których korzystał podczas pisania pracy. Bibliografia obejmuje 289 pozycji, w tym monografie, artykuły i referaty naukowe, przepisy prawa oraz źródła internetowe. Literatura zarówno polska, jak i obcojęzyczna jest aktualna i bardzo dobrze dobrana. Można stwierdzić, iż praca jest bardzo dobrze udokumentowana. 1 Stosowane pismo wraz z całą dokumentacją otrzymałam w dniu 26.01.207.
Ocena doboru problematyki badawczej i tematu rozprawy Tematyka rozprawy doktorskiej mieści się w naukach ekonomicznych, dyscyplinie finanse i problematyce informatyki ekonomicznej, a dotyczy ona wykorzystania systemów informatycznych na potrzeby klasyfikacji transakcji faktoringowych i ograniczenia ryzyka operacyjnego faktora. Usługa faktoringu, to jedna z najdynamiczniej rozwijających się usług finansowych. Jak podaje Polski Związek Faktorów 2, stosunkowo młody w Polsce rynek faktoringu charakteryzuje znaczna dynamika wzrostu na przestrzeni ostatnich lat. Jednocześnie z rozwojem rynku faktoringu wzrasta ryzyko finansowe i różnego rodzaju nadużycia finansowe, będące jego nieodłączną częścią. Rozbudzenie zainteresowania środowiska akademickiego faktoringiem i ryzkiem operacyjnym z nim związanym, datuje się na świecie od roku 1988. Wtedy to bowiem została uchwalona Konwencja Ottawska definiująca pojęcie i istotę funkcjonowania faktoringu. Problematyka faktoringu stała się w ostatnich latach, zarówno w obszarze teorii, jak i empirii, przedmiotem dociekań i poszukiwań badawczych w Polsce. Na ten temat ukazały się artykuły oraz monografie, chociażby D. Korenik pt. Faktoring w bankowości. Strefa przyszłości czy K. Kreczmańskiej-Gigol pt. Opłacalność faktoringu dla przedsiębiorcy i faktora. Nie znalazłam natomiast na rynku wydawniczym pozycji dotyczących badań nad wykorzystaniem systemów informatycznych do wspomagania decyzji faktoringowych, oceny transakcji faktoringowych czy oceny ryzyka w faktoringu. Bardzo ważną kwestią poznawczą i empiryczną jest zatem poszukiwanie teoretycznych propozycji i empirycznych rozwiązań w tym zakresie. Uważam zatem, że wszelkie prace mieszczące się w nurcie poszukiwań odpowiedzi na pytanie o możliwościach wykorzystania systemów i technologii informatycznych na potrzeby oceny transakcji faktoringowych i ryzyka z nimi związanego, uznać należy za cenne i szczególnie wartościowe. Przedstawiona mi do recenzji praca doktorska Pana mgr. Milana Popovića jest właśnie próbą odpowiedzi na to pytanie, doskonale wpisującą się w lukę badawczą. Reasumując, z całą pewnością dokonany przez Doktoranta wybór problemu naukowego spełnia wymagania stawiane w tym względzie dysertacjom doktorskim. Nie ulega wątpliwości, że problematyka badawcza jest interesująca i ważna z poznawczego, naukowego i empirycznego punktu widzenia. Ocena wyboru problematyki badawczej i tematu dysertacji jest zatem wysoka. 2 http://www.faktoring.pl/index.php?page=6. 2
Ocena postawionych celów badawczych i sformułowanych hipotez badawczych Fundamentem dobrej pracy naukowej jest sformułowany przez badawcza problem naukowy. Stąd bardzo ważne w ocenie pracy naukowej są zdefiniowane cele i postawione hipotezy (tezy), oraz stosowane metody i narzędzia badawcze. Celom i hipotezom Autor poświęcił zgodnie z przyjętą praktyką Wprowadzenie. Celem badań, który Autor przedstawił we Wprowadzeniu (s. 6) jest opracowanie modelu systemu informatycznego służącego do klasyfikowania zbiorów transakcji faktoringowych, które pozwolą na ograniczenie ryzyka operacyjnego faktora. Ogólnie rzecz ujmując cel ten został sformułowany prawidłowy. Jest on bardzo interesujący i aktualny. Mam jedynie następującą wątpliwość. W mojej opinii Autor w pracy zaproponował koncepcję systemu informatycznego wspomagającego klasyfikację transakcji faktoringowych, a nie model systemu. Ponadto zastrzeżenia budzi cel w kontekście jego objaśnienia, które po nim następuje. Na s. 6 Autor napisał Zaprezentowane w pracy modele umożliwią klasyfikację transakcji klientów faktoringowych wraz z określeniem błędu klasyfikacji. W tym wyjaśnieniu jest mowa o modelach. Nie jest zrozumiałe, o jakie modele chodzi w kontekście modelu systemu informatycznego wskazanego w celu pracy. Można się jedynie domyśleć, że chodzi o modele klasyfikacji transakcji faktoringowych. Ponadto zwykle w pracach doktorskich jest stosowana (ale nie jest to obowiązkowe) hierarchizacja celów i ich podział na cele szczegółowe czy też cele poznawczo-teoretyczne, metodologiczne i empiryczne. Szkoda, że Doktorant takiego podziału nie przedstawił. W nawiązaniu do celu badawczego Autor postawił założenie badawcze o treści opracowane w pracy modele, bazujące na zaproponowanym zbiorze kryteriów, umożliwiają ograniczenie ryzyka operacyjnego faktora poprzez klasyfikację transakcji faktoringowych (s. 7). Założenie to jest ciekawe, choć nie do końca czytelne jest użycie w nim pojęcia modele. Podobnie jak w przypadku celu nie wiadomo, o jakie modele chodzi, co z pewnością mogłoby być czytelniejsze, jeśliby Autor wprowadził hipotezy pomocnicze, odnoszące się bezpośrednio do owych modeli do każdego z osobna. W dodatku, w dalszej części pracy Autor używa sformułowania modele w przypadku modelu skoringowego (chociaż na s. 133 jest to już metoda skoringowa) i modelu logitowego. W innych miejscach pracy używa innej terminologii, a mianowicie sposoby (np. na s. 88) lub najczęściej metody (np. na s. 109, 112, 120, 128, 130). Powyższe niezręczności redakcyjne nie wpłynęły na poprawność merytoryczną przeprowadzonych badań i rozprawy, a lektura pracy rozwiała także moje wątpliwości. Nie mniej uważam, że każdy badacz powinien bardzo precyzyjnie i czytelnie formułować swoje myśli stąd moja uwaga, i prośba do Doktoranta, aby w przyszłych badaniach uwzględnił ten fakt. Reasumując, postawione cel i hipoteza mieszczą się w najnowszym nurcie badań nad wykorzystaniem systemów informatycznych do wspomagania działalności faktoringowej. Zweryfikowanie postawionej hipotezy oraz osiągnięcie celu pozwala na wypełnienie istotnej 3
luki w rozważanym obszarze badawczym. Wszystko to powoduje, że postawione cel i hipotezę należy ocenić pozytywnie. Ocena zastosowanych metod badawczych Autor do przeprowadzenia badań wykorzystał studia literatury, studia przypadków, opinie ekspertów i analizę statystyczną danych zebranych podczas badania opinii ekspertów. Analiza statystyczna zgromadzonych danych została wykonana z wykorzystaniem oprogramowania Statistica. Taki dobór metod i narzędzi badawczych świadczy o biegłości badawczej Doktoranta. Wykorzystane metody badawcze Autor przedstawił we Wprowadzeniu, w części opisującej układ pracy, co jest mało czytelne i przejrzyste. Szkoda, że Autor nie poświęcił metodom badawczym dodatkowej sekcji i nie zestawił, np. w formie graficznej (tabeli, rysunku), etapów badawczych z postawionymi hipotezami (także szczegółowymi) i celami (także szczególnymi) oraz wykorzystanymi metodami i technikami badawczymi. Zwiększyłoby to z pewnością wartość metodologiczną pracy. Reasumując, powyższe uwagi nie wpłynęły na moja ogólną ocenę zastosowanych metod badawczych. Wykorzystanie tak dobranego spectrum metod i przeprowadzenie dzięki nim badań jest niewątpliwie zaletą dysertacji. Zastosowana procedura badawcza świadczy o dojrzałości badawczej Doktoranta i należy ocenić ją pozytywnie. Ocena struktury rozprawy Na jakość pracy naukowej składa się, oprócz tematu pracy, zdefiniowanych celów i hipotez, wykorzystanych metod badawczych, także spójna z tematem, celami i hipotezami struktura pracy. Zasadniczą część rozprawy mgr. Milana Popovića tworzą ściśle powiązane ze sobą Wprowadzenie, cztery rozdziały merytoryczne i Podsumowanie. Wprowadzenie stanowi nawiązanie do problemu badawczego i zawiera wszystkie niezbędne elementy, jak postawienie i uzasadnienie problemu badawczego, zdefiniowanie celu i hipotezy, zaprezentowanie metod badawczych i opis struktury pracy. Rozdział pierwszy pt. Problematyka faktoringu i mechanizmy jego funkcjonowania opisuje jak wskazuje jego tytuł usługę finansową jaką jest faktoring. Dokonano w nim projekcji: pojęcia i mechanizmu faktoringu (1.1), badań nad faktoringiem (1.2) i przepisów prawa dotyczących faktoringu, aby następnie zaprezentować rozwój faktoringu na świecie i w Polsce oraz jego mocne i słabe strony. Zgodnie z przyjętą w pracach naukowych praktyką, pierwszy rozdział prezentuje teoretyczne rozważania, będące punktem wyjścia do dalszych prac. Warto zaznaczyć, iż zostały w nich przedstawione kluczowe dla rozprawy pojęcia i koncepcje. Moja uwaga natury redakcyjnej dotyczy tzw. dzikiego tekstu. Przykładowo, 4
podrozdział 1.1 rozpoczyna się tekstem, a dopiero na jego trzeciej stronie jest sekcja 1.1.1. Jeżeli wprowadza się podział podrozdziału na sekcje, to pierwsza z nich powinna się pojawiać zaraz pod tytułem podrozdziału ta sama uwaga dotyczy pozostałych rozdziałów i podrozdziałów. W rozdziale drugim pt. Ryzyko operacyjne w faktoringu Doktorant skoncentrował uwagę na przedstawieniu kluczowego dla pracy zagadnienia, jakimi jest ryzyko operacyjne w faktoringu. Poszczególne podrozdziały poświęcił prezentacji istoty ryzyka operacyjnego (2.1), podejmowaniu decyzji w warunkach ryzyka (2.2), ryzyku informatycznemu jako części ryzyka operacyjnego (2.3), ryzyku nadużycia w faktoringu (2.4) oraz systemom informatycznym wspomagającym przeciwdziałania ryzku operacyjnemu (2.5). Rozdziała drugi stanowi logiczną kontynuację wywodu przeprowadzonego w rozdziale pierwszym. Zawiera on rzetelną analizę ryzyka operacyjnego związanego z faktoringiem i razem z rozdziałem pierwszym stanowią fundament do badań empirycznych zaprezentowanych w kolejnym trzecim rozdziale pracy. Rozdział trzeci pt. Klasyfikacja transakcji faktoringowych stanowi ciekawą i ważną, opartą na empirii, analizę transakcji faktoringowych i ich klasyfikację. W rozdziale tym Doktorant scharakteryzował i skategoryzował wskaźniki ryzyka w faktoringu (3.2), dokonał charkterystki transakcji faktoringowychy dobrych, złych oraz do weryfikacji (3.3) oraz dokonał klasyfikacji transakcji faktoringowych za pomocą różnych metod i z wykorzystaniem różnych modeli (3.4). Rozdział trzeci jest bardzo ciekawy i w największym stopniu potwierdza posiadanie przez Doktoranta rozległej wiedzy, umiejętności logicznego myślenie i dojrzałego warsztatu metodycznego. Moja uwaga dotyczy podrozdzialu 3.1., który Autor zatytułował Wprowadzenie do badań, a jego zawartość stanowi jedn krótki akapit, nie merytoryczny a jedynie wprowdzajacy do rozdziału. Podrozdział ten powinien zawierać szczegółowy opis całej procedury badawczej, co zwiększyłoby wartość metodologiczną dysertacji. W rozdziale czwartym Autor dokonał kontynuacji rozważań z rozdzialu trzeciego i przedstawił koncepcję systemu informatycznego do klasyfikacji transakcji faktoringowych. W rozdziale tym Doktorant scharakteryzował pozyskiwanie danych do systemu (4.1), założenia teoretyczne budowy systemu informatycznego (4.2), korzyści biznesowe możliwe do osiągnięcia z systemu zaprojektowanego według rekomendacji zamieszczonych w poprzednich podrozdziałach (4.3) oraz kierunki dalszych prac nad systemem. Rozdział czwarty zawiera ciekawe rekomendacje dotyczące budowy systemu informatycznego wspomagającego klasyfikację transakcji faktoringowych. Moje drobne i typowo redakcyjne uwagi dotyczą tytułów ostatnich dwóch podrozdziałów, które są nieprecyzyjne i niejednoznaczne. W Zakończeniu Doktorant sformułował wnioski z przeprowadzonych badań. Szkoda, że nie odniósł się do postawionego celu i sformułowanej hipotezy pracy oraz nie wskazał ograniczeń otrzymanych wyników badań i kierunków dalszych prac nad wspomaganiem faktoringu systemami informatycznymi. 5
Reasumując, układ pracy jest spójny i logiczny oraz pozytywnie należy ocenić go w zestawieniu z samym tytułem rozprawy. Odnosząc strukturę pracy do jej hipotezy i celu, wypada ona również przekonująco. Rozdziały są odpowiednio skorelowane z hipotezą i pozwalają na jej weryfikację. W poszczególnych rozdziałach znajduje odzwierciedlenie cel pracy. Dzięki temu uzyskujemy kompleksową analizę poruszanych w rozprawie zagadnień. Wszystko to pozwala ocenić pozytywnie strukturę pracy. Ocena merytoryczna rozprawy i uwagi polemiczne Przechodząc do szczegółowej oceny merytorycznej, na wstępie należy zaznaczyć, że Autor dobrze poradził sobie z rozwiązaniem sformułowanego problemu badawczego, osiągnął postawiony cel badawczy i potwierdził hipotezę. Ogólna merytoryczna ocena rozprawy jest więc pozytywna. Pod względem poznawczym, metodycznym, jak i empirycznym, a przede wszystkim z punktu widzenia wartości dodanej i wkładu Doktoranta w rozwiązanie tytułowego problemu, najważniejsze w rozprawie są: Rzetelna analiza transakcji faktoringowych z punktu widzenia ryzyka operacyjnego oraz ich klasyfikacja z wykorzystaniem różnych metod (rozdział trzeci); Koncepcja systemu informatycznego wspomagającego klasyfikację transakcji faktoringowych (rozdział czwarty). Powyższe, wysoko ocenione wartości rozprawy pomniejszają jej niedostatki, na które chciałabym zwrócić uwagę. Wymienię w tym miejscu najważniejsze z nich, odnoszące się do treści zawartych w poszczególnych rozdziałach, oraz podzielę się uwagami polemicznymi: W podrozdziale 1.1. na str. 12 Autor definiuje pojęcie faktoringu bazując na jednej pozycji literaturowej. Ponieważ pojęcie to jest fundamentalne dla całej rozprawy, powinno być scharakteryzowane dogłębnie, z wykorzystaniem różnorodnych źródeł, w tym źródeł zagranicznych. Ponadto w tym podrozdziale następują odwołania do podmiotów transakcji faktoringowych, natomiast ich charakterystyka znajduje się w innej sekcji dopiero na s. 16. Wprowadzenie tego opisu kilka stron dalej powoduje, że niektóre treści, sformułowania i terminologia mogą być dla czytelnika pracy niezrozumiałe. W podrozdziale 1.5 na s. 20 Autor przedstawia obszary faktoringu penetrowane przez badaczy, ale nie podaje przy tym ani jednego źródła literaturowego. Źródła literaturowe wskazuje natomiast w następnym akapicie, ale jedynie w podziale na polskie i zagraniczne a nie w odniesieniu do wspomnianych powyżej obszarów. Takie podejście do prezentacji dorobku naukowego w zakresie faktoringu powoduje wrażenie niezbyt dogłębnej jego analizy przez Autora rozprawy. Ponadto ten fragment rozważań należałoby podsumować opisując zidentyfikowaną lukę badawczą. Pojawia się zatem w tym kontekście istotne pytanie, które należy skierować do Doktoranta: Jaka jest luka w badaniach nad 6
faktoringiem? Jaka jest różnica tematyczna badań nad faktoringiem prowadzonych w Polsce i za granicą, w szczególności Europie Zachodniej czy USA? W podrozdziale 1.5, dla czytelności wywodu, mocne i słabe strony faktoringu można byłoby sklasyfikować w ujęciu różnych kryteriów i ująć w tabeli. Ponadto, należałoby zakończyć rozdział konkluzją, prezentującą zestawienie słabych i mocnych stron faktoringu i wnioskami co do przewagi jednych stron nad drugimi. Wykresy 5 i 6 (s. 44 i 45) powinny być połączone w jeden wspólny (innego typu niż kołowy), umożliwiający lepsze porównywanie udziału firm w rynku faktoringu w Polsce, w różnych latach. W obecnej formie wykresy te są mało czytelne i trudno jest dokonać analizy porównawczej. W podrozdziale 2.1 na s. 55 Autor zaprezentował ciekawą procedurę zarządzania ryzykiem według metodyki Prince, lecz niestety nie odniósł jej ani do zarządzania ryzkiem operacyjnym, ani zarządzania ryzykiem operacyjnym w faktoringu. W podrozdziale 2.1 na s. 56-58 Doktorant przytacza literaturę dotyczącą ryzyka operacyjnego. Jednak, tak jak i w przypadku faktoringu, zabrakło usystematyzowania i konstatacji dotyczących obszarów badawczych w zakresie ryzyka operacyjnego. Ponadto, zaleca się, aby w pracach naukowych nie korzystać z potarli internetowych typu Wiki, co niestety Autor uczynił na s. 60, przytaczając definicję ryzyka operacyjnego. Podrozdział 2.5 traktuje o systemach informatycznych wspomagających zarządzanie ryzkiem operacyjnym, zaś podrozdział 4.2.2 o systemach informatycznych wspomagających procesy faktoringowe. Mam dwie uwagi do tych podrozdziałów. Pierwsza mniejszej wagi dotyczy tytułu podrozdziału 2.5 który jest niezręczny, i powinien nawiązywać do wspomagania zarządzania ryzkiem operacyjnym. Druga uwaga dotyczy merytoryki tych dwóch podrozdziałów. Logika wywodu sugerowałaby, aby w pracy umieścić przegląd i charakterystykę funkcjonalności systemów zarządzania ryzykiem operacyjnym w transakcjach faktoringowych. Takie systemy są na rynku, np. Comarch Factoring umożliwiający kontrolowanie ryzyka wynikającego z transakcji faktoringowych i ciągły monitoring transakcji faktoringowych pod kątem wyłudzeń, dzięki konfigurowalnym mechanizmom, np. scoringowi. Zidentyfikowanie niedoskonałości tych systemów stanowiłoby jednocześnie bardzo dobre uzasadnienie do tworzenia autorskiego modelu systemu wspierającego zarządzania ryzykiem w faktoringu. W związku z tym chciałabym prosić Doktoranta o przedstawienie funkcjonalności komercyjnych systemów zarządzania ryzykiem w transakcjach faktoringowych i ich niedoskonałości oraz w tym kontekście, zidentyfikowanie przewagi jaki miałby system uwzględniający rozwiązania modelowe zaproponowane przez Autora? W badaniu kwestionariuszowym opisanym w podrozdziale 3.2 udział wzięło trzech pracowników banków, co spowodowało, że potraktowano przeprowadzone badanie, jako studia przypadków. Uwagę zwraca fakt, że nie przeprowadzono badania pilotażowego lub eksperckiej oceny kwestionariusza. Ponadto, badania kwestionariuszowe 7
przeprowadzono w 2011 roku. Natomiast badanie opinii ekspertów miało miejsce dopiero w 2014 roku. Autor mógł więc przed przeprowadzeniem badania wśród ekspertów (sonda ekspercka), pokusić się o jeszcze jedną próbę przeprowadzenia aktualnego badania kwestionariuszowego, które mogłoby wnieść nowe spojrzenie na badany problem. W podrozdziale 3.4.1 w sposób mało przejrzysty, w kontekście wyników z tabeli 2, dokonano wyboru wskaźników ryzyka w faktoringu. Nie sprecyzowano jednoznacznie i wyraźnie, które wskaźniki wzięto pod uwagę i dlaczego akurat te. Na s. 86 niezrozumiały jest ostatni akapit. Autor powinien konkretnie opisać o jaką jednorodność odpowiedzi chodzi oraz jakie to były dwa przypadki. W podrozdziale trzecim, na s. 97-98, w prezentacji wyników metody skoringowej wartościowe byłoby przedstawienie w tabeli wyników badania dla wszystkich 50 faktorantów, dodatkowo w podziale na grupy A, B lub C. Bardzo interesujący jest cały podrozdział 3.4, w którym Doktorant sklasyfikował transakcje faktoringowe z użyciem różnych metod. Wartość wkładu Autora w badania nad faktoringiem byłaby jeszcze większa, gdyby dokonał porównania wyników otrzymanych z wykorzystaniem różnych metod klasyfikacji. Pojawia się zatem w tym kontekście pytanie do Doktoranta o ocenę porównawczą klasyfikacji transakcji faktoringowych z wykorzystaniem wybranych przez niego metod. W rozdziale czwartym, Autor opisuje własną koncepcję systemu informatycznego do klasyfikacji transakcji faktoringowych. Jednak już w pierwszym zdaniu pisze On, że jest to propozycja interfejsu systemu informatycznego, co budzi moje zastrzeżenia. Nasuwa się zatem pytania do Doktoranta: Jak definiuje się interfejs systemu informatycznego? Czy w pracy zaproponowano jedynie interfejs czy coś więcej? W rozdziale czwartym zabrakło podsumowania, w którym Autor wyciągnąłby wnioski, co do budowy systemu wspomagającego klasyfikację transakcji faktoringowych i jego przewagi w porównaniu do systemów komercyjnych. W Zakończeniu zabrakło odniesienia do celu i hipotezy dysertacji oraz wskazania ograniczeń przeprowadzonych badań. Nie przedstawiono również kierunków dalszych badań nad ograniczeniem ryzyka operacyjnego transakcji faktoringowych z użyciem technologii informatycznych. Reasumując, wymienione uwagi krytyczne i polemiczne nie podważają mojej ogólnej pozytywnej oceny rozprawy. Mają one, w moim zamyśle, być pomocne w dalszych pracach badawczych Doktoranta. Z całą stanowczością mogę stwierdzić, iż Doktorant dobrze poradził sobie z rozwiązaniem sformułowanego problemu badawczego, a dysertacja, jej treści, wartość dodana naukowa i aplikacyjna wpisują się w standardy prac doktorskich. 8
Ocena strony formalnej i redakcyjnej pracy Wartość pracy doktorskiej (a także każdej naukowej) zawsze mniej lub bardziej obniżają usterki formalne, takie jak nieprecyzyjne i niejednoznaczne formułowanie myśl oraz błędy językowe i redakcyjne. Usterki o takim charakterze bardzo często wpływają ujemnie na przejrzystość i logikę wywodu oraz utrudnią odbiór treści. W rezultacie praca, mimo dużej wartości merytorycznej, może być słabo oceniona. Dlatego z obowiązku recenzenta chciałabym poczynić uwagi o charakterze redakcyjno-językowym. Odbiór wywodu przedstawionego w dysertacji utrudnia niezręczne formułowanie myśli, np.: Pierwsze zdanie podrozdziału 1.1 W Polsce historia faktoringu rozpoczęła się wraz z transformacją ustrojową, wówczas niektóre banki.. Moim zdaniem jeśli pozostać miałoby słowo wówczas, należy rozpocząć od nowego zdania. Ewentualnie zamienić na kiedy to. Podobnie w rozdziale 1.1.4. w opisie faktoringu pełnego: w przypadku gdy dłużnik nie jest w stanie spłacić. powinno być osobnym zdaniem. Tego typu uchybienia powtarzają się również w dalszej części rozprawy, na innych stronach; Pierwszy akapit podrozdziału 1.1.1, opis faktoranta (s. 16), opis art. 410 (s. 29), opis cesji wierzytelności (ostatni akapit na s. 29), zdanie o nieufności środowiska biznesu do faktoringu (ostatnie zdanie na s. 47) są niezrozumiałe; Opis badań powinien być wykonany w czasie przeszłym, np. na s. 8: badanie ( ) ma na celu; zasięgnięcie opinii ekspertów, co będzie miało na celu czy na s. s. 9: istotnym elementem jest wybranie.; zostanie wskazane prawdopodobieństwo ) i tym podobne w dalszej części pracy; Czy rozdział może zostać wykonany na podstawie badań? (s. 9 i 122); Czy praca doktorska prezentuje poglądy Autora, czy raczej może wnioski? (s.10); Sformułowania typu. Faktoring trafił do Europy,.trafił właśnie do Wielkiej Brytanii wydają się niepoprawne dla prac naukowych (s. 14 i 42). Podobnie jak: spadek liczby upadłości firm może sprowokować łatwiejszy dostęp do kredytów i mniejsze zainteresowanie faktoringiem. Autor niepoprawnie stosuje znaki interpunkcyjne: Przed lub po indeksie górnym (odwołaniu) nie stosuje się spacji, a powtarza się to na wielu stronach rozdz. 1, rozdz. 2 i dalej do końca pracy. Ponadto najpierw powinien być indeks górny, a za nim kropka. W wielu miejscach pracy jest bałagan w tym zakresie, a Autor wpisuje te znaki dowolnie (np. s. 30, 33, 35, 36 i dalsze). Kropki i przecinki powinno się używać na końcu zdania, za oznaczeniem indeksu górnego bądź znakiem cudzysłowie (s. 14, 15, 16, 18 itd.). Przed kropką lub przecinkiem nie stosuje się spacji. 9
Ponadto zauważono inne błędy redakcyjne: Brak odniesienia w tekście rozprawy do wykresu 1, wykresu 2 i wykresu 3. Ponadto, w pracach naukowych raczej nie wydziela się wykresów jako osobnej kategorii. Wykresy powinny być traktowane jak rysunki; Brak odniesienia z tekstu do rysunku 2 (s. 54-55), podobnie do rysunku 7 (s. 114); Błąd we wskazaniu poprawnego załącznika (s. 85). Załącznik nr 5 nie jest kwestionariuszem, tylko odpowiedzią banku; Na s. 40 błąd: krajom Europejskim. Ponieważ, jak wspomniałam wcześniej, wartość pracy naukowej mogą nawet w znacznym stopniu umniejszyć niejednoznaczne wyrażanie myśli badawczej, nieścisłości terminologiczne i usterki redakcyjne, wskazane jest, aby Doktorant w swojej dalszej pracy naukowej z większą dokładnością zadbał o te elementy. Wniosek końcowy Recenzowana praca wnosi istotne wartości merytoryczne, tak o charakterze poznawczym, jak i empirycznym, do nauk ekonomicznych, dyscypliny finanse, specjalności informatyka ekonomiczna. Wypełniają one lukę w wiedzy dotyczącej oceny ryzyka operacyjnego w transakcjach faktoringowych z wykorzystaniem systemów informatycznych. Dysertacja jest przygotowana na dobrym poziomie merytorycznym i metodycznym. Stanowi oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, wykazuje wiedzę teoretyczną Autora i umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej i eksperymentów badawczych. Lektura rozprawy skłania zarówno do akceptacji zrealizowanego w niej projektu naukowego, jak i prowokuje do dyskusji i formułowania opinii krytycznych. Wszystko to świadczy o dojrzałości badawczej Doktoranta. Reasumując, recenzowana rozprawa doktorska Pana mgr. Milana Popovića pt: Ograniczanie ryzyka operacyjnego w transakcjach faktoringowych przy użyciu technologii informatycznych napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Mariana Niedźwiedzińskiego spełnia wymogi stawiane dysertacjom doktorskim przez Ustawę o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki z dnia 14 marca 2003 roku, artykuł 13, ustęp 1 (Dz.U. nr 65/2003 r., poz. 595 z dalszymi zmianami). Wnoszę zatem wniosek o przyjęcie jej przez Radę Wydziału Ekonomiczno- Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego oraz o dopuszczenie rozprawy do publicznej obrony. 10