Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim. Histopathological and Immunohistochemical Assessment of Lichen Planus

ORIGINAL PAPERS Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, 374 381 ISSN 1644 387X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Stomatological Association IRENA KOZAK 1, BOGNA ZIARKIEWICZ WRÓBLEWSKA 2, EWA GANOWICZ 1, KATARZYNA CHARAZIŃSKA CAREWICZ 1, RENATA GÓRSKA 1 Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim Histopathological and Immunohistochemical Assessment of Lichen Planus 1 Zakład Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia, Instytut Stomatologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny 2 Katedra i Zakład Anatomii Patologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny Streszczenie Wprowadzenie. Liszaj płaski jest przewlekłą chorobą skóry i błon śluzowych o niewyjaśnionej etiopatogenezie. Główną rolę w jego powstawaniu przypisuje się reakcji immunologicznej zależnej od limfocytów T. W obrębie zmian obserwuje się nadmierne i/lub nieprawidłowe rogowacenie nabłonka, naciek złożony z limfocytów, zwyro dnienie wodniczkowe, martwicę komórek podstawnych i obecność ciałek koloidowych (Civatte a). Cel pracy. Analiza immunohistochemiczna składu nacieku w liszaju płaskim i jego ocena w świetle obrazu histo patologicznego zmian. Materiał i metody. Badaniem objęto 12 pacjentów z postacią siateczkową (n = 7) i zanikowo nadżerkową (n = 5) liszaja płaskiego. Od wszystkich pacjentów pobierano wycinek błony śluzowej z pobrzeża zmiany i utrwalano w 4% wodnym roztworze formaldehydu. Skrawki poddawano ocenie histopatologicznej (po wybarwieniu hemato ksyliną i eozyną) oraz reakcji immunohistochemicznej z przeciwciałami dla CD3, CD4, CD8 i CD57. Wyniki. We wszystkich przypadkach obserwowano naciek zapalny i zwyrodnienie wodniczkowe komórek. Mar twica keratynocytów występowała u 10 na 12 pacjentów, nadmierne rogowacenie u 7, a ciałka Civatte a u 5 pa cjentów. W nacieku stwierdzano obecność wszystkich badanych podtypów limfocytów. Zaobserwowano, że licz ba komórek NK (CD57+) była proporcjonalna do liczby limfocytów T (CD3+) i ich subpopulacji: limfocytów cy totoksycznych/supresorowych (CD8+). Stopień nasilenia zaburzeń w obrazie histopatologicznym korelował natomiast z liczebnością limfocytów T pomocniczych (CD4+). Jedynie stopień nasilenia zwyrodnienia wodnicz kowego wykazywał silniejszą zależność od liczebności komórek NK. Wnioski. Cechy obrazu histopatologicznego, uważane za typowe dla liszaja płaskiego, nie występują we wszyst kich przypadkach choroby. Stopień nasilenia zmian w obrazie histopatologicznym koreluje z liczebnością komórek układu immunologicznego naciekających błonę śluzową, szczególnie z liczbą limfocytów T pomocniczych oraz komórek NK. Liczba komórek NK koreluje natomiast z liczbą limfocytów T cytotoksyczno supresorowych (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, 374 381). Słowa kluczowe: liszaj płaski, limfocyty T, komórki NK, histopatologia, immunohistochemia Abstract Background. Lichen planus is a chronic disease affecting skin and mucous membrane of unknown etiopathogene sis. T cells are believed to play the main role in the development of lichen planus lesions. The histopathologic cha racteristics of lichen planus include hyperkeratosis and/or parakeratosis, lymphocytes infiltration, vacuolar dege neration, basal cells necrosis and colloid (Civatte) bodies. Objectives. The aim of this study was to assess the infiltration in lichen planus by means of immunohistologic exa mination and to analyse the mutual relationship between histopathologic and immunohistologic findings. Material and Methods. The study group comprised 12 patients with reticular (N = 7) and atrophic erosive (N = 5) form of lichen planus. A biopsy was taken from all the patients. The specimens were subjected to histopatholo gical examination (after hematoxilline eosine staining), as well as to immunohistochemical reaction with anti CD3, anti CD4, anti CD8 and anti CD57 antibodies. Results. Inflammatory infiltrate and vacuolar degeneration were observed in all cases. Basal keratinocytes necro sis was stated in 10, hyperkeratosis in 4 and Civatte bodies in 5 out of 12 patients. All the evaluated lymphocyte

Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim 375 subtypes were found in every patient. A positive correlation between the number of NK cells and T cells, as well as cytotoxic/suppressor T cells (CD8+) was observed. The histopathological findings correlated with the T helper cells number (CD4+). Only vacuolar degeneration degree exhibited a stronger correlation with NK cells (CD57+) number. Conclusions. Histopathological features are not present in all the lichen planus cases. The intensity of histopatho logical findings correlates with the number of immunological cells infiltrating mucous membrane, especially with the number of T helper cells and NK cells. A positive correlation was also observed between NK cells and cytoto xic/suppressor T cells number (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 4, 374 381). Key words: lichen planus, T cells, NK cells, histopathology, immunohistochemistry. Liszaj płaski (lichen planus, LP) jest przewle kłą chorobą dotyczącą skóry, przydatków skór nych oraz błon śluzowych. W jamie ustnej objawia się w postaci siateczkowej, charakteryzującej się obecnością na błonie śluzowej grudek o drzewko watym układzie, albo zanikowo nadżerkowej, związanej z powstawaniem nadżerek, ścieńczenia błony śluzowej lub rzadziej pęcherzy. Etiopatogeneza liszaja płaskiego nie została w pełni poznana, jednak obecnie główną rolę przypisuje się mechanizmom immunologicznym. Wydaje się, że rozwój choroby jest przede wszyst kim związany z odpowiedzią komórkową, w tym z procesami zależnymi od limfocytów T i ko mórek NK [1], chociaż niektórzy autorzy obser wują także zaburzenia humoralnej odpowiedzi im munologicznej [2]. W zmianach o charakterze liszaja płaskiego obserwuje się obfity naciek złożony w dużym stopniu z aktywowanych limfocytów T [1, 3]. Wśród komórek zapalnych stwierdza się także ma krofagi, komórki tuczne i plazmocyty. Wśród limfocytów T obecnych w nacieku ob serwuje się zarówno subpopulację limfocytów T pomocniczych (CD4+), jak i cytotoksycz nych/supresorowych (CD8+). Te ostatnie są poło żone śródnabłonkowo, często w bliskim kontakcie z makrofagami. Mogą wywoływać cytolizę lub apoptoze komórek warstwy podstawnej nabłonka [4 6]. Neppelberg [6] stwierdziła szczególnie du żą liczbę komórek apoptotycznych w obszarach ścieńczałego nabłonka. Co więcej, w zmianach o charakterze liszaja płaskiego komórki apopto tyczne obserwuje się głównie w obrębie warstwy podstawnej nabłonka, podczas gdy w zdrowej bło nie śluzowej są rozsiane w różnych jego war stwach [7]. Zhou et al. [8] stwierdzili, że rozkład limfocy tów T w obrębie zmian liszaja płaskiego koreluje ze stanem błony podstawnej. Obecność dużej licz by limfocytów T cytotoksycznych/supresorowych (CD8+) obserwowano głównie w okolicy uszko dzeń błony podstawnej, podczas gdy liczba tych komórek w błonie śluzowej właściwej nie wykazy wała związku ze stanem błony podstawnej. Liczeb ność limfocytów T pomocniczych (CD4+) nie wy kazywała związku z ciągłością błony podstawnej. Uważa się, że dla postawienia ostatecznego rozpoznania liszaja płaskiego jest niezbędne prze prowadzenie badania histopatologicznego i stwier dzenie obecności cech charakterystycznych dla tej choroby, takich jak: ciałka Civatte a, obraz zębów piły, pasmowate złogi substancji kwasochłonnej wzdłuż błony podstawnej czy ograniczony naciek, złożony głównie z limfocytów [9]. Jednak współ czesne badania kwestionują jednoznaczność histo patologicznego potwierdzania rozpoznania liszaja płaskiego, ponieważ cechy te nie występują we wszystkich przypadkach choroby, ani nie są dla niej patognomoniczne [10]. W przeprowadzonym przez van der Meij et al. badaniu [10] stwierdzono zgodność między rozpoznaniem klinicznym i hi stopatologicznym zaledwie w 50 58%. W diagno styce liszaja płaskiego wykorzystuje się także ba danie immunohistochemiczne. Celem podjętych badań była ocena obrazu hi stopatologicznego oraz liczebności limfocytów T (CD3+) i ich subpopulacji: limfocytów pomoc niczych (CD4+) i cytotoksycznych supresoro wych (CD8+) oraz komórek NK w nacieku u pa cjentów z liszajem płaskim, a także analizę liczeb ności poszczególnych komórek w zależności od obrazu histopatologicznego zmian. Materiał i metody Badaniem objęto 12 pacjentów z rozpoznaniem klinicznym liszaja płaskiego, zgłaszających się do Zakładu Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia, w tym 10 kobiet i 2 mężczyzn w wieku 32 73 lat (średnia wieku: 56 lat). Od wszystkich pacjentów uzyskano świadomą zgodę na udział w badaniu. U każdego pacjenta przeprowadzono wywiad medyczny oraz badanie przedmiotowe, obejmują ce kliniczną ocenę stanu błony śluzowej i zębów. U wszystkich chorych zmiany występowały w obrębie błony śluzowej policzków, a u dwojga także na błonie śluzowej dziąseł w postaci złu szczającego zapalenia dziąseł. U 5 pacjentów roz poznano postać zanikowo nadżerkową choroby, a u 7 postać siateczkową. W znieczuleniu miejscowym pobierano wyci nek błony śluzowej policzka z pobrzeża zmiany.

376 I. KOZAK et al. Wycinek utrwalano w 4% wodnym roztworze for maldehydu. Otrzymany materiał odwadniano we wzrastających stężeniach alkoholu i acetonu, prze świetlano w ksylenie i zatapiano w parafinie. Ze skrawków parafinowych grubości około 4 μm wy konywano barwienie hematoksyliną i eozyną oraz reakcje immunohistochemiczne z wykorzystaniem metody peroksydazowej z następującymi przeciw ciałami: anty CD3, anty CD4, anty CD8, anty CD57. Liczebność komórek określano w czterostop niowej skali półilościowej (od 0 do +++): 0 brak, + mała liczba komórek, ++ umiarkowana licz ba komórek, +++ duża liczba komórek. Badanie histopatologiczne obejmowało po twierdzenie rozpoznania, ocenę nacieku zapalne go, rogowacenia oraz innych objawów patologicz nych. Po odparafinowaniu i przeprowadzeniu przez szereg alkoholi preparaty zostały poddane proce sowi odzyskiwania antygenów przez podgrzewa nie (w kuchence mikrofalowej, 650 W) w buforze cytrynianowym o ph 6,0. Stosując przeciwciała anty CD57 omijano powyższy etap. Następnie skrawki po ostudzeniu umieszczano w 3% roztwo rze wody utlenionej dla zablokowania aktywności endogennej peroksydazy. Po płukaniu w buforze Tris o ph 7,2 na skrawki nanoszono roztwór prze ciwciał pierwszorzędowych: CD3 klon PS1 (No vocastra), CD4 klon 4B12 (Novocastra), CD8 klon C8/144B (DAKO) oraz CD57 klon NK 1 (Novo castra). Następnie skrawki inkubowano przez 60 mi nut w temperaturze pokojowej. Do detekcji wyko rzystano przeciwciała drugorzędowe antymysie sprzężone z cząsteczkami peroksydazy (Envision, DAKO). Inkubację przeprowadzano przez 30 mi nut. Po odpłukaniu niezwiązanego przeciwciała reakcję wywoływano z wykorzystaniem 3,3 dia minobenzydyny jako chromogenu (DAKO). Po reakcji immunohistochemicznej preparaty barwio no hematoksyliną, odwadniano i zamykano w hi stofluidzie (Medlab). Uzyskane wyniki poddano analizie statystycz nej z użyciem testu korelacji rang Spearmana, przyj mując granicę znamienności na poziomie p < 0,05. Wyniki U wszystkich pacjentów badanie histopatolo giczne potwierdziło rozpoznanie kliniczne liszaja płaskiego (ryc. 1). U każdego pacjenta obserwo Tabela 1. Obraz histopatologiczny liszaja płaskiego Table 1. Histopathological findings in lichen planus Objawy patologiczne Stopień Liczba (Histopathological nasilenia, przypad findings) w skali pół ków ilościowej (No of (Grade, semi cases) quantitative scale) Rogowacenie nabłonka 5/12 (Keratosis) + 2/12 ++ 4/12 +++ 1/12 Zwyrodnienie 0/12 wodniczkowe + 6/12 (Vacuolar degeneration) ++ 4/12 +++ 2/12 Martwica pojedynczych 2/12 komórek warstwy + 8/12 podstawnej ++ 1/12 (Basal cells necrosis) +++ 1/12 Ciałka koloidowe 7/12 (Colloid bodies) + 4/12 ++ 1/12 +++ 0/12 Naciek zapalny 0/12 (Inflammatory + 1/12 infiltration) ++ 3/12 +++ 8/12 Ryc. 1. Liszaj płaski. Wycinek z błony śluzowej policzka. Barwienie H&E (hematoksyliną i eozyną), powiększenie 10. Obfity naciek zapalny, rozrost nabłonka, zęby piły. Rogowacenie Fig. 1. Lichen planus, buccal mucosa, HE staining, magnification 10. Profuse inflammatory infiltration, acanthosis, saw tooth appearance of rete ridges. Keratosis

Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim 377 Tabela 2. Liczebności limfocytów CD3+, CD4+, CD8+ oraz komórek CD57+ w liszaju płaskim in situ Table 2. Number of CD3+, CD4+, CD8+ and CD57+ cells in lichen planus lesions Populacja Stopień obfitości, Liczba komórek w skali półilościowej przypadków (Cells) (Grade, semiquantita (No of tive scale) cases) CD3+ 0/12 + 1/12 ++ 2/12 +++ 9/12 CD4+ 0/12 + 4/12 ++ 7/12 +++ 1/12 CD8+ 0/12 + 5/12 ++ 5/12 +++ 2/12 CD57+ 0/12 + 4/12 ++ 5/12 +++ 3/12 Ryc. 2. Liszaj płaski. Barwienie H&E, powiększenie wano obecność nacieku zapalnego o różnym stop niu nasilenia (tab. 1). U 8 pacjentów oceniono na ciek na +++ (ryc. 2), u 3 na ++, a u 1 na +. Obser wowano także różny stopień rogowacenia błony śluzowej. U 5 pacjentów rogowacenie było prawi dłowe, u 2 nieznacznie nasilone (+), u 4 nasilone (++), a u 1 znacznie nasilone (+++). Wśród innych objawów patologicznych stwierdzano zwyrodnie nie wodniczkowe, martwicę pojedynczych ko mórek warstwy podstawnej i ciałka Civat te a o różnym stopniu nasilenia. Zwyrodnienie wodniczkowe występowało u każdego pacjenta, w tym w stopniu +++ u 2 badanych, w stopniu ++ u 4, a w stopniu + u 6 badanych. Martwicę poje dynczych komórek warstwy podstawnej w stopniu +++ zaobserwowano u 1 pacjenta, w stopniu ++ także u 1 pacjenta, w stopniu + u 8 pacjentów, u pozostałych 2 nie stwierdzono martwicy. Ciałka Civatte a występowały u 5 pacjentów, w tym u jednego w stopniu ++ i u 4 w stopniu +. W badaniu immunohistochemicznym oceniano liczebność limfocytów T (CD3+), subpopulacji limfocytów T pomocniczych (CD4+) i cytoto 10. Pogrubiała warstwa nabłonka, rogowacenie, bar dzo obfity naciek zapalny pod nabłonkiem. Komórki zapalne widoczne także wokół naczyń w blaszce wła ściwej tkanki łącznej oraz w przylegającej w błonie podśluzowej Fig. 2. Lichen planus. HE staining, magnification 10. Acanthosis, keratosis, very profuse subepithelial inflammatory infiltration. Inflammatory cells sur rounding vessels in lamina propria and submucosa Ryc. 3. Liszaj płaski. Barwienie immunohistochemiczne z CD3. Powiększenie 20. Liczne limfocyty T CD3+ pod nabłonkiem oraz pojedyncze w dolnych warstwach na błonka Fig. 3. Lichen planus, immunohistochemical staining (CD3), magnification 20. Numerous CD3+ cells (T cells) below epithelium, solitary CD3+ cells in lower epithelium layers

378 I. KOZAK et al. Ryc. 4. Liszaj płaski. Barwienie immunohisto chemiczne z CD4. Powiększenie obiektywu 10. Liczne limfocyty T CD4+ w obfitym nacieku zapal nym pod nabłonkiem Fig. 4. Lichen planus, immunohistochemical staining (CD4), objective lens magnification 10. Numerous CD4+ cells (helper T cells) in the profuse inflammato ry infiltration below epithelium ksycznych (CD8+) oraz komórek NK (CD57+) in situ. We wszystkich przypadkach stwierdzono obe cność w nacieku wszystkich tych komórek, choć w różnej liczbie (tab. 2). Dużą liczbę limfocytów T (+++) obserwowano u 9 pacjentów, umiarkowa ną (++) u 2 pacjentów i niewielką (+) u jednego ba danego (ryc. 3). Limfocyty T pomocnicze w dużej liczbie (+++) występowały u 1 pacjenta, w liczbie umiarkowanej (++) u 7, a w liczbie niewielkiej (+) u 4 pacjentów (ryc. 4). Limfocyty T cytotoksyczne w dużej liczbie (+++) obserwowano u 2 pacjentów, w liczbie umiarkowanej (++) u 5 pacjentów i w liczbie niewielkiej (+) u 5 badanych (ryc. 5). Komórki NK w dużej liczbie (+++) stwierdzono u 3 osób, w umiarkowanej (++) u 5, a w liczbie nie wielkiej (+) u 4 badanych (ryc. 6). Naciek wystę pował w większości przypadków w obrębie całej błony śluzowej właściwej, nie zaobserwowano tak że różnicy w rozmieszczeniu pomiędzy poszcze gólnymi subpopulacjami komórek. W tabeli 3 przedstawiono ponadto wyniki ana lizy zależności między liczebnością poszczegól nych populacji i subpopulacji komórek w nacieku. Stwierdzono, że liczebność komórek NK w nacieku była proporcjonalna do liczby komórek CD3+ oraz subpopulacji limfocytów CD8+. Liczba komórek CD4+ oraz CD8+ była proporcjonalna do liczby komórek CD3+, choć między tymi dwiema subpo pulacjami nie obserwowano już istotnej korelacji. W kolejnym etapie przeprowadzono analizę korelacji między obrazem histopatologicznym a składem nacieku (tab. 4). Stwierdzono znaczącą korelację między wszystkimi parametrami uwzględnianymi w ocenie histopatologicznej, a liczbą limfocytów T pomocniczych (CD4+). Co zaskakujące, stopień nasilenia nacieku zapalnego Ryc. 5. Liszaj płaski. Barwienie immunohisto chemiczne z CD8. Powiększenie obiektywu 20. Niezbyt liczne rozproszone limfocyty T CD8+ bezpośrednio pod nabłonkiem Fig. 5. Lichen planus, immunohistochemical staining (CD8), objective lens magnification 20. Moderately numerous, scattered CD8+ cells (cytotoxic suppressor T cells) directly below epithelium Ryc. 6. Liszaj płaski. Barwienie immunohisto chemiczne z NK. Powiększenie obiektywu 20. Dość liczne komórki NK w obfitym nacieku zapalnym pod nabłonkiem Fig. 6. Lichen planus, immunohistochemical staining on NK cells, objective lens magnification 20. Relatively numerous NK cells in the profuse inflam matory infiltration below epithelium korelował w sposób znamienny statystycznie tylko z liczebnością komórek CD4+, wykazywał jedy nie trend w kierunku korelacji z liczbą komórek

Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim 379 CD3+, CD8+ i CD57+. Stopień nasilenia zwyro dnienia wodniczkowego zależał w największym stopniu od liczebności komórek NK, w mniejszym stopniu był współzmienny z liczbą komórek CD4+ i wykazywał jedynie trend w kierunku ko relacji z liczbą limfocytów CD3+. Stwierdzono także znamienną statystycznie korelację między rogowaceniem nabłonka a liczbą komórek CD3+ i CD4+ w nacieku, a także brak istotnej zależności między rogowaceniem a liczbą komórek NK. Omówienie Hipoteza immunologicznej etiopatogenezy li szaja płaskiego zyskuje w ostatnich latach coraz więcej zwolenników. W dostępnym piśmiennic twie coraz częściej poruszany się problem zabu rzeń liczebności limfocytów T oraz ich subpopula cji we krwi obwodowej oraz w skórze i błonie ślu zowej jamy ustnej u pacjentów z liszajem płaskim. Przeprowadzone na ograniczonym materiale badanie potwierdziło, że większość komórek na ciekających błonę śluzową w liszaju płaskim to limfocyty T (CD3+). W nacieku obserwowano zarówno limfocyty T pomocnicze (CD4+), jak i cytotoksyczno supre sorowe (CD8+). Jest to zgodne z obserwacjami in nych autorów [6]. Liczebność tych subpopulacji była proporcjonalna do całkowitej liczby limfocy tów T. Dotychczasowe badania nie pozwoliły na tomiast na jednoznaczne określenie, który typ ko mórek przeważa w zmianach o charakterze liszaja płaskiego, gdyż różni autorzy przedstawiali Tabela 3. Wyniki analizy zależności między liczebnością poszczegól nych populacji i subpopulacji komórek w nacieku (test korelacji rang Spearmana). Gwiazdką (*) oznaczono zależności znamienne staty stycznie Table 3. The mutual correlations between particular cells populations (Spearman rank test). Asterisk (*) denotes a statistically significant correlation D3+ CD4+ CD8+ CD57+ CD3+ R = 0,47 R = 0,68 R = 0,73 p = 0,12 p = 0,01 * p < 0,01 * CD4+ R = 0,47 R = 0,15 R = 0,34 p = 0,12 p = 0,65 p = 0,27 CD8+ R = 0,68 R = 0,15 R = 0,61 p = 0,01 * p = 0,65 p = 0,03 * CD57+ R = 0,73 R = 0,34 R = 0,61 p < 0,01 * p = 0,27 p = 0,03 * Tabela 4. Wyniki analizy zależności między obrazem histopatologicznym a liczebnością poszczególnych populacji i sub populacji komórek w nacieku (test korelacji rang Spearmana). Gwiazdką (*) oznaczono zależności znamienne statystycznie Table 4. The correlation between histopathological findings and particular cells populations (Spearman rank test). Asterisk (*) denotes a statistically significant correlation CD3+ CD4+ CD8+ (CD8+):(CD4+) CD57+ Rogowacenie R = 0,72 R = 0,69 R = 0,31 R = 0,02 R = 0,36 nabłonka p < 0,01 * p < 0,01 * p = 0,27 p = 0,95 p = 0,19 (Keratosis) Zwyrodnienie R = 0,38 R = 0,63 R = 0,17 R = 0,28 R = 0,65 wodniczkowe p = 0,17 p = 0,01 * p = 0,54 p = 0,30 p < 0,01 * (Vacuolar degeneration) Martwica pojedynczych R = 0,17 R = 0,53 R = 0,34 R = 0,10 R = 0,15 komórek warstwy podstawnej p = 0,54 p = 0,04 * p = 0,22 p = 0,72 p = 0,59 (Basal cells necrosis) Ciałka koloidowe R = 0,22 R = 0,56 R = 0,30 R = 0,28 R = 0,17 (Colloid bodies) p = 0,43 p = 0,03 * p = 0,28 p = 0,32 p = 0,56 Naciek zapalny R = 0,50 R = 0,55 R = 0,35 R = 0,26 R = 0,35 (Inflammatory infiltration) p = 0,06 p = 0,04 * p = 0,20 p = 0,35 p = 0,20

380 I. KOZAK et al. sprzeczne wnioski [3]. W badaniu własnym nie stwierdzono wyraźnej przewagi jednej z subpopu lacji limfocytów T. W przeprowadzonym badaniu nie obserwowano również opisywanego przez nie których autorów [8, 9] istotnego zwiększenia licz by limfocytów w obrębie nabłonka. Rola komórek NK w patogenezie liszaja pła skiego nie jest znana. Wydaje się, że ich działanie cytotoksyczne może odgrywać pewną rolę w po wstawaniu zmian o charakterze nadżerek przez ni szczenie komórek warstwy podstawnej, co jest ob serwowane w obrazie histopatologicznym tego ty pu zmian. Ta teoria nie została jednak jak dotąd potwierdzona. Według niektórych autorów u pa cjentów z liszajem płaskim obserwowano obniże nie odsetka oraz aktywności komórek NK [11, 12]. Stwierdzono, że liczebność komórek NK w nacie ku była proporcjonalna do liczby limfocytów T oraz ich subpopulacji: limfocytów T cytoto ksycznych/supresorowych. Przeprowadzona analiza włąsna wykazała znamienną statystycznie korelację między liczbą komórek CD4+ a wszystkimi wskaźnikami oce nianymi w badaniu histopatologicznym. Wydaje się to potwierdzać duże znaczenie tych komórek w etiopatogenezie liszaja płaskiego. Stopień nasi lenia nacieku korelował z liczebnością wszystkich ocenianych populacji i subpopulacji komórek, jed nak znamienną statystycznie korelację zaobserwo wano jedynie w odniesieniu do limfocytów T po mocniczych. Nie potwierdzono zależności między martwicą pojedynczych komórek warstwy pod stawnej a liczebnością limfocytów T cytotoksycz nych/supresorowych ani komórek NK. Liczebność komórek NK w nacieku korelowała natomiast w sposób znamienny ze stopniem nasilenia zwyro dnienia wodniczkowego. Zaskakująca była zaob serwowana istotna korelacja między liczebnością komórek CD3+ oraz CD4+ a stopniem nasilenia rogowacenia nabłonka. Być może wzmożone ro gowacenie stanowi odpowiedź gospodarza na działanie środków drażniących, które jednocze śnie nasilają przebieg procesów zapalnych. Podsumowując, przeprowadzone badanie u 12 pacjentów wykazało, że cechy obrazu histopatolo gicznego uważane za typowe dla liszaja płaskiego (zwyrodnienie wodniczkowe, martwica pojedyn czych komórek warstwy podstawnej nabłonka i obecność ciałek Civatte a) nie występują we wszystkich rozpoznanych klinicznie przypadkach choroby. Potwierdzono obecność dużej liczby limfocy tów T i komórek NK w nacieku w obrębie błony śluzowej u pacjentów z liszajem płaskim, przy czym liczebność komórek NK korelowała z liczbą limfocytów T cytotoksycznych supresorowych. Nie obserwowano natomiast wyraźnej przewagi jednej z ocenianych subpopulacji limfocytów T (pomocniczych lub cytotoksycznych/supresoro wych). Liczebność limfocytów T pomocniczych obecnych w nacieku korelowała ze stopniem nasi lenia wszystkich obserwowanych cech obrazu hi stopatologicznego, jedynie stopień zwyrodnienia wodniczkowego wykazywał silniejszą zależność z liczbą komórek NK. Piśmiennictwo [1] PORTER S. R., KIRBY A., OLSEN I., BARRETT W.: Immunologic aspects of dermal and oral lichen planus: a review. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 1997, 83, 358 366. [2] BIOCINA LUKENDA D., CEKIC ARAMBASIN A., MARKELJEVIC J., BUKOVIC D.: Serum immunoglobulins IgG, IgA and IgM in patients with oral lichen ruber. Coll. Antropol. 2008, 32, 161 163. [3] WENZEL J., SCHELER M., PROELSS J., BIEBER T., TUTING T.: Typu I interferon associated cytotoxic inflammation in lichen planus. J. Cut. Pathol. 2006, 33, 672 678. [4] SPANDAU U., TOKSOY A., GOEBELER M., BROCKER E. B., GILLITZER R.: MIG is a dominant lymphocyte attractant chemokine in lichen planus lesions. J. Invest. Dermatol. 1998, 111, 1003 1009. [5] GÓRSKA R.: Etiopatogeneza liszaja płaskiego w świetle nowych badań. Magazyn Stomat. 1993, 3, 26. [6] NEPPELBERG E.: Pathological mechanisms in oral lichen planus. A study of apoptosis regulatory proteins and risk markers for malignant transformation. PhD Thesis. Institute of Oral Sciences, Oral Pathology and Forensic Odon tology and Oral Surgery and Oral Medicine, Faculty of Dentistry, University of Bergen, Norway, 2007. [7] SHEN L. J., YIN C., XIE S. M.: The relationship between NK kappabp65 and TRAF2 expression and apoptosis in oral lichen planus. J. US China Med. Sci. 2007, 4, 46 51. [8] ZHOU X. J., SUGERMAN P. B., SAVAGE N. W., WALSH L. J., SEYMOUR G. J.: Intra epithelial CD8+ T cells and base ment membrane disruption in oral lichen planus. J. Oral Pathol. Med. 2002, 31, 23 27. [9] MEGA H., JIANG W. W., TAKAGI M.: Immunohistochemical study of oral lichen planus associated with hepatitis C virus infection, oral lichenoid contact sensitivity reaction and idiopathic oral lichen planus. Oral Dis. 2001, 7, 296 305. [10] VAN DER MEIJ E. H., VAN DER WAAL I.: Lack of clinicopathologic correlation in the diagnosis of oral lichen planus based on the presently available diagnostic criteria and suggestions for modifications. J. Oral Pathol. Med. 2003, 32, 507 512. [11] BIOCINA LUKENDA D., CEKIC ARAMBASIN A., JORGIC SRDJAK K.: Natural killer cells in oral lichen ruber. Coll. An tropol. 1998, 22, 83 88.

Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim 381 [12] UETA E., UMAZUME M., YAMAMOTO T., OSAKI T.: Leukocyte dysfunction in oral mucous membrane diseases. J. Oral Pathol. Med. 1993, 22, 120 125. Adres do korespondencji: Ewa Ganowicz Zakład Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia IS WUM ul. Miodowa 18 00 246 Warszawa Tel./faks: +48 22 502 20 36 e mail: eganowicz@wum.edu.pl Received: 22.12.2008 Revised: 19.01.2009 Accepted: 19.01.2009 Praca wpłynęła do Redakcji: 22.12.2008 r. Po recenzji: 19.01.2009 r. Zaakceptowano do druku: 19.01.2009 r.