Pisownia wyrazów z ó Zasady ortograficzne! Literę ó piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na o, e, a: dróżka - bo: droga, drogowy, pióro - bo: pierze, pierzyna, skrócić - bo: skracać, skracanie. Jest wiele wyrazów, w których piszemy ó, choć nie wymienia się na o, e lub a. Jest to ó niewymienne Literę ó piszemy w zakończeniach wyrazów: - ówka: główka, klasówka, stołówka, - ówna: cesarzówna, Czubówna, Kossakówna; - ów: w nazwach miejscowości: Kraków, Piastów oraz w zakończeniach form liczby mnogiej większości rzeczowników rodzaju męskiego: butów, chłopców, psów. wyjątki: skuwka, wsuwka, zasuwka Litera ó nigdy nie występuje na końcu wyrazu. Tylko kilka słów zaczyna się od ó: ósemka, ósmoklasista, ósmoklasistka, ósmy, ów, ówczesny, ówcześnie, ówdzie. Pisownia wyrazów z u Literę u piszemy zawsze na końcu wyrazów, np.: albumu, biletu, hałasu, piachu, rabarbaru oraz na początku większości wyrazów, np.: ubiór, ucieczka, uczelnia, udo, ugasić, ul, uliczka, umieć, upór, uprzejmość, uważny. 1
Literę u piszemy też w zakończeniach form czasowników, np.: pracuję, pracujesz, pracuje, pracujemy. Literę u piszemy w zakończeniach wyrazów: -un: opiekun, piastun, zwiastun, -unka: opiekunka, piastunka, -unek: poczęstunek, podarunek, rysunek, -uch: leniuch, łakomczuch, paluch, -uszek: brzuszek, łańcuszek, staruszek, -utki: cichutki, mięciutki, równiutki, -usieńki: bielusieńki, króciusieńki, -uś: dziadziuś, pracuś, tatuś, -usia: córusia, mamusia, wnusia, -unia: babunia, ciotunia, lalunia, -unio: dziadunio, tatunio, -um: gimnazjum, liceum, muzeum, -us: dzikus, nerwus, zgrywus. Pisownia wyrazów z rz Dwuznak rz piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na r. mądrzy - bo: mądry, mądrość, piłkarz - bo: piłkarski, piłkarstwo, W wielu wyrazach piszemy rz, choć nie wymienia się na r. Jest to rz niewymienne Wyrazy z rz niewymiennym Rz piszemy zwykle po literach: p: pieprz, przecinek, przygoda, sprzedać, b: brzmieć, brzoza, dobrze, olbrzym, t: ostrzeżenie, potrzeba, wewnątrz, wietrzny, d: drzemka, drzwi, modrzew, nadrzędny, 2
k: krzak, krzyżyk, pokrzywa, skrzydło, g: grzejnik, grzmot, igrzyska, pielgrzym, ch: chrząszcz, chrzciny, chrząknąć, zwichrzyć. j: dojrzały, rozejrzeć się, spojrzenie, ujrzeć, w: nawrzucać, wrzask, wrzosowisko, ZAPAMIĘTAJ! W niektórych wyrazach po literach k, p, w wyjątkowo piszemy sz: kształcić, kształt, kształtny, wykształcenie, pszczoła, pszczelarstwo, pszczeli, pszczółka, pszenica, pszeniczny, pszenny, Pszczyna, pierwszy, wszędzie, wszyscy, wszystko. Sz piszemy również w formach przymiotników zakończonych na -szy, -sza, - sze, bez względu na literę poprzedzającą to zakończenie, np.: grubszy, krótszy, lepszy, większy, najgrubszy, najlepszy, najkrótszy, największy. Dwuznak rz piszemy w zakończeniach rzeczowników: - mierz: gazomierz, kątomierz, wodomierz, - mistrz: burmistrz, kapelmistrz, zegarmistrz, - arz: kucharz, malarz, piłkarz, rzeźbiarz, - erz: fałszerz, harcerz, pasterz, rycerz. Pisownię wyrazów o zakończeniach: "-arz" i "-erz" zawsze trzeba sprawdzać w słowniku, gdyż w polszczyźnie występują też wyrazy zakończone na "-aż", np.: bandaż, masaż, pejzaż, witraż oraz "-eż", np.: kradzież, młodzież, odzież, papież. Pisownia wyrazów z ż Literę ż piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na: 3
g: dróżka - bo: droga,, z: liżę - bo: lizać, s: mężczyzna - bo: męski, męstwo, dz: pieniążek - bo: pieniądz, h: drużyna - bo: druh, druhna, ź: grożę - bo: groźba, groźnie. W wielu wyrazach piszemy ż, choć nie wymienia się na żadną z podanych liter, np.: ciężki, pożar, różowy, żaba, żałować. Pisownia wyrazów z h Literę h piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na: g: wahać się - bo: waga, ź: druh - bo: drużyna, drużynowy, z: błahy - bo: błazen, błazeństwo. Samo h piszemy rzadko. Dlatego należy zapamiętać wyrazy, w których ono występuje, np.: bohater, hak, huk, hałas, harcerz, herbata. Pisownia wyrazów z ch Dwuznak ch piszemy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na sz, np.: 4
blacha - bo: blaszka, blaszany, mucha - bo: muszka, suchy - bo: suszyć, suszarka, śmiech - bo: śmieszyć, śmieszny. Ch piszemy po literze s, np.: schemat, schodzić, schrupać, wschodni. Dwuznak ch piszemy: zawsze na końcu wyrazów, wyjątek: druh w zakończeniu -ach form rzeczowników w liczbie mnogiej: domach, księgach, oknach, w zakończeniach form przymiotników i liczebników: dobrych, ładnych, mądrych, drugich. Pisownia wyrazów z ą, ę Literę ą oraz ę piszemy: na końcu form wielu rzeczowników w liczbie pojedynczej, np.: imię, kocię, pisklę, prosię, źrebię; bajką, bajkę, lalką, lalkę, poetą, poetę; na końcu wielu czasowników w czasie teraźniejszym i przyszłym, np.: ćwiczą, ćwiczę, grają, wiozą, wiozę, zrobią, zrobię; w formach czasu przeszłego wielu czasowników (przed literami l, ł), np.: ciąłem, cięty, wzięli, 5
w zakończeniach innych form czasowników, np.: biegnąć, biegnący, ciąć, cięty, odpocząć, przyjąć, przyjęty. Na końcu wielu rzeczowników w liczbie mnogiej piszemy - om, np.: dzieciom, kociętom, oknom, paniom, żołnierzom. W zakończeniach form odmiany niektórych czasowników piszemy -em, np.: powiem, rozumiem, wiem, umiem, zjem. Pisownia wyrazów z j - i Literę i piszemy: na końcu wyrazu po samogłoskach, np. Maja - Mai, nadzieja - nadziei, ostoja - ostoi, szyja - szyi; w wyrazach rodzimych zakończonych na -ia, np. ziemia, - ziemi, skrobia - skrobi, skrzynia - skrzyni. Zakończenie -ii piszemy: w wyrazach zapożyczonych zakończonych na -ia, np. lilia - lilii, terapia - terapii, rewia - rewii, historia - historii; w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -ija, np. Żmija - żmii Literę j piszemy tylko po s,c,z, wymawianych twardo. 6
Pisownia cząstki nie Cząstkę nie piszemy razem: z rzeczownikami: porządek - nieporządek, szczęście nieszczęście, czytelnie - nieczytelnie, z przymiotnikami: dobry - niedobry, mądry - niemądry, z takimi wyrazami, jak: dobrze - niedobrze, mądrze - niemądrze, z takimi formami czasowników, jak: niepalący, niewierzący, nieumyty. Cząstkę nie piszemy osobno: z czasownikami: nie krzycz, nie lubię, nie przyszliśmy wyjątki: o niedowidzieć (słabo widzieć), niedosłyszeć (słabo słyszeć), o oraz czasowniki występujące tylko z cząstką nie: niecierpliwić się, nienawidzić, niepokoić; z formami przymiotników zakończonymi na szy, -sza, -sze: lepszy - nie lepszy, najlepszy - nie najlepszy, z takimi wyrazami, jak: lepiej - nie lepiej, najlepiej - nie najlepiej, mądrzej - nie mądrzej, najmądrzej - nie najmądrzej, z liczebnikami: nie pięć, nie piętnastu, nie pierwszy, wyjątek: niejeden (w znaczeniu wielu). 7
Pisownia wielką literą Wielką literą piszemy nazwy własne, czyli: imiona i nazwiska ludzi: Wanda Chotomska, Jan Matejko, Czesław Miłosz, pseudonimy i przydomki: Bolesław Chrobry, Ryszard Lwie Serce, imiona zwierząt i roślin: Azor, Mruczek, Reksio, dąb Bartek. W nazwach ludzi wielką literą stosujemy także przy zapisie: nazw mieszkańców planet: Ziemianin, Ziemianka, Marsjanin, Marsjanka, nazw mieszkańców kontynentów: Afrykanin, Azjatka, Australijczyk, Europejka, nazw mieszkańców państw, regionów, krain: Chińczyk, Francuz, Szwed, Kaszub. Wielką literą piszemy nazwy geograficzne i miejscowe: nazwy kontynentów: Afryka, Ameryka Północna, Azja, Europa, nazwy państw: Rzeczpospolita Polska, Republika Czeska, Francja, Nowa Zelandia, nazwy regionów i krain geograficznych: Kujawy, Mazury, Nizina Mazowiecka, Pojezierze Pomorskie, Śląsk, nazwy oceanów, mórz, rzek, jezior: Ocean Atlantycki, Morze Śródziemne, Wista, Mamry, nazwy gór, wysp, półwyspów: Bieszczady, Góry Świętokrzyskie, Sycylia, Hel, nazwy miast i wsi: Kraków, Tomaszów Mazowiecki, Sokółka, nazwy ulic, placów, parków: ulica Długa, aleja Krakowska, plac Teatralny, plac Trzech Krzyży, Łazienki, nazwy budowli, zabytków i pomników: Brama Floriańska, Zamek Królewski, Wawel, Grób Nieznanego Żołnierza. Z reguły w nazwach ulic, placów, pomników, parków, kościołów wyrazy ulica, plac, pomnik, park, kościół zapisujemy małą literąnp.: ulica Świętokrzyska, pomnik Bohaterów Getta, kościół Mariacki. Wielką literą piszemy wyraz aleje, wchodzący w skład nazwy własnej: Aleje Jerozolimskie, natomiast małą - wyraz aleja: aleja Róż. Wielką literą piszemy również: nazwy planet i gwiazd: Mars, Neptun, Ziemia, Gwiazda Polarna, Słońce, 8
nazwy świąt: Boże Narodzenie, Dzień Matki, Nowy Rok, Święto Niepodległości, Wielkanoc; nazwy urzędów, szkół, organizacji: Ministerstwo Gospodarki, Uniwersytet Jagielloński, I Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Prusa, Związek Harcerstwa Polskiego. Wielką literą piszemy: pierwsze wyrazy w tytułach książek i ich rozdziałów, utworów literackich, muzycznych, plastycznych, filmowych, teatralnych: Wesoła szkoła, Kajtkowe przygody, Lot trzmiela. Psy i koty. Wieczór wigilijny; pierwsze wyrazy w nieodmiennych tytułach czasopism: Dookoła świata. Mówią wieki. Po prostu. Żyjmy dłużej; wszystkie wyrazy (z wyjątkiem: i, na, o, w, z) w tytułach czasopism podlegających odmianie gramatycznej: Mój Pies, Elementarz z Bugsem, Świat Komiksu. Wielkiej litery używamy w listach ze względów uczuciowych lub grzecznościowych, np.: Kochana Mamusiu! Bardzo tęsknię za Tobą. Serdecznie pozdrawiam Babcię oraz Ciocię. Pisownia małą literą Małą literą zapisujemy: nazwy mieszkańców miast i wsi: gdańszczanin, paryżanka, wiedeńczyk, zalesianin, nazwy stanowisk: dyrektor, minister, prezydent, generał, nazwy miesięcy i dni tygodnia: wtorek, niedziela, luty, maj, nazwy województw: województwo mazowieckie, województwo małopolskie, województwo podlaskie, przymiotniki utworzone od nazw geograficznych i miejscowych: Afryka - afrykański, Japonia - japoński, Kaszuby - kaszubski, Warszawa - warszawski, nazwy obrzędów i zwyczajów: andrzejki, mikołajki, śmigus-dyngus, walentynki. 9