Wybrane zasady pisowni polskiej

Transkrypt

1 Pisownia wyrazów z ó i u Wybrane zasady pisowni polskiej ó piszemy: jeŝeli wymienia się na o lub e ; w formach czasowników jednokrotnych, jeśli w formach wielokrotnych wymienia się na a, np.: wrócić wracać, mówić mawiać; w zakończeniach: - ów, - ówna, - ówka (wyjątki: zasuwka, skuwka, okuwka) ; na początku wyrazów: ósma, ósemka, ósmy, ów, ówdzie, ówczesny, ówcześnie; w wyrazach, których pisownia ma uzasadnienie historyczne, np.: źródło, góra, król, kłótnia, ogórek, Ŝółw, późno, córka, wróbel, jaskółka, włóczyć, wiewiórka; UWAGA: litera ó nigdy nie występuje na końcu wyrazu. u piszemy: w wielu przyrostkach (bez względu na wymianę u:o), np..: - un (zwiastun), - ulec (hamulec), - utki (malutki), - uchna (córuchna), - us (dzikus), - unek (wizerunek), - uch (leniuch), - uszek (garnuszek); w formach osobowych czasownika zawierających cząstkę uj (mimo wymiany na o ), np.: promuję, promujesz; UWAGA: w czasownikach końcówki uje nigdy się nie kreskuje; w róŝnych formach krótkich czasowników typu: kuć, psuć, snuć, Ŝuć; w wyrazach: zasuwka, skuwka, okuwka. Pisownia wyrazów z rz i Ŝ rz piszemy: jeŝeli wymienia się na r, np.: wzorzec wzorca; w zakończeniach arz, - erz, - mierz, - mistrz, np.: malarz, harcerz, wodomierz, zegarmistrz; po spółgłoskach d, b, g, ch, j, k, p, t, w, np.: drzwi, brzeg, grzmot, odchrząknąć, spojrzeć, krzyczeć, przeć, trzeć, wrzawa; WYJĄTKI: - kszyk (nazwa ptaka), kształt, kształtny, wykształcenie, bukszpan, pszczoła, pszenica, Pszczyna, Pszoniak oraz w formach stopnia wyŝszego i najwyŝszego przymiotników zakończonych na szy, - ejszy, np.: młodszy, szybszy, najlepszy, najładniejszy; - wyrazy z partykułą Ŝe, np.: chodźŝe, skądŝe. Ŝ piszemy: jeŝeli wymienia się na g, dz, h, z, ź, s, np.: ksiąŝka księga, księŝa ksiądz, druŝyna druh, zamraŝarka mrozu, zagroŝenie groźny, męŝny męski; po literach r, l, ł, np.: drŝeć, rŝeć, ulŝyć, łŝeć; w partykułach Ŝ, - Ŝe, np.: cóŝ, czyŝ, gdyŝ, bądźŝe, grajŝe, niemalŝe, jakŝe; po literze n w wyrazach zapoŝyczonych, np.: aranŝacja, oranŝada, rewanŝ, branŝa; w niektórych zakończeniach typu aŝ, - eŝ, np.: sprzedaŝ, witraŝ, odzieŝ, młodzieŝ; w wyrazach rodzimych i formach od nich pochodnych, np.: gŝegŝółka, piegŝa, mŝawka. 1

2 Pisownia wyrazów z ch i h ch piszemy: jeŝeli wymienia się na sz, np.: piechota pieszo; po literze s, np.: schody, schadzka, schab; na końcu wyrazów, np.: pech, dach, mostach; WYJĄTEK: druh, Boh; zawsze w wyrazach rodzimych, np.: choinka, chorować, chodzić; h piszemy: jeŝeli wymienia się na g, Ŝ, z, np.: wahać waga, druh druŝyna, błahy błazen; w cząstkach typu hiper -, hipo -, hekto -, hydro -, higro -, np.: hiperbola, hipopotam, hipoteza, hektolitr, hydroliza, higrometr; w wyrazach obcych, np.: hałas, handel, higiena, herbata. Pisownia wyrazów z ą, ę, om, on, em, en ą, ę piszemy: w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed f, w, s, z, ś, ź, sz, Ŝ, ch (zgodnie z wymową), np.: wąwóz, gąsior, weszyć, gęsty; w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed p, b, t, d, c, dz, cz, ć, dź, k, g, np.: kąpiel, kępa, trąba, trębacz; przed l, ł w zakończeniach czasowników w czasie przeszłym, np.: pragnąłem, pragnął; w zakończeniach form bezosobowych niektórych czasowników, np.: klęknąć, prosząc, kochająca, zwinięte; na końcu form 1. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego oraz czasu przyszłego prostego, np.: chodzę, mówię, przyjdę; na końcu form 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego oraz czasu przyszłego prostego, np.: robią, rozumieją; na końcu form w bierniku i narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju Ŝeńskiego oraz męskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na a oraz przymiotników i zaimków, np.: twoją piękną suknię, naszą długą rozmową; na końcu form w mianowniku, bierniku i wołaczu liczby pojedynczej niektórych rzeczowników rodzaju nijakiego, np.: imię, plemię, kocię, szczenię; na końcu form w bierniku liczby pojedynczej zaimków osobowych oraz zaimku zwrotnym się, np.: cię, mię, się. om, on, em, en piszemy: w wyrazach zapoŝyczonych przed spółgłoskami p, b, t, d, c, ć, dź, k, g, np.: tempo, konto, koncesja, Kongo; w wyrazach rodzimych przed przyrostkami ka, - ko, np.: wanienka, łazienka, kromka; niezaleŝnie od wymowy piszemy on, - en przed f, w, s, z, sz, ch, np.: konwenans, konstrukcja, pensja, benzyna, enzymy, cenzura; w końcówce celownika liczby mnogiej rzeczowników, np.: uczniom, dzieciom; w formie 1. osoby liczby pojedynczej czasowników, np.: wiem, umiem, rozumiem, jem. 2

3 Pisownia wyrazów z i, j i piszemy: na początku wyrazu przed spółgłoską, np.: igła, impreza, Irena; po spółgłoskach (poza s, z, c) zarówno przed spółgłoską, jak i samogłoską, bez względu na wymowę, np.: biuro, ring, dieta, tiara, zimno, kalafior, fiasko; UWAGA! Bez względu na wymowę po samogłosce nie piszemy połączenia ji, lecz tylko i, np.: nadziei, kolei, moi, kroisz, boisz się; po spółgłoskach s, z, c, jeśli je wymawiamy, np.: sigma, cis mol. j piszemy: na początku wyrazu przed samogłoską, np.: jaźń, jodła; po samogłoskach, np.: kraj, lilijka, stoją, knuję; po przedrostkach zakończonych na spółgłoskę, np.: nadejść, odjąć; po cząstce zd -, np.: zdjąć, zdjęcia; po spółgłoskach s, c, z, gdy wymawiamy połączenia sj, cj, zj, np.: pensja, Malezja, owacja. Pisownia form rzeczowników rodzaju Ŝeńskiego zakończonych na ja, - ia, -ea. W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku lp. oraz w dopełniaczu lm. rzeczowników zakończonych w mianowniku lp. na ja po spółgłoskach s, c, z piszemy ji, np.: dygresja dygresji, sytuacja sytuacji, zaś po samogłoskach piszemy i, np.: nadzieja nadziei, szyja szyi; W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku lp. oraz w dopełniaczu lm. rzeczowników zakończonych w mianowniku lp. na ia piszemy na ogół ii, jeśli wymawiamy ji, np.: tragedia tragedii, biologia biologii, jeśli wymawiamy jako i, to piszemy i, np.: kopalnia kopalni, czytelnia czytelni; W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku lp. oraz w dopełniaczu lm. rzeczowników zakończonych w mianowniku lp. na ea, - ua piszemy i, np.: idea idei, Genua Genui. Rozdzielna lub łączna pisownia partykuły nie nie piszemy rozdzielnie: z osobowymi formami czasownika oraz z bezokolicznikiem, np.: nie musisz, nie chodzimy, nie brać; UWAGA! Do wyjątków naleŝą czasowniki: nienawidzić, niepokoić, niewolić, niedomagać, niedowidzieć; z osobowymi formami czasownika uŝytymi z funkcji bezosobowej, np.: nie powinno się, nie naleŝało, nie wypadałoby; z wyrazami uŝytymi w znaczeniu czasownikowym, np.: nie moŝna, nie wolno, nie wiadomo, nie trzeba, nie brak oraz z rzeczownikami w funkcji orzeczenia, np.: nie Ŝal, nie sposób, nie szkoda; z formami czasownika zakończonymi na no, - to, np.: nie zrobiono, nie umyto; z imiesłowami przysłówkowymi, np.: nie robiąc, nie zjadłszy, nie przeczytawszy; z zaimkami, np.: nie twoja, nie kaŝdy, WYJĄTKI: nieco, niejaki, niejako, niektóry, poniektóry; z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyŝszym i najwyŝszym, np.: nie dłuŝszy, nie najdłuŝszy; 3

4 z przysłówkami nieodprzymiotnikowymi, np.: nie bardzo, nie całkiem, nie zawsze, nie jutro, WYJĄTKI: niezbyt, nieraz, niebawem; z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami, jeśli nie wyraŝa przeciwstawienie, np.: nie trwałość, ale słabość; nie długo, lecz krótko; z liczebnikami, np.: nie raz, nie dwa, nie kilka, WYJĄTKI: niewiele, niejeden (czyli wielu). nie piszemy łącznie: z rzeczownikami, np.: niepodobieństwo, nieprzyjaciel, niegościnność; z przymiotnikami w stopniu równym, np.: niedokładny, niewaŝny, nieduŝy; z przysłówkami powstałymi od zaprzeczonych przymiotników, np.: niesumiennie, niedbale, niewątpliwie; z imiesłowami przymiotnikowymi, np.: nieidący, nieprzewidziana, niemyty. Rozdzielna lub łączna pisownia cząstek bym, byś, by Rozdzielnie cząstki bym, byś, by piszemy: po bezokolicznikach, np.: wiedzieć by; po imiesłowach przysłówkowych, np.: Idąc byś nie skakał.; po wyrazach moŝna, trzeba, wolno, warto, np.: trzeba by; po wyrazach powinien, powinna, powinni, np.: Powinni byście go zrozumieć. Łącznie cząstki bym, byś, by piszemy: z osobowymi formami czasownika, np.: zrobiłbym, zrobiłby, zrobilibyście; UWAGA! Nawet wówczas, gdy formy te są uŝyte bezosobowo, np.: naleŝałoby; gdy wchodzą w skład spójników i partykuł lub się z nimi łączą, np.: aby, więcby, niechby, czyŝby. Pisownia przyimków Łącznie piszemy: przyimki złoŝone, np.: ponad, znad, poprzez, zza, spomiędzy; przyimki wbrew, wskutek; połączenia przyimka z cząstkami bok, - dług, - miast, - śród, - wnątrz, - koło, np.: obok, według, zamiast, wewnątrz, około. Pisownia przedrostków z-, s-, ś-, wz-, wez-, ws-, wes- Z piszemy: przed samogłoskami, np.: zanalizować; przed spółgłoskami dźwięcznymi, np.: zmatowieć, zgrać; przed literą h bez względu na wymowę, np.: zhardzieć, zheblować; przed s, si (oznaczającym głoskę ś), sz, np.: zsadzić, zsiadać, zszargać; przed dź, np.: zdziwić się, zdziałać. 4

5 S piszemy: przed p, f, t, k, c, cz, ch, np.: scharakteryzować, stępieć, spudłować. Ś piszemy: przed połączeniem liter ci (oznaczającym ć lub połączenie głosek ći), np.: ściąć, ściemniać, ściszać. Wz -, wez piszemy: przed literą oznaczającą spółgłoskę dźwięczną, np.: wzbogacić, wezbrać. Ws -, wes piszemy: przed literą oznaczającą spółgłoskę bezdźwięczną, np.: wschodzić, westchnąć. Pisownia wielkich i małych liter Wielką literą piszemy: imiona i nazwiska ludzi; imiona własne zwierząt i drzew, np.: dąb Bartek, pies Burek; jednowyrazowe i wielowyrazowe pseudonimy i przezwiska, np.: Dziewica Orleańska; nazwy mieszkańców części świata, krajów oraz regionów, członków lub szczepu, mieszkańców planet, np.: Azjata, Polka, Ślązaczka, Słowianin, Marsjanin; nazwy części świata, państw, regionów, prowincji, krain historycznych, miast, dzielnic, osiedli, wsi, np.: Europa, Polska, Dolny Śląsk, Babilon, Oslo, Bemowo, Lipce; nazwy geograficzne jednowyrazowe i zasadniczo wszystkie wyrazy w nazwach geograficznych wielowyrazowych, np.: Gopło, Morze Czarne; UWAGA! Jeśli nazwa własna składa się z dwóch członów, z których drugi jest rzeczownikiem w mianowniku nieodmieniającym się, wtedy człon pierwszy piszemy małą literą, np.: morze Marmara, kanał La Manche, jezioro Wigry; jednowyrazowe nazwy ulic, placów, rynków, parków, zabytków, np.: Marszałkowska, Łazienki, Barbakan oraz wszystkie wyrazy w nazwach wielowyrazowych, jeśli wchodzą w skład nazwy własnej, np.: Ogród Saski, Rynek Starego Miasta; UWAGA! Jeśli w nazwie wyraz aleja występuje w lm., to piszemy go wielką literą, np.: Aleje Jerozolimskie, ale aleja Krakowska; nazwy własne planet, gwiazd, konstelacji, np.: Gwiazda Polarna; nazwy dynastii, np.: Jagiellonowie; nazwy świąt i dni świątecznych, np.: Dzień Matki; nazwy imprez, którym organizatorzy chcą nadać indywidualne określenie, np.: Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy; UWAGA! Przyimki występujące w tych nazwach zawsze piszemy małą literą, np.: VII Mistrzostwa w Piłce NoŜnej; wszystkie wyrazy w nazwach (oprócz spójników, przyimków, skrótów) urzędów, władz, organizacji, towarzystw, zakładów, firm, np.: Szkoła Podstawowa im, T.Kościuszki, Sąd Okręgowy w Krakowie; wszystkie wyrazy w podlegających odmianie tytułach czasopism (oprócz wewnętrznych spójników i przyimków), np.: Wiedza i śycie ; UWAGA! W nieodmiennych tytułach czasopism wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz, np.: Mówią wieki ; wszystkie wyrazy w nazwach orderów i odznaczeń, np.: Złoty KrzyŜ Zasługi; nazwy nagród, np..: Oscar, Nagroda Nobla. 5

6 Mała literą piszemy: nazwy pospolite, np.: dąb, gwiazda; nazwy okresów epok, prądów kulturowych i społeczno politycznych, np.: romantyzm, humanizm, marksizm; UWAGA! Jeśli nazwa epoki jest wielowyrazowa i występuje w niej człon będący nazwą własną, to całość piszemy wielką literą, np.: Młoda Polska; nazwy wydarzeń historycznych, np.: powstanie styczniowe; nazwy zwyczajów, obrzędów, naboŝeństw, okresów kalendarzowych, np.: doŝynki, nieszpory, wtorek, luty; UWAGA! Wyjątki: Anioł Pański, Wielki Tydzień oraz nazwy dni Wielkiego Tygodnia, np.: Wielki Piątek; nazwy mieszkańców miast, osiedli, wsi, np.: warszawianka; nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i dawnych, np.: województwo mazowieckie, ziemia łęczycka; nazwy stron świata, np.: północ, południowy zachód; przymiotniki tworzone od nazw własnych kontynentów, krajów, regionów, miast, wsi, np.: amerykański, mazowiecki, sądecki; przymiotniki utworzone od imion własnych, odpowiadające na pytanie jaki?, np.: balzakowski wiek; nazwy członków organizacji politycznych, społecznych, tytułów naukowych i zawodowych, stopni wojskowych, np.: premier, dyrektor, profesor, porucznik. 6