BOCIANIA KA PRZEWODNIK DO ROZPOZNAWANIA ROŒLIN I ZWIERZ T

Tabele BOCIANIA KA PRZEWODNIK DO ROZPOZNAWANIA ROŒLIN I ZWIERZ T

O czym nale y pamiêtaæ przed przyst¹pieniem do pracy Jak eruj¹ bociany? 1. W terenie staraj się pracować w grupie, powiadamiaj rodziców dokąd i z kim idziesz 2. Nie wchodź do wody, a przy pobieraniu próbek poproś o pomoc dorosłych 7. Wybrane do obserwacji żerowisko powinno być miejscem bezpiecznym. Unikać należy bezpośredniego sąsiedztwa ruchliwych dróg, poligonów wojskowych, osadników przemysłowych, itp. 3. Nie podchodź do pracujących na łące maszyn 4. Uważaj na wszelkie skaleczenia lub rany, aby nie zabrudzić ich ziemią lub wodą 5. Unikaj stromych i śliskich brzegów, nie biegaj w pobliżu brzegu i nie wychylaj się przez barierki mostów 6.W przypadku sprzątania żerowiska używaj grubych rękawic i nie dotykaj odpadów niebezpiecznych (np. pojemników z nieznanymi substancjami chemicznymi) 8. Nie należy prowadzić obserwacji bezpośrednio przy dużych rzekach, a nad zbiornikami i większymi ciekami powinno się wybierać miejsca bezpieczne, do których jest łatwy dostęp. O zamiarze prowadzenia obserwacji zawsze trzeba powiadomić właściciela gruntów. Powinien on poznać cel i charakter planowanych przez uczniów wizyt na jego łące. Wówczas zapewne wyrazi zgodę na wykonywanie przez nich pomiarów i ćwiczeń na swoim terenie. Przy obserwacji sposobu żerowania należy odnotować czy ptak żeruje na lądzie czy w wodzie oraz określić wysokość roślinności lub głębokość wody: - niska albo brak (N) (jeśli widać palce bociana) - do połowy skoku (PS) - do wysokości skoku (S) - powyżej skoku (W) - schowana przynajmniej część tułowia (BW). BW W PS S (skok) N 2 23

Tropy zwierz¹t Roœliny bocian czapla żuraw mewa kaczka czajka 1. Firletka poszarpana Pospolita, wieloletnia roślina łąkowa wysokości 30-80 cm. Jej różowofioletowe płatki są głęboko rozcięte na cztery wąskie łatki - jakby poszarpane. Występuje na podmokłych łąkach, torfowiskach, kwitnie od maja do czerwca. 2. Kukułka szerokolistna (storczyk szerokolistny) Należy do stoczykowatych. Łodyga dorasta do wysokości 20-60 cm. Liście pokryte nieregularnie ciemnymi plamami są najszersze w połowie długości. Na szczycie pędu znajduje się okazały kwiatostan o ciemno-purpurowofioletowych kwiatach. Spotykana na mokrych łąkach, bagnach i torfowiskach, gdzie kwitnie od maja do lipca. 2 1 piżmak wydra 3. Kosaciec żółty Bylina dorastająca do ponad 1 metra, z grubym kłączem, z którego wyrastają mieczowate liście. Duże żółte kwiaty pojawiają w okresie od maja do lipca. Najczęściej spotykany na zabagnionych łąkach i obrzeżach wód. W Polsce spotkać można również rzadkiego (podlegającego ochronie) kosaćca syberyjskiego, którego kwiaty są koloru fioletowego. Kosaćce nazywane są też irysami. 3 4. Rzeżucha łąkowa Roślina wieloletnia, osiągająca wysokość do 50 cm. Kwitnie od kwietnia do czerwca tworząc na szczycie pędu kilkanaście białych lub liliowych kwiatów. Rośnie pospolicie na wilgotnych łąkach. 4 22 3

maly katalog.qxd 04-03-09 19:19 Page 4 Ssaki 5. Tojeść pospolita Dorasta do 150 cm wysokości, jej żółte kwiaty zebrane są w wiechowate kwiatostany na szczycie łodyg, kwitnie od czerwca do sierpnia. Liście,,siedzą" na łodydze. Rośnie w rowach, błotnistych zaroślach, nad brzegami wód i na wilgotnych łąkach. 6. Tojeść rozesłana Bylina dwuśrodowiskowa i dwupostaciowa. Forma lądowa wytwarza płożącą się po ziemi łodygę, na której w regularnej odległości rozmieszczone są pary okrągławych liści. Rzadziej spotykana jest forma wodna, która pojawia się najczęściej w okresowo zalewanych rowach. Wtedy ma łodygę wzniesioną i jasnozielone, delikatne, eliptyczne liście w okółkach. Żółte kwiaty w kątach liści pojawiają się od czerwca do sierpnia, ale tylko u formy lądowej. Pospolicie występuje na mokrych łąkach, w rowach, nad brzegami wód i w wilgotnych zaroślach. 1 1. Badylarka To jeden z naszych najmniejszych krajowych gryzoni. Futerko ma z reguły kolor brązowy z rudym odcieniem, ale zdarzają się osobniki bardziej szare lub jaskraworude. Ma małe, słabo widoczne uszy oraz długi, chwytny ogon, którego używa do wspinaczki po łodygach. Buduje kuliste, starannie splecione z trawy gniazda zawieszone na łodygach traw i bylin. Występuje na wilgotnych łąkach, zaroślach porastających zbiorniki wodne i rowy melioracyjne, rzadziej na polach. 5 7. Krwawnica pospolita Bylina o wyprostowanej łodydze, dorastająca do 100 cm wysokości. Jej lancetowate liście,,siedzą" na łodydze po 2 na krzyż. Purpurowe lub fioletowe kwiaty zebrane są w kłos. Kwitnie od lipca do września; rośnie w rowach, na moczarach i mokrych łąkach. 7 4 8. Wiązówka błotna Trwała roślina o zdrewniałym kłączu, osiąga od 50 do 200 cm wysokości. Liście z wierzchu ciemnozielone, od spodu pokryte są białymi filcowatymi włoskami. Drobne białe kwiaty zebrane są w okazałe kwiatostany. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Rośnie nad brzegami wód, w olszynach, zaroślach, na torfowiskach, wilgotnych łąkach. 4 8 4. Piżmak Duży gryzoń ziemnowodny, większy i bardziej pękaty od szczura. Futro koloru ciemnobrunatnego lub kasztanowatego, uszy małe, słabo widoczne i długi, bocznie spłaszczony ogon. Palce nóg nie są spięte błoną pławną. Zamieszkuje różnego rodzaju zbiorniki i cieki wodne, kopiąc w brzegach nory. Odżywia się głównie roślinami wodnymi. Jest to gatunek przywieziony z Ameryki Północnej, który rozprzestrzenił się w Europie po ucieczce z hodowli. 2. Bóbr Największy europejski gryzoń o masywnej sylwetce, krótkich nogach i małych uszach. Jest doskonale przystosowany do życia w wodzie. Gęste futro nie przepuszcza wody, płaski ogon pełni rolę steru, a palce tylnych kończyn spięte błoną pławną ułatwiają pływanie. Zamieszkuje duże zbiorniki wodne, rzeki, strumienie, a nawet większe rowy melioracyjne. Jego obecność łatwo stwierdzić na podstawie zgryzionych i okorowanych drzew oraz po wznoszonych przez niego budowlach: tamach i żeremiach. 2 3. Wydra Ssak o wysmukłej sylwetce, małej głowie, malutkich słabo widocznych uszach i długim ogonie. Osiąga długość ciała wraz z ogonem do 130 cm. Futro ma koloru brązowego. Doskonale pływa, w czym pomagają jej spięte błoną palce. Żywi się głównie rybami, ale nie gardzi też drobnymi ssakami, ptakami i płazami. Chętnie przebywa w wodzie, gdzie często bawi się z innymi osobnikami. Obecnie jest pospolitsza i można ją spotkać nad wieloma rzekami i przy większych stawach rybnych. chroniony, a w obrębach hodowlanych częściowo 3 21

maly katalog.qxd 04-03-09 19:19 Page 5 14 14. Krzyżówka Najpospolitsza krajowa kaczka, spotykana nad wszystkimi rodzajami wód. Samiec w szacie godowej ma jasnopopielaty grzbiet, ciemnordzawą pierś, czarną z zielonym połyskiem głowę i białą obwódkę na szyi. W upierzeniu spoczynkowym przypomina samicę, która ma ochronne, szarobrązowe ubarwienie. 15. Perkoz dwuczuby Ptak wodny, wielkością zbliżony do kaczki krzyżówki. W szacie godowej łatwo rozpoznawalny po rdzawo-czarnej kryzie wokół głowy i podwójnym czubie. W locie ma wysmukłą sylwetkę z wyciągniętą do przodu szyją, szybko porusza skrzydłami. Przebywa na większych jeziorach i stawach, które mają lustro otwartej wody. Gniazdo buduje w trzcinach lub na innej wynurzonej roślinności. Pisklęta, szare w czarne paski, można zaobserwować jak są wożone na grzbiecie dorosłego ptaka. 15 9 16. Łabędź niemy Powszechnie znany ptak. Dorosłe mają białe upierzenie i pomarańczowy dziób. Natomiast młode osobniki są jasnobrązowe, z szarym dziobem. Pisklęta łabędzi pokryte są szarym puchem. Łabędzie nieme wydają w locie rytmiczny, świszczący odgłos skrzydłami. Żywi się podwodną roślinnością. Gniazda zakłada wśród szuwarów. 17. Kokoszka Ptak wodny mniejszy od łyski, występujący przy zarośniętych brzegach rzek, jezior i stawów. Kolor ciemny, brunatnooliwkowy, u pływających dobrze widoczny biały wzór na zadartym ogonie. U nasady żółtoczerwonego dzioba po siada dobrze widoczną czerwoną tarczkę. 17 16 18. Łyska Mniejsza od kaczki krzyżówki z czarnym upierzeniem i białą tarczką na czole. Startując ptak dość długo biegnie po wodzie i szybko uderza skrzydłami. Gnieździ się w przybrzeżnej roślinności nad zbiornikami wodnymi w całej Polsce. Pisklęta jaskrawo ubarwione, z pomarańczowo-czerwoną głową. 18 20 10. Trzcina pospolita Największa trawa rosnąca w Polsce, o grubych źdźbłach które osiągają wysokość nawet 5m. Zaostrzone blaszki liściowe do 50-60 cm długości są szorstkie na brzegach. Kwiaty tworzą fioletowobrunatną wiechę. Rośnie na brzegach wód stojących i płynących, w rowach i na torfowiskach. W krótkim czasie może zarastać podmokłe, nie koszone łąki. 9. Pałka szerokolistna Bylina dorastajaca nawet powyżej 250 cm, o grubym, płożącym się kłączu oraz długich i giętkich liściach. Charakterystyczny kwiatostan ma postać brązowej, jakby pluszowej kolby, której obie części - grubsza dolna i cieńsza szczytowa ściśle do siebie przylegają. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Rośnie w miejscach podmokłych, najczęściej nad brzegami wód. 11. Jeżogłówka gałęzista Przeważnie zakorzeniona w wodzie, tworząca rozłogi roślina, o wynurzonych kwiatostanach. Przypominające trawy liście są sztywne, trójkanciaste u podstawy i też często wynurzone. Dorastająca od 30 do ponad 100 cm łodyga rozgałęzia się u góry. Na niej pojawiają się kwiaty zebrane w kuliste główki. Na szczycie pędu znajduje się szereg żółto zielonych kulek - kwiatów męskich, a poniżej 2-3 zielone i "jeżowate" kwiaty żeńskie. Rośnie w rowach, wodach stojących i wolno płynących. 10 12 11 12. Czermień błotna Bylina o pełzającym, długim kłączu, z którego wyrastają pędy wzniesione na wysokość do 30 cm. Kwitnie od maja do lipca wytwarzając zielonkawożółtą kolbę kwiatostanową otoczoną liściem, białym od góry, zielonym od dołu - przypominającym duży płatek kwiatu. Owoce to czerwone, połyskujące jagody, zebrane w kolbę. Rośnie na bagnistych łąkach, brzegach wód i w zaroślach. 5

13 13. Rzęsa drobna Jedna z najmniejszych roślin kwiatowych w naszej florze. Jej pędy mają postać płaskich członów podobnych do liści, które pływają po powierzchni wody. Każdy z nich zaopatrzony jest w jeden korzeń. Może bardzo szybko rozmnażać się wegetatywnie. Bardzo pospolita w różnych akwenach, czasem pokrywa całą taflę zbiornika. 14. Grążel żółty Wieloletnia roślina wodna, zakorzeniona w dnie zarówno wód stojących jak i płynących, utrzymująca na powierzchni wody duże jajowate liście. Natomiast liście podwodne są pomarszczone -,,sałatowatego" kształtu. Pojedyncze kwiaty koloru żółtego pojawiają się nad lustrem wody od maja do września. 14 10. Czapla siwa Ptak wielkości bociana, o popielato szarym upierzeniu, długiej szyi i nogach. Lecąca czapla powoli i ciężko porusza skrzydłami, a w odróżnieniu od bocianów i żurawi szyję ma esowato wygiętą. Najczęściej można ją spotkać w trzcinach, nad brzegami zbiorników wodnych, rzadziej na podmokłych łąkach, nad rowami i oczkami wodnymi, gdzie nieruchomo czatuje na zdobycz. Gniazduje kolonijnie na drzewach. 11. Śmieszka Najpospolitsza krajowa mewa. Grzbiet i skrzydła ma jasno popielate, a resztę ciała białą. W locie zauważyć można że zewnętrzny brzeg skrzydła również jest biały. W okresie godów głowa jest czarna. Gniazduje w koloniach na jeziorach, bagnach i na wybrzeżu morskim. Żerujące osobniki można jednak spotkać nad wszelkiego rodzaju wodami, a także w miastach i na polach. 15. Rogatek sztywny Roślina wodna o rozgałęziającej się łodydze, zakorzeniona lub pływająca pod powierzchnią. Charakterystyczne są widełkowate, ościste, wąskie i ciemnozielone liście, wyrastające w gęstych okółkach. Są one dość sztywne i szorstkie z powodu ząbkowanych brzegów. Spotykany w płytkich, nagrzewających się latem zbiornikach stojących: stawach, jeziorach, starorzeczach i rowach lub 15 wodach wolnopłynących. 6 17 17. Grzybienie białe Nazywane też liliami wodnymi, spokrewnione z grążelem żółtym, od którego odróżniają się bardziej okrągłymi liśćmi pływającymi, a przede wszystkim większymi, białymi kwiatami, o licznych płatkach. Kwitnie od maja do września. Zakorzenione w dnie głównie wód stojących - starorzeczy, jezior, stawów, rzadziej wolno płynących. W zależności od głębokości zbiornika ogonki liści i szypułki kwiatów mogą dorastać nawet do 5 m długości. 16. Moczarka kanadyjska Roślina wodna zawleczona w XIX w. z Ameryki Północnej. W Europie występują tylko okazy żeńskie i dlatego rozmnaża się tu tylko wegetatywnie. Na rozgałęziających się łodygach osadzone są drobne, płaskie liście, po 3-4 w okółkach. Pływa pod powierzchnią wody lub zakorzenia się. W sprzyjających warunkach może zupełnie zarastać drobne zbiorniki wodne, a spotkać ją można we wszystkich typach wód, gdzie często wypiera krajowe gatunki, np. rogatka. 16 10 12. Żuraw Popielatoszary ptak wielkością zbliżony do bociana, z biało-czarną szyją i czerwoną plamą z tyłu głowy. Na ziemi porusza się majestatycznie powolnymi krokami. Żurawie lecące w kluczu często odzywają się charakterystycznym klangorem. Przylatuje wiosną, wcześniej niż bociany i zakłada gniazdo w podtopionych olsach lub na mokradłach. Odlatujące jesienią stada żurawi często żerują na polach i łąkach. Gatunek prawnie 12 11 13. Błotniak stawowy Średniej wielkości ptak drapieżny, rozmiarami zbliżony do myszołowa, z którym może być często mylony. Samica jest brunatna z żółtawą czapeczką na głowie. Samiec jest również brunatny, a jego cechą charakterystyczną są siwopopielate lotki i ogon. Skrzydła na końcach są koloru czarnego. Najczęściej można zaobserwować jak krąży nad trzcinami lub ląduje między nimi. Odróżnia go to od podobnego do niego i pospolitszego myszołowa, który unika takich miejsc. W czasie lotu błotniak ma uniesione skrzydła w górę na kształt litery V w odróżnieniu od innych ptaków drapieżnych, które skrzydła trzymają poziomo. 13 19

maly katalog.qxd 04-03-09 19:19 Page 7 6. Potrzos Ptak wielkością i wyglądem przypominający wróbla, ale samiec ma na głowie i piersi czarny kaptur z białym wąsem. Występuje na podmokłych łąkach z niewielkimi grupkami krzewów, zaroślach nadwodnych i trzcinowiskach. Gatunek prawnie 7. Remiz Ptak podobny do sikor. W ubarwieniu przeważa kolor popielaty, tylko grzbiet jest kasztanowo rudy. Na bokach głowy i na czole ma czarną maskę, bardzo dobrze widoczną u samca. Występuje nad porośniętymi wierzbami brzegami rzek, jezior i stawów. Wyplata charakterystyczne, kunsztowne gniazdo w kształcie worka z krótkim rękawem, zwisające na cienkiej gałęzi, zwykle - dla zabezpieczenia piskląt przed drapieżnikami nad wodą. 18. Krwiściąg lekarski Bylina dorastająca od 30 do 150 cm, o długich i wyprostowanych łodygach, które rozgałęziają się u góry. Umieszczone na ich szczytach kwiaty są zebrane w kulistawe główki o barwie brunatnej lub ciemnoczerwonej. Liście wyrastają z kłącza, są złożone i mają ostro piłkowane brzegi. Rośnie na wilgotnych łąkach. Stosowany był w medycynie jako środek przeciwkrwotoczny. 7 18 8. Brzegówka Najbardziej niepozorna z naszych jaskółek, mocno związana z wodami. Wierzch ciała jest jednolicie brązowy, natomiast biały spód przedzielony jest brązową przepaską na szyi. Stosunkowo krótki ogon ma słabe wcięcie. Gnieździ się kolonijnie w stromych brzegach rzek i w piaskowniach, gdzie zakłada gniazdo w samodzielnie wygrzebanych, długich norkach. Wszystkie gatunki jaskółek są prawnie chronione! 9. Inne jaskółki (związane z zabudowaniami), które można spotkać polujące nad wodami, a w okresie późnego lata nocujące stadnie w trzcinach to: dymówka (cały wierzch ciała czarny z granatowym połyskiem, czerwone podgardle, długi, mocno rozwidlony ogon rys. 9a) i oknówka (granatowoczarna z białym kuprem - rys. 9b). 9a 9b 20. Rdest wężownik Ma grube, wężowato skręcone kłącze, z którego wyrastają lancetowate liście o falistym brzegu. Są one zielone z wierzchu i szarawe od spodu. Na szczycie łodygi jest umieszczony kwiatostan, podobny trochę do kłosa z różowych kwiatów. Rośnie do ok. 1 m wysokości. Spotkać go można na wilgotnych łąkach. 20 8 19 19. Bodziszek błotny Bylina o podnoszących się łodygach, długości od 20 do 70 cm. Ma różowe kwiaty umieszczone na długich szypułkach, które po przekwitnięciu zaginają się ku dołowi. Liście są dłoniasto złożone z 3 do 5 klap. Rośnie na żyznych, wilgotnych łąkach, w nadbrzeżnych zaroślach i rowach. 21. Jaskier ostry Bardzo pospolita roślina. Ma rozgałęzione łodygi i liczne kwiaty o złocistożółtych, połyskujących płatkach. Osiąga od 30 do 100 cm wysokości. Dolne liście, które wyrastają z kłącza, mają długie ogonki i głęboko powcinaną, dłoniasto złożona blaszkę. Natomiast liście górne są wąskie i "siedzą" na łodydze. Rośnie na łąkach, przydrożach i w zaroślach. Ponieważ jego sok jest trujący, po dotykaniu rośliny należy umyć ręce i uważać by nie zatrzeć oczu. 21 18 7

maly katalog.qxd 04-03-09 19:19 Page 8 Ptaki 22. Wełnianki Wieloletnie rośliny rosnące pojedynczo, w skupieniach lub tworzące luźne darnie. Osiągają wysokość do 60 cm. Ich kwiaty zebrane w kilka szczytowych kłosów na szypułkach, są zaopatrzone w wydłużające się po kwitnieniu gęste, białe, wełniste włoski, przypominające kulki waty. Kwitną późną wiosną i wczesnym latem, a spotkać je można na torfowiskach i wilgotnych łąkach. 23. Knieć błotna (kaczeniec) Jest wieloletnią rośliną średniej wielkości od 15 do 40 cm, z dużymi żółtymi kwiatami. Rośnie na bagnistych łąkach oraz brzegach rzek, rowów i zbiorników wodnych. 22 24. Okrężnica bagienna Roślina wodna o kłączu zakorzenionym w dnie i pionowo ustawionych łodygach. Z nich wyrastają w okółkach grzebieniaste liście. Biało różowe kwiaty znajdują się na wynurzonej, 30 cm szypułce, która po przekwitnięciu zagina się w dół i zanurza. Długość łodyg dochodzi do 80 cm. Spotkać ją można w zbiornikach wody stojącej, starorzeczach, stawach, rowach, gdzie rośnie na mulistym dnie. 24 23 25. Ponikło błotne Bylina o bezlistnych łodygach osiągających od 10 do 100 cm wysokości. Kwitnie brązowymi kłosami umieszczonymi na szczytach pędów, w okresie od maja do września. Często spotykana na siedliskach bagnistych, nad brzegami wód i w rowach melioracyjnych. 1. Kuropatwa Średniej wielkości, brązowo-popielaty ptak z rdzawej barwy twarzą i sterówkami. Samiec ma na piersi brunatną plamę w kształcie podkowy, u samicy plama jest nieznaczna. Żyje na polach, ugorach i łąkach. Niechętnie lata, spłoszona podrywa się z głośnym łopotem skrzydeł i odlatuje na niewielką odległość. Żywi się nasionami chwastów i drobnymi owadami. Z powodu chemizacji środowiska i nadmiernych polowań jest ptakiem coraz rzadszym. 4. Srokosz Największa z polskich dzierzb, wielkością zbliżona do drozda. Wierzch ciała szary, spód biały, czarne skrzydła, ogon i pręga biegnąca przez oko. Występuje na otwartych terenach z kępami drzew i krzewów. Często można go zaobserwować siedzącego na czubku drzewa lub innym dobrym punkcie obserwacyjnym w terenie otwartym. 25 4 8 1 2. Czajka Czarno-biały ptak wielkości gołębia, z czubkiem na głowie. Pióra na grzbiecie mają kolor czarny z metalicznym, zielonkawym połyskiem. Występuje na podmokłych łąkach użytkowanych w sposób tradycyjny. 2 3. Kszyk Ptak mniejszy od gołębia, posiadający bardzo długi dziób. Ubarwienie brunatne, maskujące. Na ogonie widoczna w locie rdzawa przepaska. Spłoszony podrywa się raptownie wydając ostrzegawczy głos "kszk", od którego pochodzi jego nazwa. Podczas lotów tokowych wibrujące sterówki wydają charakterystyczne beczenie. Występuje stosunkowo licznie na mokradłach i podmokłych łąkach. 3 5. Gąsiorek Ptak większy od wróbla, należący do rodziny dzierzb. Samiec ma rdzawy płaszcz i czarną maskę z boku głowy. Wierzch głowy i kuper szaropopielaty, a ogon czarny z białymi brzegami. Samica jest ubarwiona bardziej niepozornie z przewagą koloru jasnobrązowego. Występuje na terenach otwartych ze skupieniami krzewów, zwłaszcza dzikiej róży. Poluje na duże owady i małe kręgowce, z których często robi zapasy nabijając je na kolce krzewów, np. dzikiej róży. 5 17

6. Rzekotka drzewna Jest naszym najmniejszym płazem. Nogi ma bardzo długie, a palce zakończone przylgami. Ciało jest koloru jasnozielonego, jednak barwę tę może zmieniać, dostosowując ją do otoczenia, od żółtej do brązowej. Prowadzi nadrzewny tryb życia, a w zbiornikach wodnych pojawia się tylko w okresie godów w kwietniu i maju. 6 7. Żaby zielone Są to płazy osiągające jako osobniki dorosłe rozmiary ciała od 7 do 17 cm. Skórę mają gładką w różnych kolorach zieleni. Długie nogi z długimi palcami spiętymi błoną pozwalają im szybko pływać i dobrze skakać. Przez cały rok przebywają w pobliżu zbiorników wodnych. W Polsce występują trzy gatunki żab zielonych, trudne do odróżnienia: jeziorkowa, wodna i śmieszka. Wszystkie gatunki prawnie chronione! 8. Żaby brunatne Żaby średniej wielkości, od 7 do 10 cm długości, o gładkiej skórze w kolorze brązowym lub żółtawym, nigdy zielonym. Z boku głowy za oczami występuje u nich ciemna plama skroniowa. Nogi długie dobrze przystosowane do skakania, błona pławna słabo rozwinięta nie sięga do końca palców. Są to płazy wybitnie lądowe, wchodzące do wody tylko wczesną wiosną w celu odbycia godów. W Polsce występują trzy gatunki, dwa pospolite: żaba trawna, żaba moczarowa i jeden rzadszy, spotykany w południowej Polsce - żaba zwinka. 8 Samce żaby moczarowej w okresie godów przypadających zwykle w marcu - kwietniu przybierają kolor niebieski. Wszystkie gatunki prawnie chronione! Gady Gady są zwierzętami zmiennocieplnymi, które w przeciwieństwie do płazów nie są uzależnione od wody i ich jaja rozwijają się na lądzie. W Polsce występuje 8 gatunków gadów, wśród nich 2 szczególnie związane ze zbiornikami wodnymi i środowiskami wilgotnymi - bardzo rzadki żółw błotny, oraz stosunkowo jeszcze pospolity wąż zaskroniec. 1. Zaskroniec zwyczajny Wąż osiągający duże rozmiary ciała, o długości do 150 cm, i spłaszczonej głowie wyraźnie odróżniającej się od reszty ciała. Grzbiet ciała ma kolor szary, oliwkowy lub oliwkowobrunatny. Z tyłu głowy posiada dwie dobrze widoczne, żółte lub pomarańczowożółte plamy w kształcie półkuli. Zamieszkuje lasy i zadrzewienia, zwykle przy zbiornikach wodnych. Jest niejadowity i niegroźny dla człowieka, jednak w celach obronnych wydziela cuchnącą substancję ze specjalnych gru-czołów. Odżywia się głownie żabami i drobnymi rybami. Nie należy chwytać żadnych węży! 16 7 1 26 26. Sit rozpierzchły Tworzy kępki osiągające wysokość 30-130 cm. Wytwarza szydlaste i okrągłe na przekroju łodygi, z których bocznie, pod szczytem wyrastają drobne brązowawe kwiaty, zebrane w rozpierzchłe kwiatostany. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Pospolity na podmokłych łąkach, zabagnieniach, torfowiskach i brzegach wód. 28. Sitowie leśne Bylina tworząca luźne kępy. Jej łodygi mają w przekroju trójkątny kształt. W przeciwieństwie do większości turzycowatych są puste w środku. Liście wąskie, długie, zwężające się ku końcowi. Brązowawe kwiaty są umieszczone na szczycie łodygi. Kwitnie od maja do sierpnia. Występuje na podmokłych łąkach, w rowach, olszynach i wszelkich terenach zabagnionych. 28 27 27. Turzyce Rośliny wyglądem przypominające trawy, jednak pozbawione są charakterystycznych zgrubień - kolanek. Przeważnie też nie są puste w środku. W przeciwieństwie do okrągłych źdźbeł traw, łodygi turzyc są na przekroju trójkątne i ze względu na dużą zawartość krzemionki łatwo się nimi zranić! Kwiaty są skupione w kłosowate, wiechowate lub innego kształtu kwiatostany. Turzycowiska - podmokłe łąki turzycowe to niezwykle cenne przyrodniczo środowisko. 29. Wyczyniec łąkowy Jest to pospolita trawa rosnąca często w kępach. Osiąga ok. 1m wysokości. Ma nieco szorstkie liście oraz wałkowate, zbite i zielone kwiatostany zwężające się ku górze. Rośnie na żyznych i wilgotnych łąkach. Jest znakomitą roślina pastewną, pożywną i łatwo odrastającą po zgryzieniu przez zwierzęta. Bardzo podobną trawą jest tymotka łąkowa, o bardziej cylindrycznym, ościstym i tępo ściętym kwiatostanie, który po odgięciu nie rozdziela się klapowato. Jest również cenioną rośliną pastewną. 29 9

33. Nawłoć późna (olbrzymia) Bylina zawleczona z Ameryki Północnej i jako intruz niezwykle szybko opanowująca brzegi wód, przydroża, tereny ruderalne i porzucone łąki. Wysoka (nawet powyżej 200 cm), kwitnie w sierpniuwrześniu. Żółte, drobne kwiaty zebrane są w tzw. koszyczki, a te z kolei w okazałe kwiatostany na szczycie pędów. 10 30 30. Trzcinnik piaskowy Szarozielona, wieloletnia trawa, dorasta do 150 cm wysokości, jest szorstka w dotyku. Kwitnie od czerwca do lipca, kwiaty zebrane w wiechy, o czerwonawym nalocie. Uschnięte kwiatostany tej trawy nazywane "lisimi ogonami" są często zbierane do suchych bukietów. Może masowo rozwijać się na porębach, ugorach i porzuconych łąkach, wypierając cenne gatunki roślin. 33 31 31. Mozga trzcinowata Szarozielona trawa o masywnych źdźbłach, przypominająca trzcinę, ale znacznie od niej mniejsza. Osiąga od 50 do nawet 200 cm wysokości. Kwitnie od czerwca do lipca. Rośnie na wilgotnych łąkach, brzegach wód i w podmokłych lasach łęgowych. 32. Kupkówka pospolita Trawa tworząca gęste kępy, o szaro-zielonych źdźbłach osiągających wysokość 150 cm. Kwiatostanem jest gęsta wiecha. Kwitnie od maja do sierpnia. Łodygi są szorstkie, z wyraźnie zaznaczonymi kolankami. Mało wymagająca i bardzo produktywna trawa, znosząca przydeptywanie i przygryzanie. 34. Pokrzywa zwyczajna Wysoka do 100 cm roślina wieloletnia. Opatrzona jest włoskami parzącymi. Stanowi naturalny składnik roślinności w żyznych, podmokłych lasach łęgowych, ale często towarzyszy człowiekowi, zwłaszcza na siedliskach zasobnych w azot. Należy do tak zwanych roślin azotolubnych (nitrofilnych). Pojawia się na pastwiskach, w ogrodach, wokół domostw i wzdłuż szlaków komunikacyjnych. 32 P³azy W Polsce żyje 5 gatunków płazów ogoniastych (traszki i salamandra) oraz 13 gatunków płazów bezogonowych (ropuchy, kumaki, grzebiuszka, rzekotka i żaby właściwe). Niektóre są trudne do odróżnienia nawet dla specjalistów (rodzina żab właściwych) i dlatego dla ułatwienia łączy się ich gatunki w grupy (żaby zielone i brunatne). 1. Skrzek Jaja płazów są przeźroczyste i osłonięte galaretowatą osłonką. Traszki składają jaja zawijając je w liście lub przyklejając do łodyg podwodnych roślin. Skrzek żab tworzy duże galaretowate skupienia pływające po powierzchni lub opadające na płytkie dno wód. Skrzek ropuch ma postać bardzo długich (nawet do 5 m długości) sznurów, oplecionych wokół roślin. 2. Larwy płazów Larwy traszek można poznać po dobrze widocznych piórowatych skrzelach zewnętrznych i dwóch parach odnóży widocznych już w bardzo wczesnym okresie rozwoju larwy. Inaczej jest u larw płazów bezogonowych - kijanek, które wyglądają jakby składały się tylko z pękatej głowy i ogona. Najpierw wyrasta im tylna, a potem przednia para nóg. Kijanki ropuch są czarne i drobne, a żab jaśniejsze - szarobrązowe. Larwy są bardzo 2 delikatne i łatwo je uszkodzić, dlatego nie należy ich chwytać. 5. Ropucha szara Jest najpospolitszą i największą ropuchą występującą w Polsce. Osiąga długość 15 cm. Ciało masywne, krępe, pysk szeroki. Skóra na grzbiecie ma kolor brunatny i pokryta jest licznymi brodawkami. Prowadzi lądowy tryb życia do wody wchodząc tylko wczesną wiosną w celu odbycia godów. Na lądzie porusza się krocząc, rzadko skacze. Przebywa w lasach, na polach i łąkach, a także w ogrodach przydomowych. Poluje nocą i jest zwierzęciem bardzo pożytecznym, gdyż zjada duże ilości owadów i ślimaków. 3 3. Traszki Są to wysmukłe płazy z długim, bocznie spłaszczonym ogonem. Obie pary kończyn mają dobrze wykształcone, ale po ziemi poruszają się niezgrabnie. Do wody wchodzą tylko na czas godów, który przypada na wiosnę i lato. Grzbietowa strona ciała jest ciemna, często z plamami lub smugami, co ułatwia ukrycie się w środowisku. Brzuch ubarwiony jest jaskrawo - u samców wręcz tęczowymi kolorami. W Polsce występują cztery gatunki traszek. Wszystkie gatunki prawnie chronione! 4. Ropucha zielona Mniejsza od ropuchy szarej, o smuklejszej sylwetce i krótkiej głowie. Osiąga długość 10 cm. Skórę ma gładszą niż ropucha szara, pokrytą drobnymi brodawkami. Część grzbietowa jest jasna z licznymi zielonymi plamami. Prowadzi lądowy tryb życia, chętnie przebywając w ciepłych miejscach - suchych łąkach, ogrodach, żwirowiskach itp. Skrzek składa na przełomie kwietnia i maja w małych, płytkich zbiornikach. 4 15

maly katalog.qxd 04-03-09 12. Pijawki Pasożytnicze pierścienice (dalekie krewne dżdżownic), o elastycznym, rozciągliwym, wstęgowatym ciele. Wysysają krew różnych zwierząt za pomocą przyssawek. Pełzają lub pływają. Pijawka rybia bywa uciążliwym pasożytem zewnętrznym ryb. W medycynie wykorzystywano kiedyś pijawkę lekarską do obniżania ciśnienia krwi (w ich ślinie znajduje się hirudyna - środek spowalniający krzepliwość krwi) - obecnie jest rzadka i objęta ochroną prawną. 14 14 19:20 Page 11 Bezkrêgowce 13 12 14. Błotniarki Ślimaki wodne oddychające powietrzem atmosferycznym, o charakterystycznym wrzecionowato-jajowatym kształcie wydłużonej muszli. Największa - błotniarka stawowa osiąga nawet 6 cm dł. ale większość gatunków jest drobna. Wszystkie mają grube czułki, u podstawy których znajdują się oczy. Roślinożerne (glonożerne), ale żywią się też rozkładającą się materią organiczną. Czasem można zobaczyć, jak pełzają pod powierzchnią wody po błonce powierzchniowej. 13. Małże Mięczaki, których ciało zamknięte jest w dwóch połówkach wapiennej muszli, szczelnie zamykanej struktury obronnej, będącej szkieletem zewnętrznym. Pozbawione głowy; przefiltrowują drobne cząstki pokarmowe - zasysają i wypuszczają wodę specjalnymi rurkami tzw. syfonami. Pełzają po dnie za pomocą mięsistej nogi i zagrzebują się w nim (skójki i szczeżuje - na rysunku) lub żyją osiadle w grupach na podwodnych przedmiotach, korzeniach, kamieniach (racicznica). 15 15. Zatoczki Ślimaki wodne oddychające powietrzem atmosferycznym, o okrągłej, typowo ślimakowato skręconej i spłaszczonej po bokach, wygrzbieconej muszli. Oczy znajdują się u podstawy cienkich, nitkowatych czułków. Największy - zatoczek rogowy, osiąga średnicę muszli nawet 3,5 cm, ale większość gatunków jest drobniejsza. Żywią się glonami. 1. Tygrzyk paskowany Dość duży pająk lądowy, bliski krewny krzyżaka, o żółto-zielonym odwłoku z poprzecznymi, czarnymi paskami. Podobnie ubarwione ma odnóża. Buduje okrągłe, duże sieci wśród traw. Można je rozpoznać po tym, że w ich środku pionowo umieszczony jest długi i wąski zygzak z nici. Spotyka się ten gatunek na nasłonecznionych i wilgotnych łąkach, często nad brzegami wód. 2a 1 2b 2. Pasikoniki i koniki polne Owady o długich odnóżach skocznych, których samce za pomocą skrzydeł i nóg wydają dźwięki -,,cykanie", będące pieśnią godową i w ten sposób przywabiają partnerki. Pasikonikami (rys. 2a) nazywa się te, których długie czułki przekraczają długość ich ciała. Są one przeważnie wszystkożerne z dużym udziałem owadów w ich diecie. Krótkoczułkowe koniki (rys. 2b) są roślinożerne i to te głównie spotykamy na ziemi, wśród traw. 3. Ważki Szybkolatające owady nadwodne o wydłużonym odwłoku i ruchliwej, obracającej się na wszystkie strony głowie, na której znajdują się duże oczy. Wszystkie polują na owady. Ich rozwój przebiega w wodzie. Dzielimy je na ważki równoskrzydłe (rys. 3a), o delikatnej budowie i bardzo cienkim odwłoku, które najłatwiej jest rozpoznać po sposobie składania skrzydeł w czasie spoczynku: przednia i tylna para składają się razem i układają wzdłuż odwłoka. Drugą grupą są ważki różnoskrzydłe (rys. 3b) - o mocniejszej budowie i z płasko rozłożonymi skrzydłami obu par w czasie spoczynku. 3a 3b 11

4 4. Pająki wodne Żyjące pod wodą topiki oraz łatwiejsze do zaobserwowania, żyjące nad wodą bagniki (na rysunku). Te ostatnie potrafią również nurkować, ale głównie poruszają się po powierzchni biegając dzięki gęstemu owłosieniu nóg. Bagniki charakteryzują się jasnymi paskami po bokach ciała. Są drapieżne - zbierają owady topiące się i pływające tuż pod powierzchnią wody. Topiki polują na owady podwodne. 6. Nartniki Owady przypominające troszeczkę pająki. Poruszające się w charakterystyczny sposób: biegają za pomocą bardzo długich, szeroko rozstawionych nóg po powierzchni wody (wykorzystując napięcie powierzchniowe). Polują na owady przelatujące tuż nad taflą wody oraz wyszukują utopione, unoszące się na jej powierzchni. Jak wszystkie pluskwiaki, wysysają pokarm za pomocą kłujki. 12 6 5. Chrząszcze wodne Znanych jest wiele różnych gatunków chrząszczy przystosowanych do wodnego trybu życia. Przeważnie są one drapieżne. Łatwo można zaobserwować małe, czarne krętaki (na rysunku) jak nieustannie pływają po powierzchni wody wirując dookoła. Duże roz-miary osiągają owalne, ciemne kałużnice i pływaki - chrząszcze pływające w toni, o wiosłowatych odnóżach. Wszystkie oddychają powietrzem atmosferycznym. 7. Przekopnica Skorupiak będący żywą skamieniałością jako gatunek nie zmieniony od milionów lat. Osiąga 4 cm długości, a licząc z widełkami ogonowymi nawet 9 cm. Ciało okryte jest owalnym pancerzem, z pod którego wystają gałązkowate odnóża. Jest ona wszystkożerna. Rozwija się wiosną w zbiornikach okresowych, nawet niewielkich kałużach. Jaja przekopnic są odporne nawet na długie lata suszy i rozwijają się po ponownym zalaniu zbiornika wodą. 7 5 8. Topielica Duży, (ok. 3 cm) wysmukły pluskwiak wodny o bardzo długich nogach i rurce oddechowej na końcu odwłoka. Oddycha pod wodą wystawiając koniec tej rurki ponad powierzchnię. Łowi swe ofiary - wodne owady, larwy, małe kijanki i rybki niezwykle szybko wyrzucanymi odnóżami przednimi. Trudno ją dostrzec wśród patyków, źdźbeł i podwodnych korzonków. 8 10. Larwy ważek Zanim ważki staną się owadami latającymi rozwijają się w wodzie do której samica składa jaja. Są bardzo drapieżnymi larwami, które żywią się wszelkimi żywymi stworzeniami nie przekraczającymi ich rozmiarów. Polują na nie za pomocą specjalnej,,wyrzutni szczękowej" zwanej maską. Oddychają pod wodą skrzelami. Larwy ważek różnoskrzydłych (rys. 3a) są przeważnie krępe, o szerokim odwłoku i skrzelach wewnętrznych; larwy ważek równoskrzydłych (rys. 3b) są cienkie, z wyraźnie widocznymi, piórowatymi skrzelami na końcu odwłoka. 11 9. Płoszczyca Zaopatrzona jest również w odwłokową rurkę oddechową oraz chwytne odnóża. Krępa i spłaszczona przypomina zbrązowiały listek. Podobnie jak jej krewna - topielica jest podwodnym drapieżnikiem, który w bezruchu czatuje na ofiary. 10b 11. Larwy chruścików Gąsienicowatego kształtu larwy budujące z oprzędu i znalezionego materiału (np. kamyczki, ziarna piasku, muszelki, patyczki, liście, źdźbła) rurkowate domki, w których chronią swe miękkie i smaczne dla wielu ryb i innych drapieżników odwłoki. Żyją we wszelkich typach czystych wód. Dorosłe owady, przypominające niepozorne, szarobrązowe motyle latają wieczorami nad wodą. 9 13 10a