FAUNA MIAST Ochronić różnorodność biotyczną w miastach P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) SAR Pomorze, Bydgoszcz 2008 s.: 501 505 Jarosław Wiącek 1, Mariusz Niedźwiedź 2 1 Zakład Ochrony Przyrody 2 Zakład Anatomii Porównawczej i Antropologii, Instytut Biologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin 1 e-mail: wiacek@hektor.umcs.lublin.pl Porównanie składu pokarmu puszczyka Strix aluco w leśnej i miejskiej strefie Lublina The diet composition of the Tawny Owl Strix aluco in forest and urban zone in Lublin: a comparison Abstract: The diet of Tawny Owl was studied in the Lublin biggest town in eastern part of Poland. The pellets were collected from 3 sites in the breeding season. First in small forest situated 5 km from the center of the city. Two following sites were situated in the center of Lublin. Among 273 identified prey items small mammals were represented as dominant group in food in all sites. Diet varied due to urbanization. Proportion of mammals components in the diet decreased from forest (84.8% by biomass) to the center of the city (73.1%). In opposite to mammals, proportion of birds components increased from 15.2% in the forest to 26.8% in the center. Food niche breadth (B) was decreased similarly, from 9.8 in the forest to 1.1 in the center. The number of prey species in the diet of Tawny Owl was decreased along an urbanization gradient, 18 in the forest, 15 in the Saski garden and 6 in the center. The dominant prey in the forest was bank vole 23.3% (by biomass). In the Saski garden the brown rat (41.5%) was dominant but in the center the main component of the food was serotine bat (42.6%). Keywords: Tawny Owl, diet composition, urbanization gradient Wstęp Puszczyk Strix aluco jest najbardziej pospolitym gatunkiem sowy w Polsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), a w tym i na Lubelszczyźnie (Wójciak i in. 2005). Podobnie jak w całej Europie gnieździ się głównie w lasach, ale coraz częściej występuje na terenie miast, głównie w parkach, ogrodach oraz na różnego rodzaju budynkach (Jabłoński 1991, Luniak 1996). Skład pokarmu puszczyków był przedmiotem licznych badań w Europie (Galeotti 2001), a także w Polsce (Kowalski i Lesiński 1990, Żmihorski i Osojca 2006, Wiącek i in. 2007). Jednak prac poświęconych pokarmowi puszczyków w różnych strefach miasta (od peryferii do centrum) jest niewiele (Bogucki 1967, Goszczyński i in. 1993). Niniejsza praca jest próbą pokazania różnic w składzie pokarmu puszczyków gnieżdżących się w różnych częściach miasta i eksploatujących dostępne w nich zasoby pokarmowe.
502 Jarosław Wiącek, Mariusz Niedźwiedź Opis terenu badań Badania prowadzono na terenie Lublina, miasta położonego na Wyżynie Lubelskiej, zajmującego około 147 km 2 powierzchni. Tereny zielone wraz z lasami zajmują 20% powierzchni. Las Stary Gaj, będący jednym z miejsc, gdzie zbierano wypluwki zajmuje 446 ha. Szczególną wartość jako miejsca rozrodu i zimowania ptaków wykazują parki oraz cmentarze położone w różnych częściach miasta. Ważną rolę odgrywają enklawy zieleni na osiedlach i w centrum miasta (Biaduń 2004). Analizowany pokarm pochodził z trzech stanowisk: Stary Gaj 5 km od centrum, Ogród Saski 1 km od centrum oraz kościół ewangelicki ścisłe centrum. Materiał i metody Analizowany materiał kostny pozyskany z wypluwek gromadzono w 2003 i 2008 r. od lutego do kwietnia. Z lasu Stary Gaj pozyskano 152 ofiary, Ogrodu Saskiego 86, a z kościoła ewangelickiego 35. Ofiary identyfikowano na podstawie analizy czaszek, żuchw, zębów oraz piór. Szczątki ssaków oznaczano za pomocą klucza Pucka (1981) oraz materiału porównawczego Zakładu Anatomii Porównawczej i Antropologii UMCS w Lublinie. Przy oznaczaniu ptaków korzystano z klucza Moreno (1985). Masę ofiar określano według Pucka (1981) oraz Sokołowskiego (1965). Szerokość niszy pokarmowej obliczono według wzoru Levinsa (1968). Wyniki badań W analizowanych wypluwkach zidentyfikowano 273 ofiary, wśród których dominowały ssaki, stanowiące od 73,1% masy pokarmu w Ogrodzie Saskim do 84,8% w Starym Gaju. W rejonie kościoła masa ssaków w zdobyczy wyniosła 80,8%. Na wszystkich stanowiskach gryzonie przeważały nad owadożernymi (tab. 1). Stosunkowo duży był udział ptaków, stanowiąc 15,2% masy pokarmu w Starym Gaju, 26,8% w Ogrodzie Saskim oraz 19,2% przy kościele. Szczegółowy skład ofiar przedstawiono w tabeli 1. Udział ssaków w masie pokarmu był wyższy w lesie Stary Gaj na peryferiach miasta niż na dwóch pozostałych stanowiskach w centrum, a tym samym udział ptaków kształtował się odwrotnie. Średnia masa schwytanych ofiar była wyraźnie niższa w lesie, gdzie wynosiła średnio 19,8 g (n = 152), niż w centrum miasta, gdzie na obu stanowiskach łącznie wynosiła 35,4 g (n = 121). Różnice te wynikały z większego udziału ptaków w pokarmie, w tym gołębi miejskich i sierpówek, oraz szczurów wędrownych chwytanych przez puszczyki w centrum Lublina. Liczba gatunków ofiar w pokarmie spadała wraz z przesuwaniem się od peryferii do centrum miasta. W lesie Stary Gaj stwierdzono 18 gatunków, w Ogrodzie Saskim 15 gatunków, a w rejonie kościoła ewangelickiego 6 gatunków. Szerokość niszy pokarmowych (B) wykazuje podobny trend: 9,8 w Starym Gaju na peryferiach miasta, 5,2 w Ogrodzie Saskim na obrzeżach centrum oraz 1,1 w samym centrum koło kościoła ewangelickiego. Gatunkami dominującymi w lesie Stary Gaj były nornice rude (23,3%) i myszy leśne (13%). Szczury wędrowne (41,5%) i myszy zaroślowe (11,1%) dominowały w Ogrodzie Saskim. Natomiast zdecydowanym dominantem w okolicach kościoła był mroczek późny (42,6%), mysz polna (16,8%), zębiełek białawy (11,8%) oraz wróble Passer sp. (11,1%).
Porównanie składu pokarmu puszczyka Strix aluco... 503 Tabela 1. Skład pokarmu puszczyka Strix aluco w Lublinie N liczba ofiar, N% procentowy udział ofiary, M biomasa ofiar, M% procentowy udział ofiary w całkowitej biomasie, B szerokość niszy pokarmowej Kategoria ofiary Stary Gaj B = 9,8 Ogród Saski B = 5,2 kościół ew. B = 1,1 N N% M M% N N% M M% N N% M M% Sorex araneus 10 6,7 120 4 Sorex minutus 5 3,3 20 0,6 Crocidura leucodon 3 2 24 0,8 2 2,3 16 0,4 10 28,6 80 11,8 Microtus arvalis 2 1,3 44 1,5 M. subterraneus 16 10,5 272 9 15 17,6 255 7 Microtidae 3 2 60 2 Clethrionomys glareolus 28 18,4 700 23,3 1 1,1 25 0,7 Apodemus agrarius 10 6,7 190 6,3 1 1,1 19 0,5 6 17,2 114 16,8 A. flavicollis 13 8,5 390 13 4 4,7 120 3,3 A. sylvaticus 9 6 180 6 20 23,3 400 11,1 2 5,7 40 5,9 A.sylvaemus 3 2 75 2,5 1 1,1 25 0,7 Apodemus sp. 13 8,5 325 10,8 4 4,7 100 2,8 1 2,8 25 3,7 Mus musculus 1 0,6 15 0,5 Micromys minutus 17 11,2 136 4,5 Rattus norvegicus 5 5,8 1500 41,5 Muridae 1 1,1 25 0,7 Micromammalia 3 3,6 60 1,7 Eptesicus serotinus 4 4,6 96 2,7 12 34,3 288 42,6 Columba livia urbana 1 1,1 280 7,8 Streptopelia decaocto 1 1,1 200 5,5 Sturnus vulgaris 1 1,1 80 2,2 Parus major 7 4,6 140 4,6 5 5,8 100 2,8 Cyanistes ceruleus 2 1,3 22 0,7 1 1,1 11 2,6 Turdus pilaris 1 1,1 95 2,6 Turdidae 1 0,6 90 3 C. coccothraustes 1 2,8 55 8,1 Carduelis carduelis 1 0,6 16 0,5 Pyrrhula pyrrhula 3 2 78 2,6 Passer sp. 4 2,6 100 3,5 2 2,4 50 1,4 3 8,6 75 11,1 Passeriformes 1 0,6 15 0,5 10 11,7 150 4,2 Carabidae 3 3,6 3 0,1 Razem 152 100 3012 100 86 100 3610 100 35 100 677 100
504 Jarosław Wiącek, Mariusz Niedźwiedź Dyskusja Wyniki uzyskane na trzech badanych stanowiskach wykazują zróżnicowanie pokarmu pomiędzy peryferiami a centrum. Skład pokarmu puszczyków stwierdzony w lesie Stary Gaj, spoza terenu zurbanizowanego nie odbiega zasadniczo od innych wyników z analogicznych siedlisk. Podobny skład diety stwierdzono w lasach Puszczy Kampinoskiej pod Warszawą (Goszczyński i in. 1993) i podmiejskich lasach Torunia (Zalewski 1994). Tak jak w Starym Gaju dominowały tam ssaki z dużym udziałem gatunków leśnych, udział ptaków był nieliczny, natomiast większość autorów wskazuje na znaczący udział płazów, których nie stwierdzono w lesie na peryferiach Lublina. Główną tego przyczyną jest przypuszczalnie brak cieków na terenie lasu oraz stosunkowo ubogie w wodę siedliska grądowe i borowe tam występujące. Wyniki te są zbliżone do danych podawanych z dużych kompleksów leśnych położonych z dala od ośrodków miejskich, jak Puszcza Białowieska (Jędrzejewski i in. 1996), Puszcza Romincka (Żmihorski i Osojca 2006), Lasy Kozłowieckie na Lubelszczyźnie (Wiącek i in. 2007), czy danych z Litwy (Balciauskiene 2005). Wyniki badań prowadzonych w centrum Lublina są również zgodne z danymi innych autorów. Wyniki z miast Polski wskazują na wzrost znaczenia ptaków w diecie oraz duży udział gatunków synantropijnych, takich jak wróbel czy szczur wędrowny (Bogucki 1967, Bocheński 1990, Goszczyński i in. 1993, Zalewski 1994). Również w innych krajach podaje się podobny skład pokarmu puszczyków. Analogiczne wyniki uzyskano w Londynie (Beven 1964) i Rzymie (Manganaro i in. 1990). Jednak w centrum Lublina udział ptaków nie był aż tak wysoki jak ten podawany w literaturze (50-90%). Powodem tego jest stosunkowo duży udział otwartych terenów zielonych na obszarze Lublina oraz mniej zwarta zabudowa, dzięki czemu puszczyki mogły swobodnie polować na drobne ssaki. Niewątpliwie najbardziej zurbanizowanym stanowiskiem puszczyka w Lublinie jest rejon kościoła ewangelickiego, gdzie dominującym składnikiem pokarmu były nietoperze (42,6%), myszy oraz wróble. Stanowisko to poza stosunkowo niewielkim płatem zadrzewień przy kościele jest terenem całkowicie zabudowanym. Biorąc pod uwagę, że wiele cytowanych powyżej prac podkreśla niewielki udział nietoperzy w pokarmie to uzyskany wynik jest najwyższym zarejestrowanym w Polsce i Europie nawet w porównaniu do stanowisk puszczyka w pobliżu jaskiń zamieszkiwanych przez te ssaki (Kowalski i Lesiński 1990). Podziękowania Dziękujemy dr. M. Piskorskiemu za przekazanie części materiału do analizy. Bibliografia Balciauskiene L., 2005: Analysis of Tawny Owl (Strix aluco) food remains as a tool for long-term monitoring of small mammals. Acta Zoologica Lituanica, 15: 85-89. Beven G., 1964: The food of Tawny Owls in London. London Bird Report, 29: 56-72. Biaduń W., 2004: Ptaki Lublina. KompArt, Lublin. Bocheński J., 1990: The food of suburban Tawny Owls on the background of birds and mammals occuring in the hunting territory. Acta Zool. Cracovia, 33: 149-171.
Porównanie składu pokarmu puszczyka Strix aluco... 505 Bogucki Z., 1967: O pokarmie puszczyka Strix aluco L. gnieżdżącego się w śródmieściu Poznania. Prz. Zool., 11: 71-74. Galeotti P., 2001: Tawny Owl, BWP Update, 3 (1): 43-77. Goszczyński J., Jabłoński P., Lesiński G., Romanowski J., 1993: Variation in the diet of Tawny Owl Strix aluco along an urbanization gradient. Acta Ornith., 27: 113-123. Jabłoński P., 1991: Distribution of Tawny Owl Strix aluco in Warsaw. Acta Ornith., 26: 31-38. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W., 2001: Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej (Ecology of Raptors in Białowieża Forest). PWN, Warszawa. Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Szymura A., Zub K., 1996: Tawny Owl Strix aluco predation in a pristine decidous forest (Białowieża National Park, Poland). J. Anim. Ecol., 65: 105-120. Kowalski M., Lesiński G., 1990: The food of Tawny Owl Strix aluco from near a bat cave in Poland. Bonn. Zool. Beitr., 41: 23-26. Levins R., 1968: Evolution in changing environments. Princeton University Press. Luniak M., 1996: Inventory of the avifauna of Warsaw: species composition, abundance, and habitat distribution. Acta Ornith., 31: 67-80. Manganaro A., Ranazzi L., Ranazzi R., 1990: Diet of the Tawny Owl Strix aluco in Villa Doria Pamphili Park Rome. Riv. ital. Orn., 60: 37-52. Mikkola H., 1983: Owls of Europe. T&D Poyser, London. Moreno E., 1985: Clave osteologica para la identificacion de los passeriformes ibericos. Ardeola, 32 (2): 71-318. Pucek Z., 1981. Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa. Sokołowski J., 1965: Ptaki Polski. PZWS, Warszawa. Wiącek J, Polak M., Niedźwiedź M., 2007: The diet composition of the Tawny Owl Strix aluco in the Kozłówka Forest in eastern Poland. World Owl Conference Abstract Volume. Groningen, Netherlands. Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M., 2005: Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin. Tomiałojć L., Stawarczyk T., 2003: Awifauna Polski, rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Tom II. PTTP pro Natura, Wrocław. Zalewski A., 1994: Diet of urban and suburban Tawny Owls Strix aluco in the breeding season. J. Raptor Res., 28: 246-252. Żmihorski M, Osojca G., 2006: Diet of the Tawny Owl (Strix aluco) in the Romnicka Forest (NE Poland). Acta Zoologica Lituanica, 16: 46-52.