WADY POSTAWY I KOŃCZYN DOLNYCH NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE U DZIECI I PRZECIW WSKAZANIA Informacje dla rodziców Okres szkolny nie zawsze stwarza korzystne warunki do rozwoju dzieci. Ograniczenie aktywności ruchowej, siedzący tryb Ŝycia są jednymi z przyczyn powstawania wad postawy. Ulega zaburzeniu równowaga układu mięśniowego i następuje osłabienie mięśni, rozciągnięcie więzadeł oraz nawyk przyjmowania nieprawidłowej postawy. Zapobieganie i wyrównywanie zaburzeń w postawie ciała dzieci i młodzieŝy musi być skutecznie realizowane przez szkołę, rodziców i samo dziecko. Wyrównywanie nabytych wad ciała jest Ŝmudne i długotrwałe. Dlatego w szkole naleŝy przede wszystkim połoŝyć nacisk na profilaktykę. Koniecznością staje się zapewnienie dzieciom wygodnego siedzenia w ławkach, które muszą być dostosowane do ich wzrostu. Nauczyciele powinni zwracać uwagę uczniom, aby siedząc przyjmowali poprawną pozycję ciała. To samo czynić powinni rodzice, zapewniając dzieciom wygodne siedzenie przy odrabianiu lekcji ze światłem padającym z lewej strony. Najlepszym zabiegiem przeciwdziałającym powstawaniu wad postawy jest ruch. Dzieci w szkole i w domu powinny mieć dostateczną okazję wyŝycia się ruchowego. Rejestr sposobów zapobiegania wadom postawy jest duŝy. Między innymi zaliczyć do nich naleŝy wietrzenie klas, stosowanie ćwiczeń śródlekcyjnych, organizowanie zabaw i gier w czasie przerw międzylekcyjnych, dobre odŝywianie. Tylko wspólny wysiłek nauczycieli, rodziców oraz samych uczniów moŝe doprowadzić do obniŝenia duŝego procentu dzieci i młodzieŝy z wadami postawy. Wad w postawie ciała jest wiele. Niektóre z nich to: - plecy płaskie - plecy okrągłe - plecy okrągło - wklęsłe - plecy wklęsłe - skolioza - koślawość lub szpotawość kolan - wady stóp - klatka piersiowa lejkowata - klatka piersiowa kurza. Wady postawy to zmiany utrwalone w układzie kostnym, błędy trzymania się, to takŝe zaburzenia przestrzennego ukształtowania ciała /Wolański 1958, 1979/. Wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej. Wadliwa postawa, czyli postawa nieprawidłowa, to wszelkie nieprawidłowości sposobu trzymania się w pozycji stojącej, manifestujące się odmiennym od normalnego układem ciała. Postawy z pogranicza prawidłowych i nieprawidłowych, to według Nowotnego /1992/ - postawy wadliwe. Postawa wadliwa to taki jej stan, w którym nastąpiło zdeformowanie kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy lub kończyn dolnych. Postawę wadliwą znamionują, więc zarówno wady proste, jak i złoŝone / Kasprzyk 1992/. Wady dzielą się na: wady wrodzone, wady nabyte, rozwojowe, nawykowe Wady wrodzone rozwijają się w czasie Ŝycia płodowego, dotyczą układu mięśniowego, kostnego. Wady nabyte rozwojowe, powstają na skutek przebytych chorób: krzywicy, gruźlicy, choroby Scheuermana. Wady nabyte nawykowe powstają na skutek; czynników środowiskowych, czynników morfologicznych, czynników fizjologicznych W osobniczym rozwoju postawy ciała wyróŝnia się dwa okresy, w których nasila się występowanie wad postawy. Są to okresy krytyczne dla posturogenezy ( procesu kształtowania się postawy): - I okres przypada na 7 rok Ŝycia i nosi nazwę " szkolnego" - II okres przypada na etap skoku pokwitaniowego. Okres "szkolny" charakteryzuje się z biologicznego punktu widzenia względną harmonią rozwojową. Źródłem niekorzystnych zmian w postawie upatrywać naleŝy w nowych dla dziecka 1
obowiązkach szkolnych. Dzieci długo siedzą w ławce szkolnej, noszą dodatkowe cięŝary, są stremowane, wystraszone. Często oświetlenie w salach szkolnych oraz odległość dziecka od tablicy są równieŝ nieprawidłowe. Bardzo waŝne w tym okresie jest rodzaj noszonego przez dzieci obuwia. Okres skoku pokwitaniowego jest okresem ogromnej dysharmonii rozwojowej. Następuje szybki rozwój kośćca, za którym nie nadąŝa rozwój mięśni. Postawa zmienia się w ciągu dnia pod wpływem najróŝnorodniejszych bodźców. Dobre samopoczucie, radość, chęć dobrej prezencji pobudza do przyjęcia lepszej postawy. Przygnębienie, zmęczenie, brak snu, złe samopoczucie, zmartwienia, nadmierna nerwowość sprzyjają utrwalaniu nieprawidłowej postawy ciała. Jedną z najczęściej spotykanych wad u dzieci i młodzieŝy są plecy okrągłe. PLECY OKRĄGŁE Charakteryzują się powiększeniem kifozy odcinka piersiowego, sylwetka odznacza się wyraźnym ogólnym pochyleniem ku przodowi, głowa wysunięta znacznie w przód. Wyraźnie widać odstające łopatki i zapadniętą klatkę piersiową W plecach okrągłych osłabione są mięśnie grzbietu i ściągające łopatki a napięte i przykurczone są mięśnie piersiowe. NIEKTÓRE PRZYCZYNY POWSTAWANIA WADY: - niewłaściwe trzymanie się, nawyk złej postawy - przyjmowanie postawy skulonej podczas zabawy czy oglądaniu telewizji - nieodpowiednie noszenie cięŝarów - odrabianie lekcji przy okrągłym stole - osłabienie mięśni grzbietu - niewłaściwe ułoŝenie podczas snu SKUTKI - ograniczona ruchomość klatki piersiowej - utrata swobody oddychania - schorzenia dróg oddechowych i ograniczona praca serca - mała wydolność fizyczna organizmu - skłony w przód skoki - intensywne biegi - dźwiganie w pozycji stojącej krąŝenia ramion w przód - jazda na rowerze z niską kierownicą - ćwiczenia siłowe rąk - podpory przodem o wyprostowanych ramionach - stanie na rękach i głowie - unikać wszystkich pozycji, które zaokrąglają plecy - pływanie stylem grzbietowym - ćwiczenia wyprostne i oddechowe - słuchanie radia w pozycji leŝącej na plecach z ramionami odwiedzionymi w bok i ugiętymi w stawach łokciowych, nogi ugięte w stawie biodrowym i kolanowym - oglądanie telewizji z laseczką trzymaną na plecach w ciągu 20 40 minut - w czasie siedzenia naleŝy mieć dobre podparcie na odcinek lędźwiowy i dolny piersiowy - biurko musi mieć odpowiednią wysokość, aby dziecko nie musiało pochylać się nadmiernie PLECY PŁASKIE 2
Plecy płaskie spotykane są u dzieci astenicznych, wątłych, z ogólnie słabym umięśnieniem. Czasami występują one u dzieci i młodzieŝy zbyt intensywnie i niewłaściwie ćwiczącej, zwłaszcza mięsnie grzbietu w pozycjach nadmiernie wyciągniętych lub przeprostnych. W obu przypadkach zmniejszenie krzywizn fizjologicznych obniŝa funkcje amortyzacyjną kręgosłupa. Pojemność i ruchomość klatki piersiowej są upośledzone. Dziecko naleŝy nauczyć przyjmować prawidłową postawę: wysuwanie barków do przodu, rozluźnienie mięsni brzuch, pogłębienie lordozy lędźwiowej (zwiększenie kąta pochylenia miednicy). - ogólnorozwojowa aktywność fizyczna - leŝąc na plecach (pod głowa poduszka), pod odcinkiem lędźwiowym zwinięty kocyk, oglądamy telewizję, czytamy ksiąŝkę, słuchamy radia, - leŝąc na brzuchu (kocyk pod odcinkiem piersiowym), czytamy ksiąŝkę, oglądamy telewizję. SPORTY ZALECANE - pływanie delfinem, - stylem klasycznym, - nurkowanie - duŝo ruchu na świeŝym powietrzu, - ogólnorozwojowe zajęcia sportowe - zwisy, - ćwiczenia elongacyjne podlegające na wydłuŝeniu kręgosłupa wzdłuŝ osi długiej, - ćwiczenia antygrawitacyjne, - ćwiczenia gibkościowe PLECY WKLĘSŁE Plecy wklęsłe są wadą odcinka lędźwiowego kręgosłupa. W odcinku tym u osób zdrowych występuje wygięcie kręgosłupa do przodu. Pogłębienie tego wygięcia, czyli tzw. hiperlordoza lędźwiowa, to właśnie plecy wklęsłe. Sylwetkę dziecka z plecami wklęsłymi charakteryzuje: pogłębiona lordoza lędźwiowa, zwiększone przodopochylenie miednicy, uwypuklenie pośladków. Plecy wklęsłe podobnie jak plecy okrągłe mogą być wadą wrodzoną lub nabytą. Spośród wad nabytych najczęściej obserwuje się plecy wklęsłe na tle dystonii mięśniowej. Dystonię mięśniową w plecach wklęsłych charakteryzuje nadmierne napięcie i często przykurcz mięśni: prostownika grzbietu odcinka lędźwiowego, czworobocznego lędźwi, biodrowo-lędźwiowego, prostego uda. Mięśniami osłabionymi i rozciągniętymi są: mięśnie brzucha (zwłaszcza mięsień prosty brzucha), mięśnie pośladkowe wielkie, mięśnie kulszowo-goleniowe. - częste przybieranie pozycji klęcznych, - odrabianie lekcji w pozycji siedzącej na krześle z dobrym oparciem na odcinek lędźwiowy i piersiowy dolny, - jazda na rowerze, - pływanie, narciarstwo - unikać pozycji zwiększających lordozę lędźwiową, - akrobatyka sportowa, - gimnastyka sportowa, - mostek - leŝenie przodem, ramiona wsparte na łokciach na podłoŝu podtrzymują głowę PLECY WKLĘSŁO-OKRĄGŁE 3
Plecy wklęsło-okrągłe to wada, w której występują równocześnie cechy charakterystyczne dla pleców okrągłych i wklęsłych. U dziecka z tą wadą występuje zarówno pogłębienie kifozy piersiowej, jak i lordozy lędźwiowej. W sylwetce dziecka stwierdza się: pogłębienie kifozy piersiowej, wysunięcie głowy do przodu - broda nie rzutuje na mostek, wysunięcie i odstawanie od klatki piersiowej łopatek, pogłębienie lordozy lędźwiowej, zwiększenie przodopochylenia miednicy, wypięty (przodujący) brzuch, uwypuklenie pośladków. Towarzysząca tej wadzie dystonia mięśniowa jest połączeniem dystonii występującej w plecach wklęsłych i okrągłych, a postępowanie korekcyjne jest sumą schematów opisanych na stronach poświęconym plecom wklęsłym i okrągłym. NaleŜy jednak pamiętać o obowiązującej w korygowaniu tej wady zasadzie stabilizacji odcinkowej. Mówi ona o tym, Ŝe ruch korekcyjny jednego odcinka kręgosłupa nie powinien być przenoszony na odcinki sąsiednie, gdyŝ moŝe być dla nich (i najczęściej jest) szkodliwy. Na przykład korekcja nadmiernej kifozy piersiowej przeniesiona na odcinek lędźwiowy kręgosłupa będzie sprzyjała pogłębianiu lordozy. JeŜeli lordoza lędźwiowa jest zbyt duŝa, to dalsze jej zwiększenie będzie pogłębianiem wady. Podobnie korygowanie nadmiernej lordozy lędźwiowej moŝe pogłębiać kifozę w odcinku piersiowym. NALEśY DZIECKO NAUCZYĆ PRZYJMOWAĆ PRAWIDŁOWĄ POSTAWĘ (AUTOKOREKCJA PRZED LUSTREM). - cofanie głowy (podwójny podbródek) - cofanie barków, ściągnięcie łopatek - wciąganie brzucha, kolebanie miednicą, - napinanie pośladków, - uwypuklanie klatki piersiowej do przodu. - pozycja; dziecko siedzi na krześle, kij od mopa lub szczotki trzyma na plecach (na wysokości łopatek), - piszczące szelki, - pływanie stylem grzbietowym, nurkowanie, - narciarstwo, - taniec towarzyski, ćwiczenia elongacyjne (wyprostne) i antygrawitacyjne, - Ćwiczenia wyrabiające nawyk postawy prawidłowej - długie stanie, - pływanie delfinem SKOLIOZY Skolioza, zwana bocznym skrzywieniem kręgosłupa, to wada postawy polegająca na wielopłaszczyznowym odchyleniu linii kręgosłupa od stanu poprawnego. Odchylenie występuje w trzech płaszczyznach: -czołowej - kręgosłup wygina się w bok: w prawo lub w lewo, -strzałkowej - pogłębia się wygięcie kifozyczne lub lordotyczne, -poprzecznej - następuje rotacja (obrót) kręgów, co prowadzi do powstania garbu. Skoliozę uwaŝa się za schorzenie ogólnoustrojowe, gdyŝ powoduje ona niekorzystne zmiany w układzie ruchu, układzie krąŝeniowo-oddechowym, w sprawności i wydolności fizycznej i w róŝnych narządach wewnętrznych. W zaleŝności od stopnia zawansowania zmian wyróŝniamy następujące stadia skoliozy: - postawa skoliotyczna - jest to wstępne stadium wady. Występuje asymetria ustawienia barków i łopatek, niesymetryczne są takŝe trójkąty talii, ale nie ma jeszcze bocznego skrzywienia kręgosłupa lub jest ono niewielkie. Napięciem mięśni moŝna uzyskać pełną korekcję postawy; -skolioza I stopnia - jest ot skrzywienie, którego kąt dochodzi do 30 stopni (wg Cobba). Zmiany dotyczą układu mięśniowo-więzadłowego bez zniekształceń kostnych. MoŜliwa jest korekcja bierna skrzywienia i to całkowita, natomiast korekcja czynna znaczna (prawie całkowita); 4
-skolioza II stopnia - to skrzywienie o wartościach kątowych 31-60 stopni. Występują zmiany strukturalne w kręgach i krąŝkach międzykręgowych. Kręgosłup ulega zrotowaniu, co objawia się garbem Ŝebrowym (lub wałem mięśniowym przy skrzywieniach w odcinku lędźwiowym). Korekcja czynna nie daje efektów, a bierna - niewielkie; -skolioza III stopnia - jest skrzywieniem o kącie przekraczającym 60 stopni z daleko posuniętymi zmianami strukturalnymi: sklinowaceniami i torsją kręgów, deformacjami Ŝeber i miednicy. Skrzywienie nie koryguje się. Pod względem przyczyn powstawania skoliozy dzielą się na (klasyfikacja Cobba): skoliozy funkcjonalne (wady postawy, asymetrie kończyn, skrzywienia reflktoryczne, bólowe itp.), skoliozy strukturalne: a ) kostnopochodne, b ) nerwopochodne, c ) mięśniopodobne, d ) idiopatyczne - występujące najczęściej i stanowiące 80-90% wszystkich skolioz Przyczyny powstawania skoliozy idiopatycznych są nieznane. Niewiele przemawia za tym, Ŝe zmiany w obrębie układu mięśniowego są pierwotną przyczyną. JednakŜe towarzyszące skoliozie zaburzenie równowagi mięśniowej przyczynia się niewątpliwie do postępu skrzywienia. Powstaje obraz dystonii mięśniowej (stąd częsta nazwa skolioz idiopatycznych - skoliozy dystoniczne). Nieznana przyczyna powstania skolioz zmusza do leczenia objawowego. Ogranicza się ono do przeciw działania widocznym skutkom choroby. W postępowaniu leczniczym dąŝy się do wyprostowania kręgosłupa. Gimnastyka korekcyjna zajmuje się tylko mniej zaawansowanymi postaciami skoliozy. Jej domeną powinny być postawy skoliotyczne i skoliozy pierwszego stopnia. Bardziej zaawansowane przypadki wymagają postępowania rehabilitacyjnego. - Ćwiczenia kształtujące nawyk poprawnej postawy, - Ćwiczenia mięsni posturalnych (mięśnie grzbietu, pośladkowe, kulszowo-goleniowe, brzucha), - Ćwiczenia oddechowe, - Ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne, - Gry izabawy sportowe takie jak jazda na rowerze, pływanie stylem grzbietowym, kraulem, delfinem, klasycznym 9szczególnie na plecach), - Nurkowanie, - Jazda na nartach - noszenie torby po stronie obniŝonego barku,skoki, - przewroty, - rzuty jedną ręką, - mostki. WADY KOŃCZYN DOLNYCH PŁASKOSTOPIE STOPY I PŁASKO-KOŚLAWE - pozycja zalecenia przy płaskostopiu: w staniu unoszenie przyśrodkowych części stóp i obciąŝenie zewnętrznych - pozycja zalecana przy stopach płasko-koślawych: siad klęczny, pięty na zewnątrz, - prawidłowe obuwie: właściwy rozmiar i rodzaj zastosowanego materiału, wkładki korygujące,sztywny zapiętek. - Chodzenie bez butów po trawie, pisku. ĆWICZENIA ZALECANE: - chodzenie na zewnętrznych krawędziach stóp z podkurczonymi palcami, - w czasie wolnym, np. podczas oglądania telewizji wykonywanie ruchów stopami(unoszenie, zwijanie, przekładnie drobnych przedmiotów np. Chusteczki, gazety, ręcznika itp.), - pływanie 5
- skoki na twardym podłoŝu - ćwiczenia w duŝym rozkroku - długotrwałe stanie w jednym miejscu - dźwiganie cięŝarów. KOŚLAWOŚĆ KOLAN - pozycja: siad skrzyŝny, - zmniejszenie nad wagi, - zwalczanie współistniejącego płaskostopia ĆWICZENIA ZALECANE - pływanie stylem klasycznym, - jazda na rowerze, jazda konna, - codzienne ćwiczenie: podczas gdy dziecko ogląda telewizję: w siadzie na taborecie ze stopami złączonymi (związujemy nogi w stawach skokowych np. szarfą i wkładamy poduszeczkę między kolana) ruch: prostujemy i uginamy kolan - długotrwałe pozycje stojące, - siad klęczny o rozchylonych podudziach, - ćwiczenia w rozkroku SZPOTAWOŚĆ KOLAN - pozycja: siad prosty ze stopami złączonymi, staramy się łączyć kolana, - konsultacja z lekarzem, ĆWICZENIA ZALECANE - pływanie stylem grzbietowym, kraulem, delfinem, - codzienne ćwiczenie: podczas gdy dziecko ogląda telewizję: w siadzie prostym między stopami poduszeczkę,ruch: łączenie kolan - siad skrzyŝny WADY KLATKI PIERSIOWEJ 1. KLATKA PIERSIOWA PŁASKA, 2. KLATKA PIERSIOWA POKRZYWICZA 3. KLATKA PIERSIOWA KURZA 4. KLATKA PIERSIOWA LEJKOWATA - stosowanie ćw. oddechowych poprawiających wentylacje płuc i zwiększających ruchomość klatki piersiowej, - nauczenie prawidłowego toru oddechowego i przedłuŝania wydechu. ĆWICZENIA ZALECANE - pływanie, bieganie, jazda na rowerze, nurkowanie, duŝo ruchu zna świeŝym powietrzu, - wskazane są ćw. oddechowe np.: dmuchanie bąbelków w wodzie, dmuchanie Balonów, dmuchanie na piórko, na watkę itp. 6 Opracował mgr Sylwester Szymański