Cechy osobowości, kontrola emocji i poczucie własnej skuteczności a podejmowanie decyzji u osób inwestujących na giełdzie papierów wartościowych

Alkor Trade Sp. z o.o. Robert Krassowski Cechy osobowości, kontrola emocji i poczucie własnej skuteczności a podejmowanie decyzji u osób inwestujących na giełdzie papierów wartościowych Warszawa, 2012 Wszelkie Prawa Zastrzeżone

Rozdział 1 Problematyka pracy w świetle literatury 1.1 Historia Giełdy Papierów Wartościowych w Polsce Historia giełdy papierów wartościowych w Polsce sięga jeszcze XIX wieku. Pierwsza giełda została otwarta w Warszawie 12 maja 1817 roku jako Giełda Kupiecka. Przedmiotem handlu były wówczas przede wszystkim weksle i obligacje. Handel akcjami rozwinął się na szerszą skalę pod koniec XIX wieku. Przed wybuchem II Wojny Światowej oprócz giełdy w Warszawie działały również w innych polskich miastach w Katowicach, Krakowie, Lwowie, Łodzi, Poznaniu i Wilnie. Niemal 200-letnia tradycja rynku giełdowego w Polsce jest warta szczególnego podkreślenia, gdyż należy do jednej z najstarszych w Europie. Przerwa w działalności spowodowana wybuchem wojny, a następnie zmianą systemu gospodarczego zahamowała rozwój giełd w naszym kraju. Z drugiej strony, przerwa paradoksalnie umożliwiła w 1991 roku utworzenie giełdy nowoczesnej, wykorzystującej wszystkie najlepsze osiągnięcia rozwiniętych giełd europejskich. Pierwsza sesja giełdowa odbyła się 16 kwietnia 1991 roku i notowano na niej 5 spółek: Exbud, Kable, Krosno, Próchnik, Tonsil. Po 17 latach działalności na GPW w Warszawie notowanych jest już prawie 300 spółek. Oprócz akcji dostępne są też inne instrumenty finansowe o różnym poziomie ryzyka inwestycyjnego, są to m.in.: obligacje, certyfikaty inwestycyjne, opcje, kontrakty terminowe, jednostki indeksowe. Dzięki giełdzie polskie firmy dostają zastrzyk kapitału na finansowanie działalności, a akcjonariusze mają możliwość powiększania swoich oszczędności i bogacenia się. Wahania cen akcji wpływają na nastroje inwestorów, stanowią bodziec do podejmowania decyzji kupna- sprzedaży papierów wartościowych, są zarazem źródłem stresu jak i nadziei na osiągnięcie sukcesu. Najbardziej wyrazisty wpływ wahań kursów akcji na ~ 2 ~

psychikę uczestników rynku można zaobserwować, gdy przyjmują one największe rozmiary,czyli podczas trwania hossy lub bessy. W ciągu siedemnastoletniej historii warszawskiej GPW miały miejsce trzy wielkie hossy pierwsza w 1993 roku, tzw. internetowa w 2000 roku i trzecia, trwająca od 2003r., określana mianem surowcowej. Po nich następowały spektakularne spadki cen czyli bessy, uznawane ze względu na rozmiary za krachy giełdowe. Ostatnia bessa miała miejsce w styczniu 2008r. ~ 3 ~

1.2 Charakterystyka uczestników warszawskiej GPW Na uwagę zasługuje fakt, iż pod względem udziału indywidualnych inwestorów w całości obrotów giełdy, Polska jest fenomenem na światową skalę osiąga on wartość 25% podczas gdy w Europie wynosi nie więcej niż 10% (Sierant 2008, s.6-10). Wynika to być może z tego, że Polacy to naród skłonny do ryzyka, pomysłowy, nie lękający się innowacji i brania odpowiedzialności. W początkach działalności GPW uczestnicy rynku akcji rekrutowali się spośród prywatnych przedsiębiorców z okresu gospodarki socjalistycznej, określanych mianem peerelowskiej prywatnej inicjatywy. Żaden z inwestorów indywidualnych nie opierał się wtedy na analizie spółek inwestowano na wyczucie. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych pojawili się nowi gracze dobrze wykształceni trzydziestolatkowie, uzyskujący wysokie dochody, pełni wiary w internet i swoją szczęśliwą gwiazdę. Obecnie osoby inwestujące na GPW są o wiele lepiej wyedukowane w dziedzinie finansów, ale nadal zdecydowana większość indywidualnych inwestorów opiera się głównie na analizie technicznej- łatwiejszej niż fundamentalna. Pomimo wzrostu poziomu wiedzy o inwestowaniu powtarzalność takich zjawisk jak na przykład nieuzasadnione wzrosty cen akcji spółek z danej branży nakręcające hossę i paniczne wyprzedaże mające miejsce podczas bessy wskazują na działanie wciąż tych samych mechanizmów i poddawanie się im ogromnej rzeszy drobnych inwestorów. Giełda daje możliwość uczciwego pomnażania zainwestowanych środków, ale od początku dawała też pole do popisu nieuczciwym graczom. Jedną z zasad funkcjonowania rynku papierów wartościowych jest zasada samosprawdzającej się prognozy. Zasada ta sprzyja wykorzystywaniu informacji jako narzędzia manipulacji cenami akcji. ~ 4 ~

Opublikowanie informacji o przewidywanym wzroście kursów akcji danej spółki powoduje wzrost zainteresowania inwestorów tymi akcjami, a co za tym idzie dokonywanie transakcji zakupu i w rezultacie faktyczny wzrost cen akcji. Mechanizm ten był wykorzystywany także przez tzw. spółdzielnie czyli grupy inwestorów nastawionych czysto spekulacyjnie, którzy umawiali się co do zakupów konkretnych akcji, nakręcali wzrost ich kursów, a gdy do tego trendu przyłączał się rynek ceny osiągały jeszcze wyższy poziomsprzedawali akcje i realizowali wysokie zyski kosztem naiwnych, często nowych graczy, kierujących się chciwością zamiast racjonalnymi przesłankami ekonomicznymi. Spółki notowane na GPW natomiast skwapliwie wykorzystują trendy gospodarcze, co przejawia się niezależnymi od profilu dotychczasowej działalności inwestycjami /lub tylko ich zapowiedziami/ w branżach, które rokują w bliskiej przyszłości szybki rozwój. Podczas hossy w 2000 roku firmy produkcyjne zamieniały się w internetowe, a na przestrzeni kilku ostatnich lat nastąpił wysyp spółek developerskich. I za każdym razem te cudowne przemienienia, znajdują sponsorów niezmiennie pełnych zaufania, gotowych bezkrytycznie inwestować na wyczucie - na hasło: okazja i nie komplikujących swych procesów decyzyjnych wnikliwą czy choćby pobieżną analizą prospektów emisyjnych. O wyższości i zasadności podejmowania decyzji inwestycyjnych na podstawie rzetelnej analizy fundamentalnej świadczy obserwacja rosnącej grupy zamożnych, wyedukowanych inwestorów, traktujących swoje zaangażowanie na giełdzie długoterminowo, często jako inwestycję emerytalną. Inwestują oni w wartość spółek, czytają ich raporty i monitorują sytuację finansową. Portfel inwestycyjny racjonalnego i odnoszącego sukcesy inwestora jest stabilny, a on sam odporny na zawirowania i spadki kursów wynikające z innych przesłanek niż ekonomiczne. ~ 5 ~

Prawdziwi wirtuozi inżynierii finansowej nie tracą nerwów i nie dają się ponieść emocjom w obliczu niekorzystnej sytuacji na rynku lecz podejmują decyzje odmienne niż większość i na tym zyskują. Jednak w stosunku do tzw. rynkowego tłumu słuszna jest opinia przedstawiona przez A.Sieranta inwestora i komentatora giełdowego: Na giełdzie rozsądek ma niską cenę, rządzą chciwość i strach. Podczas hossy chciwość wygrywa ze strachem. Każda hossa w poważnym stopniu jest napędzana pieniędzmi nowych graczy, którzy nigdy nie przeżyli rozpaczy, upokorzenia, depresji bessy.( ) Dopiero strata dużych pieniędzy uczy pokory wobec rynku, uczy ostrożności i zasady, że najważniejsza jest ochrona własnego kapitału. (Tamże, s.7). ~ 6 ~

1.3 Psychologia rynków finansowych Na całym świecie rynki finansowe różnią się między sobą fizyczną strukturą oraz rozwiązaniami instytucjonalnymi dotyczącymi zawierania transakcji. Jednak wszystkie rynki finansowe, niezależnie od charakteru i umiejscowienia, posiadają kilka wspólnych cech: Trudno jest zidentyfikować i zdefiniować konkretną grupę ludzi stanowiącą zbiorowość uczestników danego rynku(inaczej niż w wypadku inwestorów znajdujących się fizycznie na giełdowym parkiecie), Udział w rynku inwestorów indywidualnych, którzy stanowią jego istotny element [inwestor indywidualny może działać we własnym imieniu (inwestor prywatny) lub w imieniu instytucji (inwestor instytucjonalny)] Każdy inwestor indywidualny ma jeden cel: osiągnąć sukces, którego miarą jest zysk ekonomiczny. Pociąga to za sobą przyjmowanie przez różne grupy inwestorów tej samej filozofii działania: kupić tanio i sprzedać drogo. U podstaw funkcjonowania rynków finansowych leży bardzo wyraźny i silny wpływ działania zbiorowości na zachowanie jednostki. Wśród uczestników rynków finansowych można wyodrębnić dwie zbiorowości: byków i niedźwiedzi. Grupy te posiadają określone przekonania, co do przyszłości rynku, które wzajemnie się wykluczają. Ci pierwsi przekonani są, że ceny będą rosły, ci drudzy przekonani są o spadkach. Stały konflikt przekonań byków i niedźwiedzi warunkuje istnienie rynków finansowych. Gdyby wszyscy zawsze myśleli tak samo nikt nie zawierałby transakcji. Każda transakcja połączona jest z zaangażowaniem emocjonalnym. Inwestor odczuwa satysfakcję, gdy cena kształtuje się zgodnie z jego przewidywaniami. Sytuacja odwrotna rodzi w nim rozczarowanie, ~ 7 ~

złość, depresję lub lęk. W obu przypadkach zmienia się rytm bicia serca i oddychania. Reakcje na poziomie fizjologicznym, przemiany biochemiczne dokonujące się w organizmie inwestora są nieodłączną cechą uczestnictwa w rynkach finansowych. W ostatnich trzydziestu latach doszło do ogromnych zmian w zachowaniu rynków finansowych. Fundamentalną przyczyną było zniesienie stałych przeliczników walut na początku lat siedemdziesiątych oraz usunięcie kolejnych ograniczeń w międzynarodowym przepływie pieniądza. Całości dopełnił bardzo wyraźny wzrost wahań cen i obrotów na większości rynków, silne rozbieżności między krótkoterminowymi ruchami kursów, a długoterminowymi trendami oraz sprzeczności między nastrojami na rynku a sytuacją gospodarczą. Charakterystyczne jest, że Wszystkie rynki niezależnie od tego, czy finansowe, czy towarowe, czy obejmujące usługi podlegają pewnemu naturalnemu prawu, które organizuje zachowania jednostek poprzez wpływ działań zbiorowości (Walden S. [za:] Plummer 1995, rozdz. XI). Badania nad psychologią rynków finansowych doprowadziły do obalenia ważnej tezy, formułowanej zarówno przez początkujących inwestorów, jak i wybitnych finansistów-teoretyków, mówiącej o tym, że ruchy cen na rynkach są całkowicie nieprzewidywalnym następstwem na wskroś racjonalnych decyzji podejmowanych przez absolutnie niezależnych ludzi. Przekonanie to ma swoje źródło w klasycznych teoriach rynków finansowych. Za podstawę analiz przyjmują one dwa założenia: 1) inwestorzy postępują racjonalnie; 2) rynki finansowe są efektywne. Racjonalność inwestorów ma polegać na trafnym tzn. bezbłędnym przewidywaniu przyszłości i podejmowaniu decyzji zgodnie z zasadami teorii użyteczności. Racjonalny inwestor działa zawsze tak, aby zmaksymalizować swoje zyski, nie ulega wpływowi emocji ani naciskowi ze strony zbiorowości innych graczy, kieruje się wyłącznie informacjami, ~ 8 ~

które wynikają z solidnej analizy finansowej (tzw. danymi fundamentalnymi) (Zaleśkiewicz, s.9). Teoria efektywnego rynku natomiast zakłada, że ceny akcji odzwierciedlają wszystkie publicznie dostępne informacje, a zmiany cen w czasie są wzajemnie niezależne. Poglądy te całkowicie zdominowały współczesną naukę o rynkach finansowych, stając się podstawą ich analizy w oparciu o ekonomiczne modele inwestowania, wykorzystujące narzędzia statystyki matematycznej oraz ekonometrii finansowej. Przywiązanie zwolenników tych metod do wyżej wymienionych dwóch podstawowych założeń można śmiało określić mianem fanatyzmu. Biorąc zaś pod uwagę fakt, że ortodoksyjni wyznawcy tego klasycznego podejścia to w wielu przypadkach wybitni finansiści, można odczuć pewną konsternację i zaniepokojenie kondycją finansową rynków opisywanych z maniakalnym uporem w kategoriach utopii dalekiej od rzeczywistości. Dopiero w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych podejście traktujące zagadnienia finansowe w kategoriach zachowań ludzkich zyskało na popularności. Powstała nowa dyscyplina badawcza, poszukująca w teorii psychologii wyjaśnień niesprawności rynku finanse behawioralne. Badania i analizy przeprowadzane w ramach behawioralnych finansów zajmują się rzeczywistymi zachowaniami inwestorów i starają się je wyjaśniać w kontekście wiedzy psychologicznej, socjologicznej i antropologicznej, w przeciwieństwie do tradycyjnych teorii finansów opisujących inwestorów racjonalnych. Zgodnie z koncepcją finansów behawioralnych inwestorzy są postrzegani jako zwykli ludzie, którzy popełniają błędy, ulegają złudzeniom, poddają się emocjom i nastrojom, porównują się z innymi ludźmi. Uczestnictwo w rynkach finansowych polega na podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. W dalszej części pracy przedstawię problematykę procesu ~ 9 ~

decyzyjnego, kwestię wpływu emocji, stresu i ryzyka na racjonalność decyzji w świetle dostępnej literatury. Postaram się także przeanalizować główne psychologiczne przyczyny błędnych decyzji inwestycyjnych i na ich podstawie wnioskować o pewnych właściwościach osobowych osób inwestujących na giełdzie. ~ 10 ~

1.4 Procesy decyzyjne 1.4.1 Uwarunkowania Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o przyczyny ludzkiego postępowania, jego ogromnego zróżnicowania i wciąż w dużym stopniu nieprzewidywalności zmusza do zastanowienia nad uwarunkowaniami procesów decyzyjnych. Istnieją różne rodzaje decyzji i nie można stawiać między nimi znaku równości; czym innym jest decyzja na poziomie neurofizjologicznym, a czym innym - na poziomie psychologicznym; inny charakter ma decyzja zautomatyzowana, powstająca poniżej progu świadomości,( ) a inny decyzja świadoma, tzw. akt woli. Wszystkie jednak rodzaje decyzji mają wspólną cechę, są aktami wyboru między przynajmniej dwoma możliwościami (Kępiński, 2002,s.30). Możliwości te stanowią zbiór potencjalnych struktur czynnościowych. Proces formowania decyzji polega zatem na wybraniu z tego zbioru jednej możliwości, która następnie staje się czynnością zrealizowaną przejawem ludzkiej aktywności, pozostawiającym ślad w otaczającym świecie. Wysoki poziom rozwoju układu nerwowego człowieka sprawia, iż ma on niezwykłe możliwości tworzenia potencjalnych struktur czynnościowych, a tym samym możliwości różnorodnych decyzji. Formowanie decyzji jest, w związku z tym, procesem bardzo skomplikowanym. Wg A. Kępińskiego wybitnego psychologa- istotne znaczenie dla jego zrozumienia ma rozróżnienie trzech warstw, które warunkują formowanie decyzji. 1. Warstwa biologiczna obejmuje to wszystko, co mieści się w pojęciu biologicznego programowania, z czym człowiek przychodzi na świat i czym tylko w nieznacznym stopniu może kierować. Na ~ 11 ~

proces decyzyjny działają tu dwa podstawowe prawa biologiczne: zachowania własnego życia i życia gatunku. Zwykle warstwa biologiczna jest najsilniejsza i gdy dochodzi do starcia między warstwami, ona najczęściej zwycięża. 2. Warstwa emocjonalna obejmuje stosunek uczuciowy do otoczenia, przede wszystkim otoczenia społecznego. Decydujący wpływ ma tu zasadnicza postawa emocjonalna wobec świata i ludzi postawa do lub od. Sfera emocjonalna determinuje przewagę postawy biorę lub daję, określa odbiór kontaktu człowieka z otaczającymi go ludźmi jako obowiązku lub zabawy, wyzwania pociągającego chęć dominowania bądź poprawiania ich natury czy też podejścia pełnego akceptacji i ciekawości odkrywania drugiego człowieka. W tej warstwie tworzą się mechanizmy nawykowych reakcji na określone bodźce zwłaszcza negatywne- swego rodzaju kompleksy i wypaczenia spowodowane sytuacjami urazowymi, np. odrzucenie uczuciowe w dzieciństwie skutkuje niską samooceną, brakiem poczucia własnej wartości i rzutuje na zachowania dorosłej osoby. 3. Warstwa społeczno-kulturowa w tej warstwie decydujący wpływ mają wzory, reguły, społeczno-kulturowe systemy wartości, spełniające rolę modeli, do których człowiek stara się dostosować (proces internalizacji). W trzeciej warstwie, w przeciwieństwie do pierwszej i drugiej procesy decyzyjne rozgrywają się powyżej progu świadomości i mają raczej charakter społeczny niż indywidualny. Wszystkie trzy warstwy są ze sobą ściśle powiązane i końcowy rezultat procesu decyzyjnego jest całką decyzji powstałych na poszczególnych poziomach. Ostateczna forma decyzji zależy jednak od warstwy ~ 12 ~

społeczno-kulturowej musi zostać tak sformułowana, by została przyjęta przez otoczenie społeczne. Wzajemne zależności między płaszczyznami warunkującymi procesy decyzyjne są oczywiście bardzo złożone, co powoduje występowanie niekiedy znacznych rozbieżności między czynnikami determinującymi, zaburzeń równowagi miedzy nimi, dominowanie procesów emocjonalnych lub intelektualnych, osobnicze różnice w szybkości podejmowania decyzji i sile reagowania. Zagadnienie procesu formowania decyzji jest bardzo rozległe i interesujące. Jednak na potrzeby niniejszej pracy poruszenie tej tematyki miało na celu przede wszystkim zwrócenie uwagi na: ogromną złożoność procesów decyzyjnych; znaczący wpływ na te procesy czynników leżących w sferze podświadomości, trudnych do jednoznacznego zidentyfikowania, ujęcia w ramach analiz modelowych, lecz absolutnie nie do pominięcia. 1.4.2 Analiza decyzyjna W kontekście powyższych rozważań, analizę decyzyjną należy postrzegać jako narzędzie wspomagające procesy decyzyjne. Jest to stosunkowo młoda dyscyplina naukowa ściśle związana z psychologią decyzji, a zarazem profesja praktyczna, która opierając się na modelach podejmowania decyzji proponuje praktyczne procedury dochodzenia do decyzji racjonalnych. Zgodnie z jej założeniami analitycy decyzyjni nie mają zastępować decydenta, a racjonalność decyzji ma uwzględniać jego subiektywne preferencje, gusty i przekonania. Przyjmując za podstawową zasadę wyboru maksymalizację oczekiwanej użyteczności, analiza decyzyjna polega na specyficznym podejściu do problemu decyzyjnego. Zgodnie z jej założeniami można ~ 13 ~

wyróżnić pewne etapy podejmowania decyzji. Zostały one przedstawione poniżej: I dwukierunkowa STRUKTURYZACJA problemu decyzyjnego: w sferze kontrolowanej przez w sferze poza kontrolą decydenta II OKREŚLENIE działań do wykonania w wyniku ewentualnych zdarzeń podjęcia decyzji istotnych dla realizacji III USTALENIE konsekwencji, do których prowadzi każdy możliwy ich przebieg wystąpienie zdarzenia * jednocześnie OFERUJE zbiór postulatów do OCENY użyteczności efektu działań dla danej decyzji prawdopodobieństwa zdarzenia ** dostarcza technik i procedur do wytwarzania tych ocen; *** proponuje wygodny sposób graficznej prezentacji problemu decyzyjnego- DRZEWO DECYZYJNE - pożyteczne narzędzie, porządkujące rozliczne czynniki, zidentyfikowane w trakcie procesu analizy decyzji, mające wpływ na samą decyzję, jej realizację oraz ostateczny rezultat (Tyszka, 1986). Analiza decyzyjna przewidziana jest do rozwiązywania złożonych problemów decyzyjnych, w których racjonalność jest szczególnie istotna. Stosowanie dostarczanych przez nią technik pozwala na wykrycie niezgodności w preferencjach i ocenach decydenta, co niejako oczyszcza proces decyzyjny z wpływu czynników natury psychologicznej, podświadomych, emocjonalnych itp. Można więc z dużym ~ 14 ~

prawdopodobieństwem oczekiwać, że decyzja podjęta zgodnie z przedstawionymi powyżej zasadami będzie rzeczywiście racjonalna. ~ 15 ~

1.5 Emocje Emocje nasze najgłębsze uczucia i pragnienia, miłość, namiętność, ekstaza, strach, wściekłość, smutek, rozpacz Ich potęga jest ogromna, obecność w każdym momencie życia wpisana w ludzką naturę to emocjonalne dziedzictwo, które posiedliśmy w drodze ewolucji. I choćby najbardziej racjonalne i naukowe teorie próbowały się go wyprzeć, pozycja emocji w ludzkiej psychice pozostanie niewzruszona, choć nie oznacza to, że jesteśmy skazani na pozostawanie w ich władzy. Słowo emocja wywodzi się od łacińskiego czasownika motere poruszyć, a przedrostek e- oznacza ku czemuś etymologia w sposób oczywisty wskazuje na skłonność do działania zawierającą się w każdej emocji i sugeruje główną rolę emocji w życiu człowieka, jako bodźca do działania. Ta najważniejsza funkcja emocji, wykształcona i utrwalona w toku ewolucji, wynika z potrzeby błyskawicznego rozpoznawania sygnałów płynących z otaczającego środowiska i nadawania im pozytywnego lub negatywnego znaczenia. Procesy emocjonalne są reakcją jednostki na otoczenie związaną z tym, że człowiek jako istota żywa istnieje dzięki stałej wymianie energetycznoinformacyjnej ze środowiskiem. Emocje stanowią niezbędny element psychiki człowieka, służą przystosowaniu się do otoczenia, ukierunkowują jego działania, pełnią ważną rolę w procesie uczenia się. Czynniki odpowiedzialne za powstawanie procesów emocjonalnych można zakwalifikować do trzech kategorii: 1. Czynniki naturalne, które wywołują emocje na podstawie wrodzonych właściwości organizmu. Należą do nich bodźce zmysłowe oraz bodźce pochodzące z narządów wewnętrznych. (tzw. bodźce pierwotne). Źródłem emocji często staje się przebieg i wyniki czynności wykonywanych przez jednostkę np. długotrwała bezczynność czy aktywność przekraczająca wydolność danej ~ 16 ~

osoby (bodźce kinestetyczne) zwykle wywołują negatywne emocje. 2. Czynniki, które stają się źródłem emocji w drodze doświadczenia nabywanego przez jednostkę (tzw. bodźce wtórne). Bodźce pierwotnie neutralne (bez mocy wywoływania emocji) mogą stać się dla człowieka źródłem nawet silnych emocji w wyniku określonych wydarzeń, jednostka uczy się reagować na nie emocją np. kobieta pogryziona w dzieciństwie przez psa, na widok psów reaguje strachem. 3. Czynniki wynikające z konfrontacji oczekiwań jednostki a stanem rzeczy bądź informacjami z jakimi się styka. Oczekiwania człowieka najczęściej dotyczą przyszłych zdarzeń oraz wyników jego własnej czynności. Źródłem emocji może być rozbieżność między oczekiwaniami a rzeczywistością np. bodźce nowe, zmienne, konfliktowe czy złożone. Zgodnie z hipotezą optimum rozbieżności, brak rozbieżności jest obojętny emocjonalnie, mała rozbieżność wzbudza dodatnie emocje. Natomiast jeśli ta rozbieżność wzrasta - pojawiają się proporcjonalnie coraz silniejsze emocje negatywne. Emocje trwają także po przerwaniu kontaktu z ich bezpośrednim źródłem. Na podstawie istniejących teorii można wyodrębnić pięć komponentów złożonych procesów emocjonalnych: zmiany fizyczne, objawiające się wzrostem napięcia mięśniowego i aktywności motorycznej ogólnej, zwiększoną intensywnością procesów umysłowych oraz pobudzeniem lub zahamowaniem autonomicznego układu nerwowego (sympatycznego lub parasympatycznego); ekspresja emocji w zachowaniu przejawiająca się w zmianach postawy, gestów, mimiki; ~ 17 ~

subiektywne doznania, które cechują się określonym nasileniem i znakiem: przyjemne (dodatni znak emocji), bądź przykre (ujemny znak emocji); aspekty poznawcze, określają świadomość i ocenę sytuacji jako sprzyjającej lub niesprzyjającej; podejmowanie określonych działań w reakcji na źródło emocji. Maksymalny poziom pobudzenia określa stany ekstazy, szału czy paniki, natomiast minimalny wiąże się ze stanami głębokiego smutku, apatii, senności lub skrajnej relaksacji. Natężenie emocji jest zróżnicowane osobniczo. Na taką samą sytuację różne osoby reagują w bardzo różny sposób. Nawet ta sama osoba w zależności od wielu okoliczności może w różnym natężeniu przeżywać swoje emocje. Siła emocji jest tym większa, im większe przeszkody wewnętrzne muszą być pokonane (np. zasady, normy, kary) aby powstrzymać wystąpienie reakcji emocjonalnych. Znak emocji pozwala kwalifikować je w dwie główne grupy: emocje negatywne (-) np. złość, rozpacz, rozczarowanie oraz emocje pozytywne(+) np. zadowolenie, radość, rozkosz. Przyczyny, jak i konsekwencje danej emocji determinują jej charakter, jakość. Emocje inicjują wielorakie reakcje, np. ciekawość może stać się początkiem czynności badawczych, strach często prowadzi do ucieczki bądź zahamowania, znieruchomienia, gniew (złość, wściekłość) pobudzają do ataku fizycznego lub (i) słownego, wstręt skłania do odsuwania od siebie lub utrzymywania dystansu, nadzieja wywołuje zachowania, które przybliżają jej spełnienie. Emocje negatywne mają za zadanie sprowokować jednostkę do przerwania aktywności, która stała się ich przyczyną, bądź przerwania kontaktu ze źródłem. Jednak emocje ujemne mogą trwać dłużej, nawet gdy ich przyczyna straci swoją moc oddziaływania. Przykładem tego są ~ 18 ~

urazy psychiczne, powstałe w wyniku traumatycznych wydarzeń w życiu człowieka. Charakterystyczne dla emocji pozytywnych jest z kolei wzbudzanie tendencji do podtrzymywania danej aktywności lub określonego kontaktu. Przy czym utrzymywanie się działania czynnika (zespołu czynników) wywołującego emocje dodatnie, przy zachowaniu wszystkich cech tego czynnika, może powodować stopniowy zanik tej emocji. Zachowanie zgodne z daną emocją tj. oddalanie się lub zbliżanie, może nie wystąpić wcale, jeśli powstały pewne procesy hamujące takie zachowanie, przeszkody wewnętrzne jednostki np. jej zasady, normy, standardy, bądź zewnętrzne - czyli kary za daną reakcje np. za okazanie złości, ucieczkę, czy głośny wybuch śmiechu itp. Istotne jest przy tym, że tendencje do zachowywania się zgodnie z emocjami mogą podlegać świadomej kontroli. W miarę rozwoju osobowości, dojrzałości społecznej i emocjonalnej zewnętrzne objawy pobudzenia emocjonalnego są ograniczane i kontrolowane. Wynika to zapewne ze zwiększonej intensywności pobudzenia układu autonomicznego i umysłowego. Procesy emocjonalne o tak złożonym przebiegu i zróżnicowanej charakterystyce są znamienne tylko dla istoty ludzkiej, określają jej indywidualność i istotę. ~ 19 ~

1.6 Psychologia stresu 1.6.1 Definicja Początkowo dążono do zdefiniowania stresu psychologicznego w kategoriach czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Podejście to, nazywane bodźcowym pokrewne jest jego potocznemu rozumieniu jako sytuacji trudnej. Zgodnie z nim, stresem psychologicznym jest taka zmiana w otoczeniu, która wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego i przeszkadza w normalnym toku reagowania. Rozumienie stresu jako reakcji wywodzi się z nauk medycznych i nadal jest w tych naukach powszechnie akceptowane. Wg tego podejścia stres jest to zespól specyficznych i niespecyficznych (ogólnych) reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i wystawiają na poważna próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie. Odczucia te są określane jako dyskomfort. Do zdarzeń bodźcowych należy wiele rożnych warunków zewnętrznych i wewnętrznych, które zbiorczo nazywane są stresorami. Obecnie powszechnie akceptowany jest pogląd, że w definiowaniu stresu psychologicznego należy uwzględnić obydwa człony, tzn. bodziec zewnętrzny i reakcję na jego działanie, a także - jako czynnik pośredniczący - postrzeganie sytuacji przez podmiot. We współczesnej psychologii stres nie jest wiec lokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu, ale dotyczy określonego rodzaju relacji między nimi. Zwykle ujmowana jest ona jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami bądź możliwościami jednostki z jednej strony a wymaganiami otoczenia z drugiej. Przedstawione powyżej możliwe podejścia do kwestii zdefiniowania stresu należą do podstawowych i stosunkowo najprostszych. W literaturze ~ 20 ~

można spotkać się z ujęciem stresu w wielu, różnorodnych aspektach, co wskazuje na ogromną złożoność i wielowymiarowość zagadnienia. Wydaje mi się, że przy podejmowaniu rozważań na ten temat nie należy pominąć istotnego kontekstu, na który wskazuje Selye H.(1977). Podkreśla on, iż stres jest normalną biologiczną reakcją każdego żywego organizmu normalnym fizjologicznym zjawiskiem związanym z procesami życia. Brak reakcji stresowej oznacza śmierć organizmu (Selye, 1977, s.6). Reakcja na bodźce stresowe polega na uruchomieniu przez organizm mechanizmów obronnych, zmobilizowaniu tzw. energii adaptacyjnej i wywołaniu takich zmian biochemicznych oraz fizjologicznych, że człowiek jest gotów sprostać narzuconemu zadaniu. 1.6.2. Style radzenia sobie ze stresem Radzenie sobie ze stresem należy rozumieć jako proces, obejmujący działania poznawcze i behawioralne, podejmowane po to, by sprostać specyficznym, zewnętrznym lub wewnętrznym wymaganiom związanym ze sprawdzeniem lub przekroczeniem osobistych zasobów.(folkman i in., 1986, za: Kuczyńska Alicja, 2002). W procesie radzenia sobie ze stresem wysiłki są podejmowane dwukierunkowo: 1)Zmierzają do rozwiązania problemu (zadania) 2)Mają na celu obniżenie zbyt wysokiego napięcia, towarzyszącego sytuacjom stresowym. Styl radzenia sobie ze stresem definiuje się jako charakterystyczny dla danej jednostki zbiór strategii (działań zaradczych) uruchamianych w konkretnej sytuacji stresowej. We współczesnej literaturze przedmiotu można znaleźć różne klasyfikacje stylów radzenia sobie ze stresem. ~ 21 ~

Przytoczę dość przejrzystą klasyfikację opracowaną przez Endlera i Parkera (za: Kuczyńska, Janda-Dębek, 2002) wyróżniającą trzy style: 1)Styl zadaniowy - skoncentrowany na rozwiązaniu zadania; 2)Styl emocjonalny zmierzający do redukcji nieprzyjemnych emocji; 3)Styl unikający skierowany na odwrócenie uwagi od źródła stresu lub poszukiwanie wsparcia społecznego stanowi on uzupełnienie dwóch wyżej wymienionych nawykowych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Powszechnie akceptowane w teorii psychologicznej interakcyjne podejście do badania ludzkiego zachowania, przyjmuje, że zależy ono od czynników osobowych, od czynników sytuacyjnych i od interakcji między tymi dwiema grupami czynników. Podejście to uzyskało empiryczne potwierdzenie w badaniach zachowań osób w sytuacji stresowej. Kuczyńska i Janda-Dębek(2002) opisały badanie Subiektywna interpretacja sytuacji a style radzenia sobie ze stresem. - badanie problemu radzenia sobie w perspektywie subiektywnej interpretacji sytuacji. W konstruowaniu modelu teoretycznego oparto się na koncepcji kategorialnego postrzegania sytuacji trudnej. Ustalono, iż ocena odbywa się w dwóch wymiarach: ogólnej wartościowości danej sytuacji określenie jej jako pozytywnej/negatywnej; poziomu pobudzenia wywołanego daną sytuacją przekraczającego lub nie - przeciętny stan pobudzenia (przy czym za przeciętny stan pobudzenia przyjęto poziom, związany z prawidłowym funkcjonowaniem osoby w typowych sytuacjach życiowych). Badanie potwierdziło wpływ na zachowanie człowieka w sytuacji stresowej czynnika sytuacyjnego, a dokładnie znaczenia, jakie ma dla ~ 22 ~

niego dana sytuacja tzn. subiektywne jej postrzeganie jako zagrożenie, wyzwanie, bezpieczeństwo bądź niespełnienie. Druga część podejścia interakcyjnego wskazuje na uzależnienie indywidualnego sposobu radzenia sobie od właściwości psychicznych człowieka. To przekonanie zostało także potwierdzone empirycznie w licznych badaniach. Ich wyniki wskazują na te właściwości psychiczne, które odgrywają ważną rolę w determinowaniu sposobu, a także indywidualnych różnic w zakresie radzenia sobie ze stresem. Są to między innymi: poczucie koherencji (Antonowsky, 1995); samoocena i wiara we własne możliwości (Maruszyński, 1997); humor i optymizm (Wojciszke, 1991); umiejscowienie osobistej kontroli (Poprawa, 1996) poczucie własnej samoskuteczności (Dolińska-Zygmunt, 2000); jawny sposób ekspresji przeżywanych emocji (Lis-Turlejska, 1992) zdolność wykorzystywania własnego ciała do regulacji emocjonalnego samopoczucia (Kuczyńska, Janda-Dębek, 2003) umiejętności nawiązywania i utrzymywania bliskich związków, a więc posiadanie przyjaciół, zapewniające poczucie wsparcia społecznego (Bartosz, 1992). ~ 23 ~