POLITYKA ENERGETYCZNA GMINY

AKADEMIA EKONOMICZNA IM. KAROLA ADAMIECKIEGO W KATOWICACH WYDZIAŁ EKONOMII Halina Rechul POLITYKA ENERGETYCZNA GMINY Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. AE dr hab. Andrzeja Barteczka KATOWICE 2010

Polityka energetyczna gminy Spis treści Wstęp. 4 Rozdział I Podstawy gospodarowania energią 10 1.1. Problemy definicji i klasyfikacji. 10 1.2. Gospodarowanie energią w świetle współczesnych teorii aspekt ekonomiczny 17 1.3. Gospodarka energetyczna w systemie gospodarki narodowej 21 1.3.1. Miejsce energetyki w systemie infrastruktury technicznej 21 1.3.2. Energetyka w ujęciu systemowym 25 Rozdział II Polityka energetyczna. 34 2.1. Pojęcie polityki energetycznej 34 2.2. Logiczne elementy polityki energetycznej 37 2.2.1. Uwarunkowania. 38 2.2.2. Cele 41 2.2.3. Środki. 42 2.3. Instytucje polityki energetycznej 46 2.4. Znaczenie polityki energetycznej dla gminy 52 2.5. Powiązania między polityką energetyczną gminy a polityką energetyczną państwa.. 54 Rozdział III Gmina jako podmiot polityki energetycznej w Polsce 61 3.1. Formalne podstawy prowadzenia polityki energetycznej przez gminy 61 3.1.1. Gmina jako jednostka samorządu terytorialnego.. 62 3.1.2. Zadania gminy 66 3.2. Zadania gminy w dziedzinie gospodarki energetycznej. 67 3.2.1. Planowanie energetyczne.. 71 3.2.1.1. Elementy planowania energetycznego 73 3.2.1.2. Proceduralne aspekty planowania energetycznego 75 3.2.2. Organizowanie zaopatrzenia.. 79 3.3. Gminne akty planowania w dziedzinie energetyki jako wyraz lokalnej polityki energetycznej 81 3.3.1. Treść gminnych aktów planowania energetycznego. 82 3.3.2. Charakter prawny dokumentów planowania energetycznego 85 3.3.3. Akty planowania energetycznego na tle innych aktów planistycznych gminy 92 3.4. Gmina jako producent lub dystrybutor energii 95 3.5. Gmina jako użytkownik energii 97

Rozdział IV Uwarunkowania polityki energetycznej gminy. 100 4.1. Tendencje przemian energetyki światowej. 100 4.2. Priorytety polityki energetycznej 104 4.3. Oddziaływanie Unii Europejskiej na gminy.. 109 4.3.1. Nakładanie zobowiązań. 109 4.3.2. Tworzenie możliwości.. 116 4.4. Decentralizacja i samorządność jako kierunki przemian cywilizacyjnych. 119 4.4.1. Samorządność lokalna podstawą państwa demokratycznego 119 4.4.2. Decentralizacja władzy publicznej. 122 4.5. Ustawodawstwo polskie w zakresie gospodarki energetycznej gminy 126 4.6. Najważniejsze zadania polityki energetycznej dla gminy w świetle Założeń polityki energetycznej do 2025 roku 131 4.7. Polityka regionalna oraz kompetencje władz regionalnych.. 134 4.7.1. Polityka regionalna 134 4.7.2. Kompetencje władz regionalnych.. 138 4.8. Zasoby energetyczne.. 140 4.9. Akty planistyczne gminy 147 4.10. Zmiany zapotrzebowania na nośniki energii. 150 4.11. Możliwości wykorzystania lokalnych zasobów energii i paliw 151 4.12. Świadomość społeczna. 152 Rozdział V Cele polityki energetycznej gminy... 155 5.1. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego gminy 155 5.1.1. Pojęcie i zakres bezpieczeństwa energetycznego... 155 5.1.2. Promowanie rozwoju odnawialnych źródeł energii.. 161 5.1.3. Promowanie efektywności energetycznej.. 163 5.2. Minimalizacja kosztów zaspokojenia potrzeb energetycznych odbiorców 165 5.3. Ograniczanie zanieczyszczenia środowiska naturalnego 168 5.3.1. Racjonalne gospodarowanie energią.. 169 5.3.2. Wykorzystanie lokalnych źródeł energii 170 Rozdział VI Środki polityki energetycznej gminy. 173 6.1. Instrumenty polityki energetycznej gminy. 173 6.1.1. Instrumenty prawno administracyjne. 173 6.1.1.1. Akty prawa miejscowego. 174 6.1.1.2. Decyzje administracyjne 179 6.1.2. Instrumenty ekonomiczne.. 182 6.1.2.1. Dochody budżetowe 182 6.1.2.2. Wydatki budżetowe 186 6.1.3. Instrumenty informacyjne 189 6.1.3.1. Strategie i plany. 191 6.1.3.2. Promowanie polityki energetycznej gminy 193 6.2. Przedsięwzięcia inwestycyjne gminy. 196 6.2.1. Inwestycje energetyczne 197 6.2.2. Źródła finansowania inwestycji 198

6.2.2.1. Wewnętrzne źródła finansowania. 199 6.2.2.2. Zewnętrzne źródła finansowania 202 6.3. Umowy 209 Rozdział VII Aktywizacja polityki energetycznej gminy.. 214 7.1. Skutki opracowania założeń i planu 214 7.2. Korzyści z prowadzenia polityki energetycznej przez gminy. 216 7.3. Możliwości prowadzenia polityki energetycznej przez gminy 222 Zakończenie.. 229 Spis tabel 237 Materiały źródłowe.. 238 Literatura.. 242 Strony internetowe.... 254

Wstęp W przeciągu zaledwie stulecia, energia i zapewniające ją systemy energetyczne odmieniły bieg ludzkiej historii. O tym, że energetyka spośród wielu sektorów gospodarki jest dziedziną szczególną, nie trzeba nikogo przekonywać. Od sprawnego jej funkcjonowania zależy bezpieczeństwo energetyczne państw, regionów, gmin. Produkty tego sektora i świadczone przez niego usługi mają istotny wpływ na działalność pozostałych działów gospodarki. Jakość wytwarzanych w tym sektorze paliw i energii, ich cena oraz poziom i zakres usług świadczonych przez przedsiębiorstwa energetyczne, są bardzo ważne dla efektywności gospodarowania wszystkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Samorządy lokalne są reprezentantami interesów lokalnych społeczności. Dokonują okresowych analiz istniejącej sytuacji co do sposobu zaspokajania zbiorowych potrzeb lokalnych społeczności w energię elektryczną, ciepło i gaz, wskazując jednocześnie, która z oferowanych na rynku technologii, bądź który z oferowanych produktów (rodzaju energii lub jej nośników) i na jakich obszarach, pozwala minimalizować koszty zaspokojenia potrzeb. Władze gminy formułują postulaty co do celowości podejmowania inicjatyw inwestycyjnych oraz oczekiwań, jak winna kształtować się w przyszłości struktura podaży poszczególnych rodzajów energii oraz infrastruktura systemów przesyłu lub dystrybucji, które zapewnią odbiorcy swobodę wyboru rodzaju wykorzystywanej energii lub jej nośnika na konkurencyjnym rynku. To, jak ukształtują gospodarkę energetyczną, jest jedną z wielu kwestii rozstrzyganych przez samorządy, lecz za to kluczową. Wpłynie to na całokształt egzystencji społeczności gminy. Uchwalona przez Sejm 24 lipca 1998 roku ustawa o zmianie ustaw określających kompetencję organów administracji publicznej w związku z reformą ustrojową państwa (Dz.U. nr 106, poz. 668) swoim art. 124 wprowadziła zmiany do ustawy Prawo energetyczne, które zapewniły samorządom terytorialnym gmin (miast) prawo, a jednocześnie nałożyły obowiązek, formułowania założeń polityki energetycznej na terenach objętych jurysdykcją samorządu. Gmina jest podmiotem suwerennym w określonym prawem zakresie, a jej władze mają obowiązek formułowania zbiorowych potrzeb i wyrażania interesów społeczności zamieszkałej na jej obszarze. Wypełnianie obowiązków przez gminę polega m.in. na opracowaniu założeń do planu zaopatrzenia w nośniki energetyczne. Dokument ten powinien zawierać informacje niezbędne do prowadzenia przez gminę aktywnej polityki energetycznej, dla której warunki brzegowe tworzy polityka energetyczna państwa,

zmierzająca do zbilansowania prognozowanego popytu na poszczególne nośniki energii z ich podażą. Podstawową przesłanką do prowadzenia polityki energetycznej przez gminy jest podział kompetencji i zmiana roli państwa w sektorze oraz odejście od struktur scentralizowanych. Nie ulega przy tym wątpliwości, iż sprzymierzeńcem gminy w procesie tworzenia i realizacji lokalnej polityki energetycznej powinna być dogłębna wiedza dotycząca zasad i regulacji prawnych dotyczących sfery energetyki, a także obowiązków na niej ciążących. Istnieje zatem potrzeba kompleksowego ujęcia problematyki dotyczącej zadań gminy i jej wpływu na lokalny rynek energii, wynikająca z nie zawsze dostatecznej wiedzy i świadomości, jak istotną rolę pełnią gminy w tym zakresie. Zapewne jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest brak odpowiednich opracowań poświęconych problematyce polityki energetycznej gminy, a niekiedy także trudności interpretacyjne, wynikające z niejasności przepisów Prawa energetycznego. Zadania, które zostały nałożone na gminy ustawą Prawo energetyczne, sprowadzane są najczęściej jedynie do obowiązku opracowania założeń, a czasami również planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. Często spełnienie tego obowiązku kończy się na przyjęciu tych dokumentów do realizacji przez rady gmin. Po pewnym czasie, chociażby z powodu braku aktualizacji danych, stają się one w dużej mierze bezużyteczne. Nasuwają się w związku z tym liczne pytania: dlaczego gminy, które przeznaczyły znaczne środki na opracowanie planów energetycznych wyrażających lokalną politykę energetyczną nie realizują ich w praktyce?, czy jest to kwestia braku zasobów niezbędnych dla kreowania pożądanej przez wspólnotę samorządową lokalnej polityki energetycznej?, czy gmina nie posiada odpowiednich środków realizacji?, czy powodem jest brak regionalnej polityki energetycznej państwa?, a może jest to kwestia braku podstaw teoretycznych umożliwiających władzom samorządowym gmin wykorzystanie istniejących uwarunkowań do prowadzenia aktywnej polityki energetycznej? Pytań sformułowanych w ten sposób można oczywiście postawić więcej. Faktem jednak jest, że po 17 latach funkcjonowania samorządu terytorialnego na poziomie gmin i 10 latach obowiązywania ustawy Prawo energetyczne, wciąż jeszcze brak jest wystarczających podstaw teoretycznych, które mogłyby być wykorzystane w codziennej praktyce planowania i realizacji przez gminy lokalnej polityki energetycznej, która wykorzystywałaby między innymi, a może przede wszystkim, ich własne zasoby energetyczne. Czy zatem warto lub dlaczego warto podejmować problematykę energetyki gminnej, czyli planowania i zarządzania energią w gminie mimo, że obecnie brak akceptacji

takich działań oraz pełnej świadomości znaczenia polityki energetycznej dla gminy? Odpowiedzi na to pytanie powinna dostarczyć niniejsza praca. W prezentowanej pracy została podjęta próba identyfikacji i analizy najważniejszych, zdaniem autorki, uwarunkowań oraz działań dotyczących kształtowania i prowadzenia lokalnej polityki energetycznej. Główne cele pracy koncentrują się zatem na: 1. Ustaleniu warunków, które muszą być spełnione, aby gminy mogły prowadzić politykę energetyczną i określeniu w tym kontekście możliwości prowadzenia polityki energetycznej przez gminy. 2. Identyfikacji problemów wynikających z uwarunkowań instytucjonalnych i realnych prowadzenia przez gminy polityki energetycznej oraz sformułowanie propozycji ich rozwiązania. Tematyka samorządu terytorialnego cieszy się dużą popularnością we współczesnych badaniach poświęconych zagadnieniom administracji publicznej, funkcjonowaniu wspólnot lokalnych, procesowi decentralizacji czy też absorpcji środków pochodzących z Unii Europejskiej. W literaturze wiele miejsca poświęca się również polityce energetycznej, ale zazwyczaj na szczeblu państwa. Dominują ujęcia prawne, ekonomiczne czy politologiczne. Znacznie rzadziej (a w zasadzie bardzo rzadko) pojawiają się takie, które kompleksowo analizują politykę energetyczną gminy, traktując lokalny samorząd wielowymiarowo, gdyż we współczesnym świecie przenikanie się różnych czynników kształtujących daną rzeczywistość jest znacznie większe niż dotychczas. Na funkcjonowanie samorządu lokalnego w Polsce duży wpływ wywiera nasze członkostwo w Unii Europejskiej. Co więcej, z chwilą akcesji wyzwania stojące przed gminami jeszcze się zwiększyły. Przyjęcie odpowiednich przepisów legislacyjnych jest, jak można przypuszczać, rzeczą znacznie prostszą niż dostosowanie się do nowych reguł konkurencji oraz standardów unijnych. W ogromnej mierze to właśnie na władzach lokalnych spoczywa obowiązek wdrażania prawa unijnego, m.in. w energetyce. Coraz większe oczekiwania dotyczące wyższej jakości usług są również artykułowane przez samych mieszkańców gmin oraz inwestorów. Zwłaszcza Ci ostatni oczekują od władz lokalnych niskich podatków. Z kolei mieszkańcy gmin liczą na pragmatyczne podejście do rozwiązywania lokalnych problemów energetycznych. Jednocześnie, polskie gminy stają przed koniecznością nadrobienia opóźnień w rozbudowie podstawowej infrastruktury energetycznej. Aby sprostać tym zadaniom gminy muszą zwiększyć swoją zdolność do absorpcji środków finansowych. Czy tak się stanie, w dużym stopniu zależy od umiejętności wypracowania odpowiednich projektów, skupienia wokół nich lokalnych

partnerów, którymi najczęściej są przedsiębiorstwa energetyczne, oraz efektywnego zarządzania. Podjęta próba teoretyczno empirycznej interpretacji tematu zmierzała do weryfikacji następujących hipotez: 1. Prawne uwarunkowania sprzyjają prowadzeniu przez gminy polityki energetycznej, ale nie gwarantują jej skuteczności. 2. Cele polityki energetycznej mogą być osiągane tylko w wyniku współdziałania władz publicznych wszystkich szczebli, dlatego też władze gminy powinny być podmiotami polityki energetycznej. 3. Stworzenie w gminie zintegrowanego systemu energetycznego i zapewnienie mieszkańcom oraz układom gospodarczym bezpieczeństwa energetycznego przy relatywnie niskim koszcie dostarczania nośników energii, wymaga współdziałania władz gminy i przedsiębiorstw energetycznych. 4. Możliwości finansowe gmin są zróżnicowane; w przypadku wielu z nich mniejszy zakres samodzielności finansowej jest barierą w procesie kształtowania i prowadzenia lokalnej polityki energetycznej. Zaproponowane problemy badawcze oraz hipotezy cząstkowe pozwoliły na sformułowanie zasadniczej tezy pracy. Brzmi ona następująco: bez dalszego rozwoju lokalnej samorządności i samodzielności finansowej, gminy nie będą mogły efektywnie i skutecznie realizować zadań polegających na zaspokajaniu potrzeb energetycznych mieszkańców oraz sprawnego świadczenia usług z tego zakresu. Zakres przedmiotowy pracy tworzy siedem rozdziałów, w których zawarto opis problemów i zagadnień związanych z procesem polityki energetycznej polskich gmin. W rozdziale pierwszym przedstawiono problemy dotyczące pojęć i definicji związanych z energią oraz dokonano prezentacji zagadnień dotyczących gospodarowania energią w świetle współczesnych teorii ekonomicznych. Podjęto również próbę odpowiedzi na pytanie, jak w świetle dotychczasowego dorobku teoretycznego powinno wyglądać racjonalne gospodarowanie zasobami energetycznymi i środowiskiem. W rozdziale tym scharakteryzowano energetykę jako złożony wewnętrznie system i jej związki z gospodarką narodową oraz przedstawiono rolę energetyki w systemie infrastruktury technicznej. System gospodarczy ujęto jako nadsystem dla systemu energetycznego. Jeden i drugi znajdują się pod wpływem zmiennego otoczenia i jednocześnie na nie oddziałują. Rozdział drugi poświęcono polityce energetycznej w szerokim znaczeniu. Omówiono istotę tej polityki, podjęto próbę zidentyfikowania powiązań między polityką energetyczną

państwa i gminy. Przedstawiono instytucje polityki energetycznej przyjmując, iż dzięki nim zachowany jest porządek w systemie gdyż tworzą one ład. Porządek warunkuje prawidłowy przebieg procesu polityki, a instytucje stoją na straży porządku. Treść rozdziału drugiego stanowi punkt odniesienia do rozważań dotyczących celów, uwarunkowań i środków polityki energetycznej gminy. W rozdziale trzecim, starano się przybliżyć szczególną rolę gmin w lokalnej gospodarce energetycznej poprzez wskazanie jakie działania w sferze energetyki na gruncie prawa energetycznego gmina musi, a jakie może, podejmować. Przeprowadzono analizę praw i obowiązków gminy w sferze zaopatrzenia w energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe, która pokazała, jak liczne zadania w tym zakresie ciążą na gminie jako podstawowej jednostce samorządu. Przedstawiono gminę jako podmiot usytuowany najbliżej obywatela, dysponujący największym potencjałem i w największym stopniu odpowiedzialny za świadczenie usług energetycznych. Nie zabrakło prezentacji celowości planowania energetycznego, które ma podstawowe znaczenie dla działań w zakresie odnawialnych źródeł energii i racjonalnego jej wykorzystania. 1. Uwagę poświęcono także zagadnieniom finansowania zadań mających na celu zaspokajanie potrzeb energetycznych lokalnych społeczności, co jest konsekwencją ich samodzielności. Podjęty temat wymagał poddania szczegółowej analizie celów, środków i uwarunkowań polityki energetycznej gminy, co uczyniono w trzech kolejnych rozdziałach. Szczególnie dużo uwagi, a co za tym idzie i miejsca, poświęcono instrumentom polityki energetycznej gminy ze względu na fakt, iż problem dostosowania instrumentarium nabiera jeszcze większego znaczenia po wstąpieniu do Unii Europejskiej w warunkach rozwoju rynku energii. Następnym krokiem może być stwierdzenie, że odpowiednie grupy instrumentów są stosowane na danym poziomie rozwoju. Zauważany też jest wzrost znaczenia instrumentów niematerialnych, służących kształtowaniu sprzyjającego środowiska biznesowego. Wśród celów najwięcej miejsca poświęcono bezpieczeństwu energetycznemu, aby pokazać, że energia jest albatrosem 2 bezpieczeństwa nie tylko narodowego, ale także 1 Zintegrowane planowanie energetyczne, rozumiane jako system obejmujący poziom gminy połączony z systemami programowania gospodarczego gospodarki przestrzennej oraz ochrony środowiska ma duże znaczenie dla wzmocnienia roli zrównoważonej gospodarki energetycznej w procesach rozwoju lokalnego. System zintegrowanego planowania energetycznego powinien stanowić podstawę dla rozwoju energetyki odnawialnej, dostarczając dane na temat dostępności zasobów, stanu ich wykorzystania oraz zrealizowanych inwestycji. Taki system informacyjny pozwala prowadzić efektywny monitoring rozwoju energetyki, identyfikować obszary warte wsparcia finansowego w ramach funduszy ekologicznych, a także służyć weryfikacji założeń polityki w zakresie energetyki odnawialnej. 2 Przewodniczący Komisji Spraw Zagranicznych Senatu Stanów Zjednoczonych Ameryki Richard Lugar powiedział, że energia jest albatrosem bezpieczeństwa narodowego Ameryki. Dał tym samym do zrozumienia, że jego zdaniem uzależnienie energetyczne Stanów Zjednoczonych ogranicza, a niekiedy wręcz uniemożliwia, realizację celów tego kraju. Fakt, iż Stany Zjednoczone są zmuszone podejmować rozmaite działania

lokalnego. Myśl o kryzysie energetycznym wywołuje lęk o przyszłość i byt. W procesie formułowania polityki energetycznej gminy pożądane jest dokonanie możliwie precyzyjnego rozróżnienia celów, środków ich realizacji i uwarunkowań. Celem polityki jest osiągnięcie lub utrzymanie pewnego stanu. Środek polityki służy do osiągnięcia celu w sposób bezpośredni lub pośredni, gdy jego użycie wywołuje określone zachowania innych podmiotów. Do uwarunkowań natomiast można zaliczyć tylko te stany, zjawiska lub procesy, na które polityk nie ma większego wpływu, a przynajmniej nie może ich kształtować w sposób bezpośredni. Zakładając, że państwo demokratyczne ma charakter fundamentalny, uznano decentralizację państwa i rozwój samorządności lokalnej za naturalne i niezwykle istotne uwarunkowanie lokalnej polityki energetycznej. W ostatnim, siódmym rozdziale, zaprezentowano skutki uchwalenia przez gminę dokumentów planistycznych, a także zaprezentowano korzyści jakie mogą osiągnąć gminy z prowadzenia polityki energetycznej. Wskazano również pewne możliwości jakie mają do dyspozycji władze gmin chcące aktywizować lokalną politykę energetyczną. Praca jest oparta na literaturze przedmiotu, materiałach źródłowych oraz regulacjach prawnych. Problematyka badawcza podjęta w pracy koresponduje z wynikami zainteresowań autorki oraz nawiązuje do wcześniej prowadzonych badań. Stąd w pracy w dużym stopniu wykorzystano własny dorobek publikacyjny. Do powstania rozprawy przyczynili się wszyscy, którzy motywowali, doradzali i wspierali wiedzą, a także krytykowali. Jak się okazuje, Wielce Szanownych Osób wspierających autorkę w tym zamierzeniu jest zbyt dużo, by wymienić wszystkie bez obawy, że któraś z nich nie zostanie pominięta. zmierzające do zapewnienia sobie stałości dostaw niezbędnej energii, sam w sobie stanowi zagrożenie bezpieczeństwa narodowego tego kraju.

jej rolę. 3 Pojęcie energii związane jest z procesami zachodzącymi w przyrodzie, stanowi ona Rozdział 1 Podstawy gospodarowania energią 1.1. Problemy definicji i klasyfikacji Znaczenia energii w funkcjonowaniu i rozwoju gospodarczym każdego kraju we współczesnym świecie nie trzeba uzasadniać, gdyż dotychczas osiągnięty poziom cywilizacji materialnej i kultury w kształtowaniu obecnego oblicza świata potwierdza na przykład jedno z podstawowych pojęć fizyki, która definiuje ją jako wyrażoną w jednostkach pracy skalarną wielkość charakteryzującą stan układu fizycznego, jego ruch i oddziaływanie zgodnie z zasadą zachowania energii. 4 W sposób ogólny można zdefiniować energię jako zdolność do wykonywania pracy właściwej ciału lub procesowi. 5 Powyższe definicje pokazują, jak trudno jednoznacznie określić pojęcie energii, okazuje się, że energia jest jedna, ale może przejawiać się w wielu postaciach. 6 Energia powstaje w wyniku przetworzenia nośników energii pozyskiwanych bezpośrednio z natury, czyli pierwotnych, do których należą: węgiel (energetyczny, koksowy i brunatny), ropa naftowa, gaz ziemny (wysokometanowy i zaazotowany), torf dla celów opałowych, drewno opałowe, paliwa odpadowe stałe (roślinne i zwierzęce), odpady przemysłowe stałe i ciekłe, odpady komunalne oraz inne surowce wykorzystywane do celów energetycznych (np. metanol, etanol), energia wodna, wiatrowa, słoneczna, geotermalna, biomasa oraz biogaz. Wymienione pierwotne nośniki energii wchodzą w skład zasobów naturalnych, 7 a nazwę zasobów noszą te elementy przyrody, które stanowią źródło korzyści dla człowieka. 8 3 T. Muszkiet: Narastająca zależność polskiej gospodarki od importu nośników energii w perspektywie do 2010 roku, [w:] praca zbiorowa pod redakcją W. Bojarskiego: Energetyka, środowisko i planowanie rozwoju, wyd. Polska Akademia Nauk, Komitet Inżynierii Środowiska, Zakład Problemów Energetyki IPPT, Warszawa 1986. 4 Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982, s. 194. 5 G. Wojtkowska-Łodej: Polityka energetyczna Polski w aspekcie integracji z Unią Europejską, SGH Warszawa 2002, s. 11. 6 G. Jezierski: O energii inaczej, Energia nr 40/ 1998. 7 Współcześnie pod pojęciem zasobów naturalnych rozumie się bogactwa naturalne (minerały, gleby, wody, powietrze, roślinność i zwierzęta, siły przyrody) oraz walory środowiska decydujące o jakości życia człowieka (przestrzeń geograficzną, piękno krajobrazu, mikroklimat itp.). Por.: Z. Jakubczyk: Ogólne podstawy analizy wykorzystania zasobów naturalnych w procesie wzrostu [w:] S. Czaja, Z. Jakubczyk, H. Piotrowicz: Pojecie zasobów naturalnych i środowiska przyrodniczego (naturalnego) w teorii wzrostu gospodarczego. Próba przeglądu i klasyfikacji, Prace Naukowe AE, Wrocław, nr 489/ 1989, s. 193-195. 8 J. Jabłoński: Wybrane problemy zarządzania środowiskowego, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 1999.

Z punktu widzenia ekonomii ważny jest podział zasobów naturalnych na odnawialne i nieodnawialne oraz wyjaśnienie zagadnienia ich wyczerpywalności. Zasoby odnawialane to takie, które podlegają procesowi samoreprodukcji (samoregeneracji), zasoby nieodnawialne zaś to takie, które nie podlegają procesowi samoreprodukcji. 9 Przykładem zasobów nieodnawialnych mogą być paliwa kopalne takie, jak: węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny, rudy uranu. Do zasobów odnawialnych możemy natomiast zaliczyć energię wody, wiatru, energię słoneczną i geotermalną, drewno opałowe, energię uzyskiwaną z odpadów. 10 O zasobach wyczerpywalnych mówi się wtedy, jeśli tempo użytkowania przez człowieka przekracza tempo ich samoreprodukcji. W ekonomii zasoby energetyczne wyczerpywalne to takie, których międzyokresowa suma dóbr i usług, jakie możemy czerpać z danej wielkości wyczerpywalnego zasobu naturalnego, jest ograniczona. Zatem najważniejsze pytanie ekonomiczne w przypadku zasobów wyczerpywalnych, to kwestia, w jaki sposób gospodarować tymi zasobami, aby były dostępne w jak najdłuższym czasie. Nośniki energii w procesie gospodarowania ulegają przetworzeniu. Suma energii zawartej w pierwotnych nośnikach energii nosi nazwę energii pierwotnej. 11 Z nośników, które uzyskuje się w procesach przemian energetycznych, powstaje energia bezpośrednia. 12 Stanowi ona sumę pochodnych nośników energii, do których należą: brykiety z węgla kamiennego i brunatnego, produkty procesów koksowania węgla (np. koks, gaz koksowniczy), produkty przerobu ropy naftowej w rafineriach, paliwa gazowe z procesów technologicznych (np. gaz wielkopiecowy), energia elektryczna i ciepło. Możemy powiedzieć również, że energia bezpośrednia to energia pierwotna pomniejszona o sumę strat powstających w toku przemian energetycznych, czy przesyłania do miejsca przeznaczenia, zdeterminowanych głównie techniką i technologią. Na określenie energii bezpośredniej powszechnie używa się terminu energia finalna lub tzw. zużycie bezpośrednie i posiada ona większą użyteczność niż energia pierwotna. Parametry techniczne energii bezpośredniej dostosowywane są do potrzeb odbiorcy i za pomocą sieci energetycznych jest ona do niego przesyłana. Konsumentów energii interesuje jej postać pod nazwą: energia użyteczna, czyli taka, która nie podlega dalszym przemianom. 9 Ibidem, s. 92. 10 Energia słoneczna jest tu charakterystycznym przykładem zasobu odnawialnego, który nie zmienia się w trakcie użytkowania, jej eksploatacja nie powoduje żadnych zmian w poziomie emisji. 11 Energia pierwotna to energia w postaci nieodnawialnej (energia chemiczna paliw) i odnawialnej (np. energia słoneczna, wód, geotermiczna i inne) czerpana bezpośrednio z przyrody, która nie była poddana technologicznemu procesowi przetwarzania. Zob. Założenia Polityki energetycznej Polski do 2025 roku Dokument Rządowy zatwierdzony przez Radę Ministrów RP w dn. 22.12.2004. 12 Energia przetworzona z energii pierwotnej w postać uszlachetnioną, dostosowaną do potrzeb konsumenta, określana jest także mianem energii wtórnej. Por. G. Wojtkowska Łodej: Polityka energetyczna Polski w aspekcie integracji z Unią Europejską, SGH, Warszawa 2002, s.12-13.

Postacie oraz sposoby dostawy energii finalnej są różne, w zależności od nośnika energii. Energia elektryczna, gaz oraz ciepło są dostarczane za pomocą sieci energetycznych i często określane mianem sieciowych nośników energii. Bezpieczeństwo stałego zasilania odbiorców w energię w dużej mierze zależy od sprawności technicznej sieci przesyłowej, jej niezawodności i wydolności. Bezpieczeństwo dostaw energii sieciowej wymaganego rodzaju i jakości w dużej mierze zależy od prawidłowego funkcjonowania systemu elektroenergetycznego, na który mają wpływ: poziom rezerw mocy, stan sieci przesyłowej, koncentracja mocy i struktura paliw, niezawodność pracy centrum dyspozytorskiego, dostępność pomocy zagranicznej oraz możliwości odbudowy systemu. 13 Energia stanowi podstawę rozwoju gospodarczego i społecznego współczesnych gospodarek, jest ona nieodzowna do funkcjonowania społeczeństwa, a sposoby jej wykorzystywania wpływają na wszystkie aspekty życia społecznego. 14 Wszechstronne wykorzystanie energii przyczyniło się do podniesienia poziomu życia człowieka, a tym samym miało wpływ na jego długość 15. Truizmem byłoby w tym miejscu przypominać, że sama energia to produkt, bez którego niemożliwy jest postęp cywilizacyjny 16. Problem polega na tym, że energię należy użytkować racjonalnie (tj. oszczędzać), z drugiej zaś strony poziom jej zużycia jest traktowany jako miara rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. 17 Energia postrzegana jest przez rządy państw jako dobro strategiczne, co przyczyniło się do wyróżnienia gospodarki energetycznej jako odrębnej dziedziny działalności gospodarczej. 18 Termin gospodarka energetyczna używany bywa w stosunku do pojedynczych nośników i rodzajów energii oraz może służyć jako określenie wszystkich rodzajów paliw i energii. W drugim przypadku właściwsze wydaje się używanie terminu 13 M. Duda: Liberalizacja rynku a bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej, Przegląd Energetyczny nr 4/2003; Wzmocnienie nadzoru właścicielskiego, Przegląd Energetyczny nr 2/2002. 14 W związku z rosnącym uzależnieniem ludzkiej działalności od nieprzerwanego zasilania energią elektryczną stawiane jest pytanie: Czy energia elektryczna jest towarem podlegającym prawom rynku, czy też świadczeniem mającym charakter służby publicznej? zob. [w:] Ekologiczne aspekty wytwarzania energii elektrycznej, Przegląd Energetyczny nr 1/2002. 15 A.Strupczewski : Analiza korzyści i zagrożeń związanych z różnymi źródłami energii elektrycznej, Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, Raport PTN-3/1999, Warszawa 1999r., s.16-19. 16 Energia jest towarem, Rzeczpospolita, dodatek Elektroenergetyka z dnia 15 września 1998. 17 S. Filipiak: Energia elektryczna jak ją promować?, Rzeczpospolita, dodatek reklamowy Elektroenergetyka z 18 kwietnia 1996r. 18 Energetyka zajmuje w Polsce miejsce szczególne, ponieważ stanowi o bezpieczeństwie narodowym, a jej współpraca z innymi działami gospodarki ma znaczący wpływ na efektywność gospodarowania, tak w skali sektora, jak i całej gospodarki. Stała się przedmiotem badań nauk technicznych, ekonomicznych, społecznych, przyrodniczych. Cz. Mejro definiuje gospodarkę energetyczną jako dział nauki o układach, zajmujących się problemami racjonalnego pozyskiwania, przetwarzania, przesyłania i użytkowania energii oraz planowania przyszłego na nią zapotrzebowania. Por. Cz. Mejro: Podstawy gospodarki energetycznej, Wyd. Naukowo- Techniczne Warszawa 1980, s. 16.

gospodarka paliwowo energetyczna, gdyż gospodarka energetyczna to najogólniej rzecz ujmując, gospodarka zasobami energii, czyli procesy gospodarowania w obszarze energii. 19 Obejmuje ona całokształt zjawisk i procesów związanych z pozyskiwaniem i wykorzystywaniem nośników energii w procesach przetwarzania, jak i końcowego użytkowania paliw i energii. Gospodarka energetyczna ma charakter systemowy i stanowi wyodrębniony element gospodarki narodowej. Podstawą tego wyodrębnienia mogą być powiązania systemowe lub charakterystyka rzeczowa. W pierwszym przypadku możemy mówić o tzw. systemie energetycznym, w drugim o sektorze. 20 System energetyczny to układ stanowiący sieć powiązań, poczynając od pierwotnej postaci energii, a na jej formie użytecznej dla finalnego odbiorcy kończąc. Pomiędzy elementami składowymi systemu występują określone współzależności warunkujące ich zachowanie. W ujęciu systemowym energetykę charakteryzujemy poprzez związki funkcjonalne i przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi jej częściami wydzielonymi zgodnie z kryterium funkcji, jakie pełnią w systemie różne postacie energii. Zdefiniowanie i wyodrębnienie poszczególnych elementów oraz rozpoznanie powiązań systemowych jest podstawą oceny sprawności systemu i może być wykorzystane do zarządzania systemem energetycznym bądź jego częściami, czyli podsystemami. W energetyce jako całości można wydzielić podsystemy związane z fazami przetwarzania energii, obejmują one: wytwarzanie, przesyłanie i jej dystrybucję. Ujęcie systemowe stanowi podstawę do formułowaniu założeń polityki energetycznej państwa. Rozpatrując energetykę, z punktu widzenia jednorodności charakteru działalności mamy do czynienia z wyodrębnionym sektorem gospodarki. 21 Sektor energetyczny (infrastruktury gospodarczej) 22 można z kolei podzielić na wiele równorzędnych części, czyli podsektorów. Zawierają one przedsiębiorstwa energetyczne prowadzące działalność gospodarczą w zakresie wytwarzania, przetwarzania, magazynowania, przesyłania oraz dystrybucji paliw lub energii, a także obrotu nimi. Przedsiębiorstwa energetyczne zazwyczaj zgrupowane są w następujących sektorach: elektroenergetycznym, gazowniczym, 19 Zintegrowane planowanie w gospodarce energetycznej, wyd. FEWE, Warszawa Katowice Kraków 1997, s. 9. 20 A. Dobroczyńska, L. Juchniewicz, B. Zaleski: Regulacja energetyki w Polsce, wyd. Adam Marszałek, Warszawa Toruń 2001, s. 39. 21 Pojęcie sektora jest przedmiotem dyskusji. Według definicji klasycznej, sektor to grupa przedsiębiorstw mających jedną lub kilka cech tzw. klas. Cechy wspólne mogą dotyczyć wielkości przedsiębiorstw, formy prawnej, sposobu produkcji itp. Tradycyjnym kryterium wyróżniania sektorów pozostaje rodzaj podstawowej działalności przedsiębiorstw. Por. M. Gorynia: Teoria i polityka regulacji mezosystemów gospodarczych, a transformacja postsocjalistycznej gospodarki polskiej, Zeszyty Naukowe nr 141/1995, AE Poznań, s. 22-34. 22 Etymologiczne określenie infrastruktura wywodzi się z języka łacińskiego od słów infra i struktura, co można tłumaczyć jako strukturę wewnętrzną lub podstawową. Infra znaczy dosłownie: pod, poniżej, niższy, dolny, a struktura oznacza: budowę, organizację wewnętrzną, układ, współzależność składników.

ciepłowniczym oraz surowcowo paliwowym, a także obejmują energetykę niekonwencjonalną. Sektory: elektroenergetyczny, cieplny i gazowniczy wyróżniają się znacznym udziałem inwestycji surowcowych, niezbędnych do transmisji energii. Dzięki nim mogą zaspokajać lokalne potrzeby odbiorców energii i są zaliczane do sektorów infrastrukturalnych. 23 W sektorach tych występują elementy monopolu naturalnego. Istotę monopolu naturalnego oddają dwie definicje. Jedna z nich podkreśla aspekt technologiczny, określając monopol naturalny jako przemysł, w którym czynniki techniczne wykluczają istnienie więcej niż jednego producenta, a produkty czy usługi dostarcza się za pomocą rur lub kabli. Według definicji wykorzystywanej w teorii ekonomii, monopol naturalny jest to przemysł, w którym korzyści skali produkcji pozwalają jednemu przedsiębiorstwu zaspokoić potrzeby rynku po mniejszym przeciętnym koszcie niż w każdym innym przypadku. 24 Krystyna Bobińska wykorzystuje w swojej pracy sformułowanie określające monopol naturalny jako sytuację ekonomicznej nieopłacalności podejmowania działalności przez konkurentów ze względu na zależność pomiędzy kosztami wejścia na rynek, a skumulowanymi oczekiwanymi zyskami. 25 W teorii ekonomii przez długi okres czasu funkcjonował pogląd, iż wprowadzenie konkurencji do sektorów infrastrukturalnych, ze względu na istnienie monopolu naturalnego 26 jest możliwe w bardzo ograniczonym zakresie. W ostatnim dziesięcioleciu poddano wnikliwej analizie związek między istnieniem naturalnego monopolu, a możliwościami kreowania efektywnych mechanizmów konkurencji w tych sektorach. 27 Wyniki tej analizy można sprowadzić do wniosków, iż zakres występowania naturalnego monopolu w sektorach 23 Infrastruktura (infra oznacza wewnętrzny) wg Kopalińskiego to podstawowe urządzenia, przedsiębiorstwa i instytucje nieodzownie potrzebne do właściwego funkcjonowania pozostałych działów gospodarki, W. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, s. 229. Ze względu na różnorodność podejść istnieją trudności w jednoznacznym zdefiniowaniu pojęcia infrastruktura. Szeroki przegląd poglądów na temat pojęcia infrastruktury znaleźć można w pracy A. Barteczka: Inwestycje infrastrukturalne jako instrument polityki przestrzennej, Prace naukowe AE Katowice, Katowice 1982, s. 67-77. Często używa się też sformułowania: sektory infrastrukturalne o charakterze użyteczności publicznej. Warto jednak pamiętać, że nie wszystkie sektory infrastrukturalne mają charakter użyteczności publicznej. Określenie, które z nich mają taki charakter, jest do pewnego stopnia elastyczne w czasie i przestrzeni. Na pewno należy do nich energetyka, a w szczególności elektroenergetyka ze względu na jej źródła w powiązaniu z sieciami. 24 W.J. Baumol, A.S. Blinder: Economics, Principles and Policy, H.B. Publishers, Princeton University 1989, s. 599. 25 K. Bobińska : Rynek w infrastrukturze i infrastruktura na rynku, PAN, Warszawa 2000, s. 28. 26 W warunkach rzeczywistego monopolu naturalnego konkurencja podmiotów gospodarczych jest nieracjonalna, ponieważ musi prowadzić do wzrostu poziomu cen. Por. P. Jeżowski: Teoretyczne podstawy gospodarki publicznej, SGH, Warszawa 1992, s. 9-14. 27 Zob. A. Noga: Zmiana pozycji konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw, Gospodarka Narodowa, nr 6/ 1995; Z. Szalbierz : Strategia przedsiębiorstw sektora elektroenergetyki a struktura rynku energii, Rynek Energii, nr 4/1999.

sieciowych ograniczony jest praktycznie do działalności bezpośrednio sieciowej, a tworzenie mechanizmów konkurencji możliwe jest nawet tam, gdzie pozycja wyłączności ma swoje uzasadnienie. 28 Za warunek konieczny wprowadzenia stosunków rynkowych do energetyki uważa się oddzielenie energii jako produktu od jej dostawy jako usługi, oraz oddzielne wycenianie tych dwóch składników. 29 Jednak uruchomienie konkurencyjnego rynku energii wymaga odpowiedniej infrastruktury prawnej, czyli przepisów regulujących działanie rynku, oraz infrastruktury technicznej, czyli odpowiedniego oprzyrządowania umożliwiającego prawidłowe rozliczanie za obrót energią elektryczną. Sektor energii poddano liberalizacji i dopuszczono do powstania w nim konkurencji celem poprawy efektywności jego funkcjonowania i względnej obniżki cen energii, przy zachowaniu pewności i bezpieczeństwa dostaw energii oraz spełnianiu przez nią funkcji dobra publicznego. 30 Przedsiębiorstwom sektorów elektroenergetycznego i gazowniczego przypisana jest ze względu na istnienie w ich obrębie monopolu naturalnego, funkcja użyteczności publicznej. 31 Należy podkreślić, że nawet w warunkach konkurencyjnego rynku energii 28 Z. Szalbierz : Spółki dystrybucyjne na rynku energii elektrycznej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002, s. 40 ; Z. Szalbierz : Struktura rynku energii a strategia spółek dystrybucyjnych, Rynek Energii nr 4/2000. 29 W. Mielczarski: Rynki energii elektrycznej. Wybrane aspekty techniczne i ekonomiczne, Wyd. Agencja Rynku Energii S.A. i Energoprojekt Consulting S.A., Warszawa 2000, s.21 oraz L. Szczygieł: Model rynku energii elektrycznej, [w:] praca zbior. pod red. M. Okólskiego: Jaki model rynku energii? Urząd Regulacji Energetyki, Warszawa, 2001. 30 Według teorii dóbr publicznych Samuelsona, dobra publiczne to te, które nie są prywatne i ich spożycie przez jednego konsumenta nie ogranicza liczby tych dóbr dostępnych dla pozostałych osób. Zob. P.A. Samuelson: The Pure Theory of Public Expenditure [w:] The Review of Economic and Statistics, 1954 nr 4, s. 387-389. Dobra publiczne charakteryzują się ogólną dostępnością, co oznacza, że nikt nie powinien być ich pozbawiony z powodów ekonomicznych lub technicznych. Nie ma wobec tego czynnika rywalizacji w korzystaniu z tych dóbr, przez co każdy ma do nich równy dostęp. Dobra publiczne mogą być świadczone nieodpłatnie, częściowo odpłatnie lub odpłatnie. Zob. A. Kormar: Finanse publiczne, PWE, Warszawa 1995, s. 46. Produkcja i udostępnianie dóbr publicznych szerokim rzeszom użytkowników tworzą koszty, a przy braku rynkowej podstawy do określenia ceny dóbr konieczne jest wykorzystanie politycznego procesu uzgodnień alokacyjnych decyzji. Zob. S. Golimowska: Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, PWN, Warszawa 1994, s. 38-41. Dobra te są przedmiotem zainteresowania każdego obywatela, nawet jeżeli nie korzysta z nich osobiście. Zob. T. Markowski: Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999, s. 67-69. W pracy przyjęto, że dobro publiczne to takie dobro, którego jednostka może zaspokoić więcej niż jednego konsumenta, a dodatkowy konsument nie redukuje ilości dostępnej dla innych. Drugą cechą jest niewykluczalność w konkurencji. Dlatego usługi o charakterze użyteczności publicznej nie są tożsame z dobrami publicznymi, pomimo że władza publiczna ponosi koszty ich świadczenia. Zakres użyteczności publicznej ma bowiem charakter umowny. Władza publiczna może więc uznać lub nie, jakiś zakres usług za użyteczność publiczną. Szeroko na ten temat pisze K. Bobińska [w:] Rynek w infrastrukturze, op. cit., s. 34-37. 31 Zdefiniowanie pojęcia użyteczności publicznej (public service) jako pojęcia ogólnego nie jest łatwe, gdyż wymaga ono dezagregacji. Funkcja użyteczności publicznej, czy też zadania publiczne pełnione przez sektory, nie oznaczają, że sektory dostarczają dóbr publicznych. Por. W.J. Baumol, A.S. Blinder: Economics, Principles and Policy, H.B. Publishers, Princeton University 1989, s. 680. Ogólne pojęcie użyteczności publicznej opiera się na dwóch filarach, na monopolu naturalnym i na charakterze potrzeb. Zatem koncepcja użyteczności publicznej uwzględnia nie tylko aspekty technologiczne i ekonomiczne, lecz również społeczne.

nie mogą być naruszone obowiązki przedsiębiorstwa wynikające ze statusu służby publicznej 32. Tworząc konkurencyjny rynek energii, warto zwrócić uwagę na pewne osobliwe cechy energii jako przedmiotu rynkowego obrotu. Energia (bez względu na postać) ma swoją cenę, jest zatem towarem i może zmieniać właściciela, jeśli nabywca zapłaci producentowi lub dostawcy stosowny ekwiwalent. Energia jest także swoistą wartością społeczną umożliwiającą życie na poziomie niezbędnym dla utrzymania elementarnego standardu. Dlatego też, dostęp do energii nie tylko klasyfikuje nam grupy według ich zamożności, ale także wskazuje na zakres biedy społecznej 33 Prawo europejskie (zbiór różnych norm prawnych) regulujące działanie sektora energetycznego rozwija się w dwóch kierunkach: pierwszy, dominujący związany jest z pojawiającą się konkurencją, drugi przeciwny, ale działający równolegle dąży do wyłączenia pewnych sektorów gospodarki np. energetyki spod zasad wolnej konkurencji. Dzieje się tak dlatego, że pewne dobra lub usługi, np. dostarczanie energii elektrycznej, stanowią przedmiot obrotu gospodarczego, ale równocześnie mają charakter użyteczności publicznej. Energia elektryczna, ze względu na jej niezbędność we wszystkich procesach gospodarczych i konsumpcji, uważana jest obecnie za należne każdemu obywatelowi dobro publiczne. Przedsiębiorstwa energetyczne natomiast, ze względu na fakt, iż prowadzą działalność zaliczaną do sfery użyteczności publicznej, na podstawie przepisów prawa unijnego oraz krajowego, mają obowiązek realizować określone zadania publiczne. 34 Dalszy społeczny i gospodarczy rozwój świata wymaga odpowiedniej, tj. rosnącej podaży energii, nie jest on bowiem możliwy przy zachowaniu obecnego poziomu zużycia energii, nie mówiąc już o jego spadku. Wynika z tego, że gospodarowanie energią nabiera coraz większego znaczenia, a zaopatrzenie gospodarek i konsumentów indywidualnych w stosowną, co do wielkości i jakości, ilość energii ma współcześnie wymiar ekonomiczny, ekologiczny i polityczny. 32 Działalność przedsiębiorstw zaliczanych do sfery użyteczności publicznej uznaje się za związaną z interesem publicznym lub będącą sprawą publicznego zainteresowania. W dyskusji nad koncepcją użyteczności publicznej zwraca się uwagę na fakt, że nie rozstrzyga ona jednoznacznie formy własności. Działalność gospodarcza w sferze użyteczności publicznej może być prowadzona zarówno przez przedsiębiorstwa publiczne, jak i prywatne. Por. P. Jeżowski: Teoretyczne podstawy gospodarki publicznej, SGH, Warszawa 1992, s. 21-25. 33 J. Wódz: Energia, Nowy Przemysł, nr 4/2001. 34 W. Hoff : Obowiązki publiczne przedsiębiorstw energetycznych [w:] Regulacja w energetyce, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2002, s. 31 i dalsze.

1.2. Gospodarowanie energią w świetle współczesnych teorii - aspekt ekonomiczny Problematyka związana z eksploatacją zasobów naturalnych 35 do których zaliczamy również zasoby energetyczne przez długi czas pozostawała poza głównym nurtem rozważań nauki. Dopiero prace Malthusa i Ricardo przyniosły istotny postęp w zakresie wykorzystania zasobów naturalnych. Rozważania teoretyczne na temat zasobów naturalnych dotyczyły przede wszystkim ich ograniczoności 36. Paradygmat Malthusa przyjmuje, że istnieje pewna absolutna granica zasobów, poza którą przestają one być dostępne. Teoria Malthusa opiera się na domniemanym prawie naturalnym; szczupłość zasobów oraz jej skutki przyjmuje on jako oczywisty aksjomat, ale go nie dowodzi. Natomiast Ricardo twierdzi, że zasoby naturalne są nieograniczone, co do ilości, ale są niejednorodne, tzn. są zasoby gorsze i lepsze. W miarę jak postępuje rozwój, trzeba sięgać po coraz uboższe zasoby, co podnosi koszty wzrostu gospodarczego i przez to wyznacza jego granice. Ricardo zakłada, że społeczeństwo umie i chce zużywać zasoby w kolejności ich zmniejszającej się ekonomicznej jakości, to znaczy w efekcie następuje zwiększający się koszt jednostki produkcji. 37 Zarówno Malthus jak i Ricardo pomijali w swoich teoriach postęp techniczny oraz możliwość substytucji za co byli krytykowani. Jednak podejście do zasobów naturalnych przez nich prezentowane, często było wykorzystywane do analiz procesów gospodarczych i stanowiło inspirację wielu nowych poglądów. W ekonomii neoklasycznej podejście do problemów eksploatacji i wyczerpywania się zasobów naturalnych jest ściśle związane z poglądem, że rynek stanowi mechanizm koordynacji i optymalizacji działań jednostkowych podmiotów gospodarczych. Coraz rzadsze występowanie poszczególnych zasobów naturalnych będzie powodowało (w ujęciu neoklasycznym) wzrost cen tych zasobów, a to z kolei rozwój substytucji. Nie powinny zatem powstawać bariery wzrostu z powodu całkowitego wyczerpywania zasobów podstawowych surowców naturalnych. Problematyka ta jest szczegółowo analizowana w ramach neoklasycznej teorii optymalnego wykorzystania zasobów naturalnych 35 Zasoby naturalne są pojęciem bardzo pojemnym i niejednoznacznym. Przyjęło się je definiować jako dobra materialne i związane z nimi usługi, które są częścią szeroko rozumianej Natury. Wyróżnia się wśród nich: substancje, energię oraz użytki. Specyficzną własność zasobów naturalnych stanowi to, że występują one jako jedność dobra materialnego i związanej z nim usługi. Usługi te nazywamy użytecznościami zasobów naturalnych. Zasoby naturalne możemy zdefiniować jako dane pierwotne przez Naturę dobra materialne i związane z nimi użyteczności, które stają się obiektem gospodarowania. 36 Znaczący wzrost zainteresowania problemem ograniczoności zasobów naturalnych miał miejsce dopiero w latach sześćdziesiątych, kiedy to wiele krajów zaczęło dotkliwie odczuwać skutki szczupłości własnych zasobów surowcowych i trudności w zwiększaniu importu. Z tych też powodów kwestię surowcową zaczęto ujmować w skali światowej. 37 J. Barnett, Ch. Morse: Ekonomika zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 1968, s. 4-5.

wyczerpywanych i odnawialnych. Kluczowym zagadnieniem tej teorii jest ocena społecznych preferencji w zakresie rozłożenia w czasie poziomu dobrobytu generacji teraźniejszych i przyszłych. Podstawą określenia cen zasobów nieodnawialnych jest zasada Hottelinga 38, która głosi, że w przypadku zasobów nieodtwarzalnych, wartość surowców w czasie musi rosnąć wykładniczo, w tempie określonym przez stopę procentową. Sprzyja temu mniej lub bardziej zmonopolizowany rynek surowcowy. Teorię optymalnego wykorzystania zasobów precyzuje koncepcja Nordhausa. 39 Według niego wzrost ceny zasobu jest ograniczony, limituje go bowiem koszt wprowadzania tzw. technologii tła (back-stop-technology). Definiuje się go jako określony rodzaj surowca (w tym zwłaszcza nośników energii), bądź technologii, mającej świadczyć te same usługi, co zasób podstawowy (lub technologia), ale przy wyższym koszcie i bez ryzyka wyczerpania się w najbliższym czasie. Koncepcja Nordhausa, podkreślając istnienie barier wzrostu cen rzadkich zasobów naturalnych, przyczyniła się do rozwinięcia neoklasycznej teorii optymalnego wykorzystania zasobów naturalnych. Zainteresowania ekonomii neoklasycznej zagadnieniami ograniczoności podstawowych zasobów naturalnych w tym energetycznych, oznaczało uznanie ich roli w procesie gospodarowania. Nowemu spojrzeniu na zagadnienia zasobów energetycznych i racjonalnego gospodarowania nimi sprzyjały narastające przejawy kryzysu surowcowoenergetycznego na początku lat 70. oraz postępująca degradacja środowiska naturalnego. Przejawem rodzącego się wówczas zainteresowania problematyką ekologicznych uwarunkowań wzrostu gospodarczego były dwa pierwsze raporty Klubu Rzymskiego, czy koncepcja tzw. dynamicznej teorii zasobów (Barnetta i Morse a), według której współcześnie nie ma problemu fizycznej ograniczoności zasobów pojawia się natomiast kwestia kosztu, po jakim będą one dostępne. 40 Dobitnie to sformułował H. Barnet: Zasoby nie są, lecz stają się 41. Ważny jest nie tyle fakt ich istnienia, ale zaspokajania potrzeb. Wielu autorów wysnuwa optymistyczne twierdzenia, iż ilość i różnorodność dostępnych surowców dzięki postępowi technicznemu będzie się zwiększać szybciej niż wydobycie. 42 Słusznie więc polemizuje się z tym stanowiskiem, zwracając uwagę, że dynamiczne ujęcie wielkości 38 Por.: S. Devarajan, R.C.Fischer: Hotelling s Economics of Exhaustible Resource: Fifty Years Later, Journal of Economic Literature 1981, nr 1, s. 65 73. 39 Por.: Z. Jakubczyk: Wybrane problemy optymalizacji wykorzystywania zasobów nieodnawialnych i odnawialnych [w:] S. Czaja, B. Fiodor, Z. Jakubczyk: Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w ujęciu społecznej teorii ekonomii, WEiS, Białystok Kraków 1993, s. 220-236. 40 Por.: D.L.Meadows, J.Randers, W.W.Bahrens: Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973. Praca ta jest znana jako Pierwszy Raport Klubu Rzymskiego. 41 H. Barnett, Ch. Morse: Ekonomika zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 1968. 42 J. Dembowski: Światowa gospodarka surowcami mineralnymi, Warszawa 1978, s. 94 i dalsze.

zasobów nie przekreśla istoty bariery surowcowej, a jedynie nadaje jej inną treść ekonomiczną. 43 Potwierdzają to zresztą przedłużające się trudności surowcowe wielu krajów. Na specyfikę gospodarowania zasobami naturalnymi zwrócił uwagę H. Siebert, podkreślając, że związana jest ona między innymi z warunkami eksploatacji, wysokimi kosztami pozyskania zasobów naturalnych (tzw. kosztami wejścia), wysokim stopniem koncentracji kapitału. Poddał on analizie zagadnienia ryzyka prywatnego, a w szczególności, społecznego, występującego w sytuacji braku dostosowania odpowiedniej do potrzeb gospodarki podaży nośników energii oraz problemy związane z występowaniem zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Z jego badań wynika, że dla zmniejszenia występowania ryzyka społecznego, konieczna jest instytucjonalna obok rynkowej regulacja sfery gospodarowania zasobami energetycznymi. 44 Problematyka wyczerpywania się zasobów naturalnych i ich ograniczoności we współczesnych poglądach ekonomicznych pojawiła się na szeroką skalę w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. 45 Wynikało to z zaostrzenia i internalizacji współczesnego kryzysu ekologicznego. Zainteresowano się wówczas nowymi problemami powstającymi na styku gospodarki i środowiska. W badaniach współzależności między rozwojem gospodarki a stanem środowiska naturalnego wykorzystane zostało prawo entropii 46. Entropijność 47 procesów społecznych i gospodarczych wykazuje, że rozwijana dotychczas teoria ekonomii oparta jest na niewłaściwym paradygmacie. 48 Zgodnie z jego 43 A. Podobiński: Ceny surowców mineralnych i ich znaczenie dla rozwoju handlu zagranicznego krajów socjalistycznych, Zeszyty Naukowe AGH. Zagadnienia techniczno-ekonomiczne nr 30/1981, s.25-27. 44 Por.: H. Siebert: Institutional Arrangements for Natural Resources, Kieler Reprints, Kiel 1996. 45 Por.: S. Czaja: Klub Rzymski a problemy ekologiczne, Aura nr 10/1988, s. 3-5. 46 Zgodnie z prawem entropii, aby systemy społeczno-ekonomiczne mogły istnieć i funkcjonować, muszą pobierać energię i informacje z otoczenia. Entropijność procesów ekonomicznych polega na ciągłej przemianie niskiej entropii (np. w formie nośników energii) w wysoką (np. w formie odpadów lub ciepła emitowanego do atmosfery) w systemach otwartych. 47 Entropia jest definiowana w różny sposób. Można jednak wyróżnić trzy podstawowe ujęcia: ściśle termodynamiczne, probablistyczne oraz informacyjne. Dla potrzeb rozważań ograniczymy się do przedstawienia jej intuicyjnego rozumienia. W najogólniejszym ujęciu entropię utożsamia się z miarą nieuporządkowania (czyli stopnia dezorganizacji) badanego układu. Sam termin entropia jest wieloznaczny, jednakże na gruncie termodynamiki ma on ścisłe znaczenie. Entropia pojawia się w procesie gospodarczym, ponieważ istotą tego procesu jest przekształcanie różnorodnych zasobów i sił przyrody w obiekty przystosowane do potrzeb człowieka. Warunek fizyczny realizacji procesu gospodarczego stanowi dostępność w przyrodzie odpowiednich zasobów charakteryzujących się wysokim stopniem uporządkowania, czyli niską entropią. Przekształcaniu ich w strumień dóbr użytecznych towarzyszy zmiana form energii zamiana energii wolnej w związaną przy jej skończonej wielkości całkowitej. Zużywanie surowców oznacza wobec tego pobieranie z otoczenia niskiej entropii. W miarę przechodzenia surowca przez kolejne szczeble obróbki w procesie produkcyjnym entropia wzrasta, aby następnie po konsumpcyjnym wykorzystaniu przez człowieka osiągnąć swoją wartość maksymalną w odpadzie, czyli produkcie, który uległ zużyciu. Z punktu widzenia termodynamiki proces gospodarczy jest przekształceniem niskiej entropii w wysoką. Por. B. Kamiński, M. Okólski: Teoria ekonomii a entropia, Ekonomista nr 2/1979. 48 Por.: S. Czaja, Z. Jakubczyk: Spory wokół przedmiotu badań ekonomii politycznej (sayowsko-langowskie a ekologiczne ujęcie związków człowiek-przyroda), Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1991, nr 572, s. 15-22.