NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ ARCHEOLOGICZNYCH WSTĘP

SPRAWOZDANIA ARCHEOLOQICZNE, T. 55, 2003 PL ISNN 0081-3834 MAREK FLOREK NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ ARCHEOLOGICZNYCH WSTĘP Jednym z najsłabiej rozpoznanych zagadnień z dziejów średniowiecznego Sandomierza są jego umocnienia obronne w okresie między lokacją miasta w 1286 roku a wzniesieniem murów miejskich w drugiej połowie XIV wieku 1. Na posiadanie przez miasto od samego początku jakichś umocnień obronnych wskazują źródła pisane: dokument Leszka Czarnego dla dominikanów sandomierskich z 1286 roku, nadający im działkę w obrębie obwarowań (in minitione) oraz zapiska w Roczniku Kujawskim" z tego samego roku, mówiąca, że książę ten nakazał ufortyfikować miasta Kraków i Sandomierz (por.: Lalik, 1993a, s. 66-72; 1993b, s. 113; Mazur 1969, s. 608). Jako argument za posiadaniem przez miasto umocnień, których budowa mogła nawet kilkanaście lat wyprzedzać wydanie dokumentu lokacyjnego, podnoszone jest też niezdobycie Sandomierza przez wojska mongolsko-ruskie w trakcie najazdu w 1287 roku (Buko 1982, s. 332). Istnieje też kilka pośrednich przesłanek wskazujących, jaką przestrzeń zajęło miasto bezpośrednio po lokacji, a co za tym idzie, jaki mógł być zasięg jego najstarszych umocnień. Po pierwsze, jest to wspomniane nadanie Leszka Czarnego dla dominikanów, wskazujące iż działka, gdzie później stanął kościół św. Marii Magdaleny i klasztor, znajdowała się w granicach miasta. Po drugie, z dokumentu lokacyjnego, w którym mowa o zobowiązaniu się władcy do utworzenia dla miasta 1 Pomijamy tu umocnienia grodu zamku i sąsiadującego z nim obronnego podgrodzia, które znalazły się poza granicami miasta lokowanego w 1286 roku.

212 MAREK FLOREK odrębnej parafii, można wysnuć wniosek, iż zarówno kościół św. Piotra, jak i kolegiata NMP, nie wspominając o pozostałych świątyniach sandomierskich, znajdowały się poza granicami gminy lokacyjnej. Z kolei usytuowanie ufundowanego w 1302 roku szpitala i kościoła św. Ducha, które zgodnie z ówcześnie panującymi zasadami, powinny znajdować się poza umocnieniami miasta, wskazuje na ich maksymalny zasięg od strony północnej. STAN BADAŃ Relikty, które można identyfikować z najstarszymi umocnieniami lokacyjnego Sandomierza, odkryto dotychczas w kilku miejscach Wzgórza Miejskiego (rye. 1 ). Po raz pierwszy natrafiono na nie przypadkowo na przełomie 1949 i 1950 roku w wykopie kanalizacyjnym na ulicy Zamkowej. Były to tkwiące na głębokości ok. 3 metrów, w warstwie zawierającej m.in. fragmenty ceramiki z polewą, a więc najwcześniej z wieku XIV, konstrukcje drewniane w formie dwu równoległych ścian z bierwion dębowych, po których zewnętrznych stronach znajdowały się pionowo wbite pale. Dokumentujący odkrycie A. Żaki konstrukcje uznał za związane ze średniowiecznym systemem obronnym Sandomierza, nie podjął jednak próby ich datowania, ograniczając się do ramowego określenia chronologii warstw, w których tkwiły, na czasy między końcem X a przełomem XIII i XIV wieku (Żaki 1950, s. 696-700). W kilka miesięcy później obserwacje wykopów budowlanych oraz niewielkie badania sondażowe w kilku miejscach na terenie miasta prowadził A. Gardawski. Wykonał m.in. niewielki wykop na ulicy Zamkowej, w miejscu gdzie spodziewał się natrafić na dalszy ciąg wcześniej obserwowanych przez A. Żakiego konstrukcji drewnianych. Pozostałości umocnień nie odnalazł, stwierdził natomiast istnienie tu znacznej miąższości warstw kulturowych, z których najniższa, miąższości ok. 1,5-1,7 m, zalegająca bezpośrednio na calcu lessowym, znajdowała się na głębokości od ok. 1,5 do ok. 3 m Warstwa ta, o jednolitym charakterze, bez śladów wkopów, zawierała duże ilości szczątków organicznych, w tym drewna, mierzwy i kości zwierzęcych oraz ceramikę, którą A. Gardawski datował nie wcześniej niż na ostatnią ćwierć XIII wieku, przy czym ta najstarsza stanowić miała dodatek do przeważających naczyń gotyckich" z wieku XIV (Gardawski 1955, s 93). Z kolei w wykopie pod kanalizację u zbiegu ulic Żydowskiej i Szpitalnej zaobserwował istnienie warstw kulturowych, sięgających ok. 3,8 m od obecnej powierzchni, z których dwie najniższe (warstwy VI i V), barwy ciemnobrunatnej, zawierały duże ilości materiału organicznego, w tym odpadków drewna, rogu, kości i skóry, w stropie zaś polepę i węgiel drzewny (Gardawski 1955, s. 95). Porównanie opisów najniższych poziomów nawarstwień stwierdzonych na ulicach Zamkowej i Żydowskiej wskazuje na ich podobny, wręcz identyczny charakter, przy czym cechami wspólnymi

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 Rye. 1. Sandomierz Stare Miasto. Lokalizacja wykopów i miejsc odkiyć archeologicznych. Kółkami zaznaczono miejsca, gdzie odkryto relikty interpretowane jako pozostałość najstarszych fortyfikacji miejskich. Oznaczenia: 1 ul. Zamkowa wykopy kanalizacyjne zadokumentowane przez A. Żakiego; 2 ul. Zamkowa 5 wykop E. i J. Gąssowskich z 1961 r.; 3 zbieg ul. Żydowskiej i ul. Szpitalnej wykop zadokumentowany przez A. Gardawskiego w 1955 r.; 4 zbieg ul. Szpitalnej i ul. Opatowskiej wykop zadokumentowany w 1998 r.; 5 ul. Długosza 4 wykop budowlany zadokumentowany przez H. Wróbel w 1981 r.; 6 ul. Mariacka Pałac Biskupi wykopy budowlane zadokumentowane w 1988 r.; 7 ul. Żydowska i Plac Poniatowskiego miejsce badań ratowniczych w 2001 roku Fig. 1. Sandomierz-Old City. Location of 1 trenches and archaeological relics. Circles indicate places with relics interpreted of earliest fortification remains. Legend: 1 the Zamkowa (Castle) Street sewage trenches documented by A. Żaki; 2 No. 5 the Zamkowa Street trench of E. and J. Gąsowski from 1961 ; 3 crossing of the Żydowska (Jewish) and Szpitalna (Hospital) Streets trench documented by A. Gardawski in 1955; 4 crossing of the Szpitalna and Opatowska (Opatów) Streets trench documented in 1988; 5 No. 4 the Długosza (Długosz Street) construction trench documented by H. Wróbel in 1881; 6 the Mariacka (Holly Mary) Street The Bishop's Palace construction trenches documented by in 1988; 7 the Żydowska Street and Poniatowskiego (Poniatowski) Square area of the rescue excavation in 2001.

214 MAREK FLOREK są jednolitość, intensywnie ciemnobrunatna barwa, przesycenie szczątkami organicznymi, zawartość dużej liczby odpadków drewna, kości, rogu i skóry, ponadto w obu wypadkach były one nakryte ziemią przemieszaną z polepą, węglem drzewnym i fragmentami przepalonych belek. Z faktu tego, jak również stwierdzonego w wykopie u zbiegu ulic Żydowskiej i Szpitalnej spadku stropu calca w kierunku północnym (Gardawski 1955, ryc. 7), nie wyciągnięto jednak wówczas żadnych wniosków. W roku 1961 badania, mające na celu weryfikację obserwowanych przez Żakiego reliktów konstrukcji drewnianych, podjęli E. i J. Gąssowscy. W wykopie usytuowanym w ogrodzie posesji przy ul. Zamkowej 5, na głębokości ponad 4 metrów, odsłonili strop konstrukcji drewnianych, które ze względów technicznych rozpoznano tylko częściowo. Ich opis, chronologia i funkcja podawane we wstępnym sprawozdaniu z badań i późniejszych kolejnych publikacjach różnią się częściowo między sobą (por. Gąssowscy 1961; Gąssowska 1970, s. 220-222; 1971, s. 51-52). Podstawowym elementem odkrytych umocnień miały być pionowe bądź ukośne pale dębowe osadzone w luźno położonych, poziomych bierwionach i (bądź) plecionce wiklinowej, tkwiące w znacznej miąższości warstwach kulturowych, przesyconych resztkami organicznymi. Konstrukcje te odkrywcy wiązali albo z umocnieniami podgrodzia i datowali ogólnie na okres między XI a XIII wiekiem (bądź precyzyjniej, na lata 1260-1286), albo też widzieli w nich najstarsze fortyfikacje miasta lokacyjnego, powstałe po 1286 roku (Gąssowscy 1961; Gąssowska 1970, s. 220; 1971, s. 51-52). W latach 1980-1981 w innej części Wzgórza Miejskiego, na linii jego skarpy wschodniej, w wykopie fundamentowym przy ulicy Długosza 4, zadokumentowano pozostałości rowu szerokości co najmniej 3,5 metra, wkopanego w calec na ponad 1 metr. Wypełnisko rowu stanowiła ciemnobrunatna ziemia z grudkami polepy, węglem drzewnymi i dużą ilością szczątków organicznych, w tym zbutwiałego drewna, z tkwiącymi w niej konstrukcjami drewnianymi w postaci rzędu pionowych słupów rozmieszczonych w odstępach od ok. 3,6 do 2,0 metra od siebie i równoległego do niego rzędu ukośnych mniejszych pali lub połówek większych belek (Wróbel 1981). Konstrukcje te zostały uznane za pozostałość wału obronnego z drugiej połowy XIII wieku, nie podjęto natomiast próby interpretacji rowu, w którego wypełnisku tkwiły (Buko 1982, s. 330; 1993, s. 306). Na relikty, które również mogą być z dużym prawdopodobieństwem uznane za pozostałość umocnień obronnych suchej" fosy czy też rowu natrafiono także podczas prac ziemnych w 1988 roku na tyłach Pałacu Biskupiego, między ulicami Mariacką a Długosza (Chrzanowska 1989). Zadokumentowano tu m.in. pozostałości plecionki wiklinowej i cienkich poziomych palików (żerdzi) umacniających stoki rowu, podobne do wcześniej odkrytych na ulicy Zamkowej, oraz

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 jego wypełnisko, o charakterze zbliżonym do obserwowanego zarówno przy ul. Zamkowej jak i ul. Długosza. W dziesięć lat później w szybiku górniczym na rogu ulic Szpitalnej i Opatowskiej również zaobserwowano nawarstwienia zinterpretowane jako wypełnisko rowu lub fosy, identyczne z zadokumentowanymi wcześniej w tym rejonie przez A. Gardawskiego. Jak z powyższego przeglądu wynika, w zasadzie wszystkie odkrycia pozostałości umocnień obronnych (lub reliktów za takie uznanych) dokonywane były przypadkowo, podczas różnego rodzaju prac ziemnych, co rzutowało na warunki ich obserwacji i dokumentowania, przede wszystkim uniemożliwiając uzyskanie wiarygodnych materiałów datujących. Jedyne systematyczne badania prowadzone przez E. i J. Gąssowskich zostały przerwane po odsłonięciu stropu konstrukcji drewnianych. Tym niemniej wszystkie te odkrycia w ogólnych zarysach potwierdzały hipotetyczny, oparty na analizie źródeł pisanych i rozmieszczeniu kościołów, zasięg najstarszych umocnień miasta lokacyjnego, które miały biec wzdłuż zachodniej i wschodniej krawędzi Wzgórza Miejskiego, nie obejmując rejonu Gostomianum, Wzgórza Katedralnego i północnej części późniejszego miasta z zespołem kościoła św. Ducha. Opierając się na obserwacjach odkryć przypadkowych na ulicach Długosza i Zamkowej, informacjach dostarczonych przez wiercenia geologiczne oraz źródła pisane, w 1982 roku A. Buko przedstawił pierwszą próbę rekonstrukcji wyglądu i dokładniejszego przebiegu umocnień na Wzgórzu Miejskim wraz z propozycją ich datowania (Buko 1982, s. 330-332, ryc. 6). Pominięcie wyników badań E. i J. Gąssowskich spowodowało jednak zbytnie skrócenie zasięgu umocnień od strony południowo-zachodniej, natomiast, jak się wydaje, błędna interpretacja wyników wierceń niezbyt zrozumiałe wygięcie ich linii w części północno-wschodniej (w rejonie tzw. Małego Rynku). O ile wcześniej A. Żaki, A. Gardawski, a z pewnymi wahaniami również E. Gąssowska, konstrukcje obserwowane na ulicy Zamkowej uważali za pozostałości najstarszych fortyfikacji miasta, powstałych po 1286 roku a zniszczonych w roku 1349, nie wypowiadając się na temat ich formy, to A. Buko uznał, że wzniesiono je (a także konstrukcje zarejestrowane na ul. Długosza) jeszcze przed lokacją, być może nawet bezpośrednio po najeździe mongolsko-ruskim na przełomie 1259 i 1260 roku, same umocnienia zaś rekonstruował w formie wału z towarzyszącym mu po stronie zewnętrznej ukośnym częstokołem (Buko 1982, s. 330-332; 1998, s. 122-123 i ryc. 75).

216 MAREK FLOREK WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA UL. ŻYDOWSKIEJ W ROKU 2001 Nowe spojrzenie na najstarsze umocnienia lokacyjnego Sandomierza, przede wszystkim zaś rozstrzygnięcie czasu ich budowy i wyglądu umożliwiły badania archeologiczne przeprowadzone jesienią 2001 roku w rejonie między Placem Poniatowskiego, ulicą Żydowską a linią zachodniej skarpy miejskiej 2 (ryc. 2). Poniżej nowożytnych i późnośredniowiecznych warstw niwelacyjnych i budowlanych, o miąższości od 2 do ponad 4 metrów (ich spąg znajdował się na poziomie ok. 181,50-182,0 m npm), które będą przedmiotem odrębnego opracowania, odsłonięto m.in. obiekty i nawarstwienia kulturowe, związane z najstarszym etapem funkcjonowania lokacyjnego Sandomierza między ostatnią ćwiercią XIII a drugą połową XIV wieku, w tym (ryc. 3): rów wkopany w calec, przebiegający równolegle do krawędzi zachodniej skarpy Wzgórza Miejskiego; pozostałości konstrukcji drewnianych, być może dwufazowych, których część może być interpretowana jako rodzaj zasieku towarzyszącego rowowi, część zaś jako pozostałość wału drewniano-ziemnego, wzniesionego na wypełnisku rowu; kamienny fundament muru obronnego. Rów Najstarszym obiektem odkrytym podczas badań na ul. Żydowskiej w roku 2001, jest nieckowaty w przekroju poprzecznym rów przebiegający równolegle do zachodniej krawędzi Wzgórza Miejskiego, mniej więcej w 3/4 wysokości jego stoku, wkopany w warstwy kopalnej gleby brunatnej (której strop jest jednocześnie najstarszym poziomem użytkowym w tym rejonie Wzgórza Miejskiego) i strop calca lessowego. Głębokość rowu na rozpoznanym odcinku wynosiła ok. 1,8-2,5 m, szerokość zaś jego górnej części sięgała od ok. 3,5-4,0 m do prawie 6,0 m, przy czym wydaje się, że pierwotnie nigdzie nie przekraczała 4,0-4,5 m, a poszerzenie niektórych jego partii nastąpiło z czasem na skutek erozji. Dno i stoki rowu umocnione było plecionką wiklinową, zaś wzdłuż krawędzi zewnętrzej znajdowały się ukośnie wbite kołki i niewielkie pale tworzące rodzaj zasieku bądź ostrokołu. Wypełnisko rowu stanowiła ciemnobrunatna ziemia prze- 2 Badaniami objęto działki nr 1078/1, 1079/5 i 1079/6 przy ul. Żydowskiej i Placu Poniatowskiego, na których miał stanąć nowy budynek hotelowy. Pracami wykopaliskowymi finansowanymi przez Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości w Sandomierzu kierował mgr Łukasz Rejniewicz przy współpracy autora.

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 Ryc. 2. Sandomierz Stare Miasto. Lokalizacja miejsca badań ratowniczych w 2001 roku Fig. 2. Sandomierz-Old City. Location of the rescue excavation in 2001 sycona szczątkami organicznymi mierzwą, odpadami drewnianymi i korą, zachowanymi bardzo dobrze dzięki duzej wilgotności, ponadto zawierająca liczne ułamki kości zwierzęcych, okrawki skóry, w tym odpady z produkcji butów (ciżm), okruchy węgla drzewnego, polepy oraz stosunkowo nieliczne fragmenty naczyń glinianych. Najstarszą znalezioną w wypełnisku rowu ceramikę można datować na drugą połowę i koniec XIII wieku, większość fragmentów wydaje się jednak

218 MAREK FLOREK Ryc. 3. Sandomierz Stare Miasto. Zgeneralizowany przekrój nawarstwień na zachodniej skarpie Wzgórza Miejskiego (między ul. Żydowską a krawędzią skarpy) zarejestrowanych w 2001 roku. Oznaczenia: 1 żółty less calcowy; 2 brunatny less gleba kopalna (poziom terenu z XIII w.); 3 czarnobrunatna ziemia przesycona szczątkami organicznymi wypełnisko rowu; 4 elementy konstrukcji drewnianych wału z ok. 1320 roku; 5 przemieszany szarożółty less ziemia wypełniąjąca wnętrze wału; 6 czarna ziemia z dużą ilością szczątków organicznych poziom użytkowy z okresu budowy i funkcjonowania walu; 7 przemieszany szarożółty less z dużą ilością polepy, węgli drzewnych, przepalonych i zbutwiałych fragmentów drewna destrukt wału zniszczonego w 1349 roku; 8 ciemnoszara ziemia warstwa niwelacyjna z czasu odbudowy miasta po 1349 roku; 9 przemieszany żółty less wypełnisko wkopu fundamentowego; 10 mur kamienny fundament muru obronnego z lat 60-tych XIV wieku; 11 drobny gruz kamienny z zaprawą trójkąt murarski" wyznaczający poziom terenu z okresu budowy muru obronnego; 12 szara ziemia z drobnym gruzem ceglano-wapiennym i węglami drzewnymi; 13 czarnobrunatna ziemia z gruzem ceglanym; 14 szarożółta ziemia wypełnisko wkopu; 15 szarobrunatna ziemia z gruzem i szczątkami organicznymi wypełnisko wkopu; 16 szarożółty less z drobnym gruzem ceglanym warstwa niwelacyjna z początku XIX w.; 17 mur ceglany ściana piwnicy budynku z połowy XIX w.; 18 szarobrunatna ziemia z drobnym gruzem i szczątkami organicznymi warstwa niwelacyjnośmietniskowa z końca XIX w.; 19 szara ziemia z drobnym gruzem zasypisko piwnicy z 2. połowy XIX w., zlikwidowanej w latach 20-tych XX w.; 20 czarnoszara ziemia z gruzem ceglanym zasypisko piwnicy zlikwidowanej w latach 40-tych XX w.; 21 gruz ceglany warstwa rozbiórkowa z końca lat 40-tych XX w.; 22 szara ziemia warstwa niwelacyjna z lat 50-tych XX w.; 23 mur z pustaków betonowych z lat 50-tych XX w.; 24 czarnoszara ziemia poziom użytkowy z lat 50-tych i 60-tych XX w.; 25 szarożółta ziemia z drobnym gruzem nasyp z końca lat 60-tych XX w.; 26 szara ziemia warstwa niwelacyjna z lat 70-tych XX w.

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 pochodzić już z początków wieku XIV (ryc. 4-6). Wskazuje to, że rów wykopano nie wcześniej niż w ostatniej ćwierci wieku XIII, zaś zlikwidowany został w początkach wieku następnego, przy czym charakter wypełniska sugeruje, że zasypanie nastąpiło w stosunkowo krótkim czasie, być może nawet podczas jednorazowej akcji. Porównanie wymiarów, charakteru wypełniska, relacji stratygraficznych odkrytego rowu z podobnymi reliktami znanymi z wcześniejszych badań i obserwacji wykopów kanalizacyjnych i budowlanych na ulicach Zamkowej, Długosza (z rejonu Pałacu Biskupiego i posesji Długosza 4), zbiegu ulic Żydowskiej i Szpitalnej oraz Szpitalnej i Opatowskiej, pozwala wszystkie je traktować jako fragmenty jednego założenia rowu (fosy) szerokości od ok. 3,5 do ok. 5,0 m, przebiegającego poniżej krawędzi Wzgórza Miejskiego, górną partią jego stoków, zaś od strony południowej częściowo obniżeniem między Wzgórzami Miejskim, Zamkowym i Katedralnym (ryc. 3). Obszar jaki otaczał pokrywa się z obszarem gminy lokacyjnej znanym ze źródeł pisanych, prawdopodobnie zatem był to rów, który wytyczał granice przestrzeni miejskiej przeznaczone pod zabudowę, oddzielając ją od sąsiednich terenów stanowiących własność Kościoła, księcia bądź osób prywatnych, które nie znalazły się początkowo w obrębie miasta. Taki sposób wyznaczania przestrzeni miejskiej poprzez wykopanie rowów wzdłuż Fig. 3. Sandomierz-Old City. Generalized profile of layers of the western escarpment of the City Hill (between the Żydowska Street and the escarpment edge) registered in 2001. Legend: 1 yellow loess; 2 brown loess the fossil soil (the ground level in 13 th cent.); 3 black-brown earth saturated with organic remains fill of the moat; 4 wooden elements of the rampart from ca 1320; 5 mixed grayish-yellow loess fill of the inner part of the rampart; 6 black earth with substantial amount of organic remains utilization level from the time of construction and use of the rampart; 7 mixed grayish-yellow loess with a great amount of daub, charcoal, and burnt or rotten timber rampart demolition in 1349; 8 dark gray earth leveling surface from the time of rebuilding the city after 1349; 9 mixed yellow loess fill of the foundation trench; 10 stone wall foundation of the defensive wall from 1360s; 11 small stone and mortar debris masonry triangle indicating the ground level from the time of the defensive wall construction; 12 gray earth with small brick and lime debris and charcoal; 13 black-brown earth with brick debris; 14 grayishyellow earth fill of the ditch; 15 grayish-brown earth with debris and organic remains fill of the ditch; 16 grayish-yellow loess with small brick debris leveling surface from the beginning of the 19 th cent.; 17 brick wall cellar walls of the building from mid 19 th cent.; 18 grayish-brown earth with small debris and organic remains leveling-garbage surface from the end of 19 Ih cent.; 19 gray earth with small debris fill of the cellar from the 2 nd half of the 19,h cent.; 20 black-gray earth with brick debris fill of the cellar dismantled in 1940s; 21 brick debris demolition level from late 1940s; 22 gray earth leveling surface from 1950s; 23 wall of the concrete cubes from 1950s; 24 black-gray earth utilization level from 1950s and 1960s; 25 grayish-yellow earth with small debris heap from late 1960s; 26 gray earth leveling surface from 1970s.

220 MAREK FLOREK Ryc. 4. Sandomierz Stare Miasto. Wybór zabytków z wypełniska rowu (3-6) i zniszczonego wału (1-2). 1-3 żelazo; 4 kość; 5, 6 ceramika brunatna Fig. 4. Sandomierz-Old City. Selection of artifacts from the moat fill (3-6) and the damaged rampart (1,2). 1-3 iron; 4 bones; 5, 6 brown pottery

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 Ryc. 5. Sandomierz Stare Miasto. Wybór ceramiki z wypełniska rowu. 1, 3-6, 9 ceramika brunatna; 2, 7 ceramika biała; 8 ceramika siwa Fig. 5. Sandomierz-Old City. Selection of artifacts from the moat fills. 1, 3-6, 9 brown; 2, 7 white; 8 gray

12 MAREK FLOREK Rye. 6. Sandomierz Stare Miasto. Wybór zabytków z wypełniska rowu. 3, 4 ceramika brunatna; 1, 5-8 ceramika biała; 2 ceramika siwa Fig. 6. Sandomierz-Old City. Selection of pottery from the moat fills. 3,4 brown; 1,5-8 white; 2 gray

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 granic przyszłego miasta, stosowany był od starożytności, poprzez średniowiecze, do czasów nowożytnych i znany jest m.in. z wielu zachodnioeuropejskich opisów zakładania miast (por. Zientara 1976, s. 85). Dodatkowo rów mógł w ograniczonym zakresie pełnić również funkcję obronną, za czym wydają się przemawiać odkryte wzdłuż jego zewnętrznej krawędzi pozostałości zaostrzonych kołków i pali tworzących rodzaj zasieku. Biorąc pod uwagę chronologię najstarszej ceramiki znalezionej w wypełnisku rowu oraz jego przypuszczalną, podstawową funkcję wydzielenie przestrzeni miejskiej, w obrębie której nastąpiło rozmierzenie miasta (wyznaczenie rynku, ulic i działek budowlanych) jako najbardziej prawdopodobne należy przyjąć, że powstał on w 1286 roku, to jest po wydaniu przez Leszka Czarnego dokumentu lokacyjnego bądź krótko przed tą datą. Natomiast likwidacja rowu nastąpiła w początkach wieku XIV, zaś do jego zasypania użyto, poza ziemią, ogromnych ilości materiałów organicznych, przede wszystkim mierzwy i odpadków drewna, przy czym te ostatnie zapewne pochodziły z budowy zabudowań mieszczańskich w pierwszym okresie po lokacji 3. Wał drewniano-ziemny W wypełnisko rowu wkopane były dwa rzędy pionowych, nieokorowanych pali (słupów) dębowych o średnicy od 30 do ponad 50 cm, przy czym, by zabezpieczyć je przed osiadaniem w miękkim i nieustabilizowanym gruncie, pod niektóre podkładano płaskie, poziome deski. Odległość między rzędami pali wynosiła ok. 3-3,5 m, zaś poszczególne pale w rzędzie oddalone były od siebie od 2 do 3,5 m. Części pali, wystające ponad wypełnisko rowu, były ponadpalane. Towarzyszyły im zalegające na wypełnisku rowu częściowo przepalone poziome bierwiona, nakryte kikudziesięciocentymetrowej grubości warstwą ziemi przemieszanej z przepaloną polepą i okruchami węgla drzewnego. Całość można interpretować jako destrukt wału, częściowo spalonego a następnie zniwelowanego. Odkryte konstrukcje drewniane są zbliżone do reliktów umocnień obserwowanych wcześniej na ulicach Zamkowej i Długosza (różnice w opisach mogą wynikać w znacznej mierze z trudności w obserwacji, zwłaszcza w przypadku odkryć przypadkowych lub różnego stanu zachowania), podobne są również towarzyszące im we wszystkich wypadkach nawarstwienia oraz relacje stratygraficzne: są one wkopane w wypełnisko rowu i nakryte przemieszaną ziemię z dużą ilością polepy, węgla drzewnego i przepalonego drewna. Wskazuje to, że wszystkie te relikty można interpretować jako pozostałość wału wzniesionego na zasy- 3 W dokumencie lokacyjnym mieszczanie uzyskali prawo swobodnego wyrębu drewna w lasach książęcych na potrzeby budowlane.

224 MAREK FLOREK panym już rowie wyznaczającym przestrzeń miejską z okresu lokacji w 1286 roku. Jak się wydaje, wał ten składał się z dwu równoległych ścian z poziomych bierwion, stabilizowanych znajdującymi się po ich zewnętrznej stronie, wkopanymi w wypełnisko rowu, pionowymi palami dębowymi, dodatkowo co kilka metrów łączonymi prostopadłymi do nich belkami. Przestrzeń między ścianami wypełniona była, przynajmniej do pewnej wysokości ziemią, zaś one same od strony zewnętrznej wylepione były gliną, co z jednej strony uszczelniało je, z drugiej zaś zabezpieczało częściowo przed pożarem. Możliwe, że dostęp do wału od strony zewnętrznej zabezpieczony był częstokołem lub zasiekiem, których pozostałość może stanowić część odkrytych, zaostrzonych kołków wbitych w stok wzgórza. Z najlepiej zachowanych elementów konstrukcji drewnianych odsłoniętych na ulicy Żydowskiej, w tym z pionowych pali, poziomych bierwion i ukośnych, zaostrzonych kołków, pobrano próbki, które zostały wydatowane metodą dendrochronologiczną 4. Dla 6 próbek otrzymano 5 dat (dla jednej próbki pochodzącej z zaostrzonego kołka z zasieku usytuowanego na zewnętrznej krawędzi rowu nie udało się uzyskać daty): rok 1303, 1312, 1315, i dwukrotnie 1321 jako przypuszczalny czas ścięcia drzew użytych do budowy umocnień, przy czym tylko ostatnią datę uzyskano z kompletnych, nieokorowanych pni, natomiast w pozostałych przypadkach zewnętrzne warstwy pni się nie zachowały. Wskazuje to, że wał drewniano-ziemny mógł zostać zbudowany najwcześniej w początkach XIV wieku, zaś około 1315 iw 1321 roku był naprawiany, bądź też co wydaje się bardziej prawdopodobne powstał dopiero na początku lat 20-tych XIV wieku, być może częściowo z użyciem wcześniej ściętych drzew. Datowanie wału dopiero na lata około 1321 roku jest zgodne z chronologią najmłodszych materiałów znalezionych w wypełnisku fosy. Drewniano-ziemne umocnienia miasta zostały zniszczone wskutek pożaru a następnie potężnych prac niwelacyjnych, w trakcie których rozsunięto pozostałości wału na większej przestrzeni, częściowo również zepchnięto na skarpę Wzgórza Miejskiego. Relikty zniszczonego wału były czytelne we wszystkich obserwowanych miejscach na ulicach Żydowskiej, Zamkowej i Długosza w postaci znacznej miąższości warstwy ziemi z dużą ilością przepalonej polepy, węgla drzewnego, nadpalonych kawałków bierwion i belek, nakrywającej rów i tkwiące w jego wypełnisku dolne partie słupów oraz innych elementów konstrukcyjnych. Powyżej tej warstwy pożarowo-niwelacyjnej znajdowały się poziomy budowlane i użytkowe z materiałami z drugiej połowy i końca XIV wieku oraz młodsze. Pozwala to, w zgodzie ze źródłami historycznymi, wiązać zniszczenie wału ze spaleniem Sandomierza w czasie najazdu litewskiego w 1349 roku. 4 Analizy dendrochronologiczne wykonał dr Marek Krąpiec z AGH w Krakowie.

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 Mur obronny Zniszczony wał rjie został odbudowany, natomiast w kilka lat później rozpoczęto budowę kamienno-ceglanych murów obronnych. W trakcie badań w roku 2001 odsłonięto nieznany dotychczas ich odcinek znajdujący się pod budynkiem Plac Poniatowskiego 4 oraz na północ od niego. Zachowały się tylko fundament i niewielkie partie naziemne muru, zbudowane z kamieni (piaskowca) na zaprawie wapienno-piaskowej, z nieznacznym użyciem cegły gotyckiej, tzw. palcówki (zapewne wtórnym, w trakcie napraw). Mur był usytuowany na samej krawędzi skarpy Wzgórza Miejskiego, w odległości ok. od 1,5 do 3 m od linii rowu wyznaczającego granice miasta z czasów lokacji, zapewne celem uniknięcia posadawiania go na mało stabilnych warstwach zasypiskowych. Odsłonięty fragment fundamentu muru miał szerokość 1,3-1,4 m, zaś zachowana wysokość przekraczała 2,5 m (stopy fundamentowej nie osiągnięto). Pod względem techniki budowy, materiału i wymiarów jest on najbardziej zbliżony do odcinków murów miejskich znanych z badań wykopaliskowych na ulicach Zamkowej, Fortecznej i Katedralnej, natomiast znacznie różni się od murów zachowanych w zachodniej i północnej części miasta (na ulicach Żydowskiej i w sąsiedztwie Bramy Opatowskiej), wzniesionych z cegły, o przeciętnej szerokości ok. 2,2 m, pochodzących z okresu modernizacji (przebudowy) umocnień Sandomierza w wieku XVI (por. Widawski 1973, s. 410 413). Na podstawie stratygrafii oraz podobieństwa do innych, znanych odcinków murów, odsłonięty obecnie fundament należy uznać za należący do pierwszej fazy murów obronnych Sandomierza, i zgodnie z przekazami pisanymi datować na początek lat 60-tych XIV wieku (por. Widawski 1973, s. 409). PODSUMOWANIE W świetle dotychczasowych odkryć i obserwacji archeologicznych, dokonywanych w różnych częściach Wzgórza Miejskiego, w tym wyników ostatnich badań wykopaliskowych na ulicy Żydowskiej i uzyskanych datowań dendrochronologicznych drewnianych konstrukcji obronnych należy przyjąć, że teren, na którym w 1286 roku nastąpiła lokacja gminy miejskiej, nie był wcześniej ufortyfikowany. Jednym z pierwszych elementów lokacji przestrzennej było otoczenie rowem terenu przeznaczonego pod zabudowę miasta i wyodrębnienie go w ten sposób od gruntów, które pozostały własnością książęcą, Kościoła bądź możnych (ryc. 7). Rów ten, zwłaszcza w połączeniu z biegnącym jego krawędzią zasiekiem lub ostrokołem mógł również pełnić funkcje prowizorycznych fortyfikacji miasta. Nie były to jednak z pewnością umocnienia na tyle solidne, by mogły się oprzeć oblężeniu przez wojska mongolsko-ruskie w grudniu 1287 roku. Interpre

226 MAREK FLOREK Rye. 7. Sandomierz Stare Miasto. Rekonstrukcja przebiegu rowu, drewniano-ziemnych fortyfikacji miasta lokacyjnego z lat 20-tych XIV w. i murów obronnych z 2 połowy XIV-końca XVI wieku oraz rozmieszczenie murowanych budowli monumentalnych istniejących w końcu wieku XIV: 1 zamek; 2 kolegiata NMP; 3 kościół Św. Piotra; 4 kościół Św. Jakuba i klasztor dominikanów; 5 kościół św. Marii Magdaleny; 6 kościół Św. Ducha; 7 ratusz. Oznaczenia: 1 rów i drewniano-ziemne fortyfikacje miasta (odcinki potwierdzone archeologicznie i rekonstruowane); 2 mury obronne (odcinki istniejące bądź znane ze źródeł kartograficznych i rekonstruowane); 3 bloki zabudowy Fig. 7. Sandomierz-Old City. Layout reconstruction of the moat and timber-and-earth fortification of the located city from 1320s, defensive walls from the 2 nd half of the 14 th -end of 16 th cent., and monumental buildings existing at the end of the 14 th cent.: 1 the Castle, the Chapter Church of St. Peter; 2 Monastery of the Order of St. Dominic; 5 the St. Mary- Magdalene Church; 6 the Holly Spirit Church; 7 the City Hall. Legend: 1 moat and timber-and-earth fortifications of the city (sections confirmed by archaeological research, reconstructed); 2 defensive walls (the preserved sections or sections known from cartographic documents, reconstructed); 3 squares of building

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 towanie informacji o niezdobyciu wówczas Sandomierza jako argumentu za posiadaniem przez miasto już w rok po lokacji potężnych umocnień (por. Buko 1982, s. 332; 1998, s. 123; Lalik 1993a, s. 67) wydaje się pomijać fakt nierozróżniania w tym wypadku przez źródła pisane miasta lokacyjnego od grodu-zamku i umocnionego podgrodzia 5. Ponadto z analizy opisu najazdu w 1287 roku wynika, że gród sandomierski, podobnie zresztąjak inne umocnione ośrodki, nie był wówczas zdobywany a wojska mongolskie, które dotarły pod Sandomierz już po wycofaniu się oddziałów ruskich księcia Włodzimierza, ograniczyły się do pustoszenia przez 10 dni jego okolic, po czym ruszyły w stronę Krakowa (por: Myśliński 1992, s. 37; Fiedoriv 1994, s. 133). Jak się wydaje, pierwsze prawdziwe umocnienia obronne w formie wału drewniano-ziemnego miasto uzyskało dopiero w kilkadziesiąt lat po lokacji, najpewniej w początku lat 20-tych XIV w. (ok. 1321 roku). Wznoszenie umocnień dopiero w kilkanaście bądź kilkadziesiąt lat po lokacji, gdy powstała już większość zabudowy, jest zresztą typowe dla miast średniowiecznych (por. Książek 1996, s. 79). Pozostałością tych umocnień są konstrukcje drewniane odkryte w kilku miejscach na ulicy Zamkowej, Żydowskiej i Długosza. Zostały one posadowione na wypełnisku rowu, którym wyznaczono teren miasta lokacyjnego bądź częściowo weń wkopane i powtarzają jego przebieg (ryc. 7). Jest możliwe, że wznoszenie wału drewniano-ziemnego wokół miasta było w jakiś sposób zsynchronizowane z prowadzoną również w latach 20-tych XIV wieku naprawą fortyfikacji i zabudowań zamku sandomierskiego (por. Miłobędzki 1967, s. 247). Całkowite zniszczenie drewnianej zabudowy miasta, w tym jego umocnień obronnych przez pożar w czasie najazdu litewskiego w 1349 roku stało się okazją do jego powiększenia i powtórnego rozmierzenia, a także rozpoczęcia budowy nowych, już murowanych umocnień obronnych. Mury miejskie, w swym podstawowym zrębie wzniesione jeszcze w 2 połowie XIV wieku (za początek budowy przyjmowany jest rok 1362), objęły całe nowo rozmierzone miasto, wraz z włączonymi do niego północną częścią Wzgórza Miejskiego, gdzie znajdował się zespół szpitalny kościoła św. Ducha, terenami Wzgórz Katedralnego i Gostomianum z kolegiatą NMP, domami kanoników i kościołem parafialnym św. Piotra i jak się przyjmuje (por. Widawski 1973, s. 402) łączyły się z murami obronnymi zamku, tworząc jeden obwód warowny (ryc. 7). 5 Sandomierz był w tym czasie aglomeracją składającą się z co najmniej 3 nieobronnych osad (na Wzgórzach Staromiejskim, Reformackim i południowo-wschodniej części Wzgórza Miejskiego, miasta lokacyjnego, ufortyfikowanego podgrodzia na Wzgórzu Katedralnym i grodu-zamku.

228 MAREK FLOREK BIBLIOGRAFIA Buko Andrzej 1982 Archeologiczne przyczynki do badań nad genezą średniowiecznego ośrodka miejskiego w Sandomierzu, Kwart. HKM 30, nr 3-4, s. 323-333. 1993 Wzgórze Miejskie [w:] Sandomierz. Badania 1969-1973, praca zbiór, pod red. S. Tabaczyńskiego, Warszawa, 1.1, s. 306-310. 1998 Początki Sandomierza, Warszawa. Chrzanowska I. 1989 Wyniki nadzorów archeologicznych nad pracami ziemnymi prowadzonymi przy obiektach różnych na terenie Starego Miasta w Sandomierzu w roku 1988, Lublin, maszynopis. F i e d o r i V R. M. (wyd.) Galicko-Wolynskij Litopis, Lviv 1994. Gardawski Gąssowska Andrzej 1955 Z badań powierzchniowych na terenie miasta Sandomierza, WA 22, s. 92-96. Eligia 1970 Badania wykopaliskowe w Sandomierzu w latach 1958 1968, Spraw.Arch. 22, s. 214-229. 1971 Z problematyki badawczej wczesnośredniowiecznego Sandomierza, Rocznik Gąssowscy Eligia i Jerzy Muzeum Świętokrzyskiego" 7, s. 37-72. 1961 Wyniki badań archeologicznych w Sandomierzu w 1961 r., Sandomierz, maszynopis. Książek M. 1996 Zarys budowy miast średniowiecznych w Polsce do końca XV wieku, Kraków Lalik T. 1993a Sandomierz w świetle źródeł pisanych [w:] Sandomierz. Badania 1969-1973, 1993b Mazur Z. praca zbiór, pod red. S. Tabaczyńskiego, Warszawa, 1.1, s. 49-72. Lokacja Sandomierza w roku 1286 [w:] Dzieje Sandomierza, praca zbiór, pod red. H. Samsonowicza, Warszawa, 1.1, s. 99-114. 1969 Dwa dokumenty Leszka Czarnego dla dominikanów sandomierskich, "Studia Miłobędzki A. Historyczne" 12, s. 603-610. 1967 Zamek sandomierski [w:] Studia Sandomierskie. Materiały do dziejów miasta Sandomierza i regionu sandomierskiego pod red. T. Wąsowicz i J. Pazdura, Łódź, s. 245-276. M y ś 1 i ń s k i K. 1992 Stałe punkty oporu nad Wisłą środkową i ich rola obronna do końca XIV wie

NAJSTARSZE FORTYFIKACJE MIEJSKIE SANDOMIERZA W ŚWIETLE OSTATNICH ODKRYĆ 21 7 ku [w:] Rola militarna Wisły w dziejach Polski. Część I (od czasów Piastowskich do 1864 r.). Zbiór studiów pod red. naukową K. Myślińskiego, Warszawa, s. 11-58. Widawski J. 1973 Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa. Wróbel H. 1981 Sprawozdanie z badań ratowniczych i nadzorów prowadzonych przez Dział Archeologiczny Muzeum Okręgowego w 1981 roku, maszynopis Zientara B. 1976 Przemiany społeczno-gospodarcze miast w dobie lokacji [w:] Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej, red. A. Gieysztor i T. Rosłanowski, Warszawa, s. 67-97. Żaki Andrzej 1950 Odkrycia w Sandomierzu, Sprawozdania PAU" 51, nr 10, s. 696-700. MAREK FLOREK THE EARLIEST SANDOMIERZ CITY FORTIFICATIONS IN THE LIGHT OF RECENT ARCHAEOLOGICAL RESEARCH (Summary) Relics of the earliest fortifications of the located city of Sandomierz have been registered so far in several places of the City Hill: in the Zamkowa (Castle) Street, at the back of the Bishop's Palace, between the Długosz and Mariacka (Holly Mary) Streets, at the crossing of Żydowska (Jewish) and Szpitalna (Hospital) Streets, and on Szpitalna and Opatowska (Opatów) Streets. Most of them have been discovered randomly during various earth works and it had a negative impact on possibilities of observation and documentation. The only systematic research was terminated after the upper part of a wooden construction had been uncovered. Due to these circumstances it was impossible to determine an exact chronology of individual sections of the fortifications, as well as their layout. Archaeological excavation carried out in 2001 in the Żydowska Street resulted in obtaining new sources and information related to the Sandomierz fortifications, including dendrochonological data. They also appeared to be useful for interpretation of earlier discoveries, According to the research the City Hill was not fortified prior to the city location in 1286. One of the stipulations of the

230 MAREK FLOREK location was encircling the area of the intended city by a moat, to separate it from grounds belonging to the prince, the Church, or to nobles. This moat, combined with an outer palisade, could have served for defense purposes. It was filled up at the beginning of the 14 th century. About 1321 a new rampart of timber and earth was erected. It followed exactly the line of the former moat encircling the located city. The rampart was composed of two walls of horizontal beams and stabilizing post, covered from outside with clay daub. The space between the walls was filled with earth. A possible additional defensive element was a palisade parallel to the rampart. The timber-and-earth city fortifications, as well as the city itself were burned in 1349 during the Lithuanian assault. A reconstruction of the city after the fire gave an opportunity to enlarge its area and to erect new wall of stone and brick. Its construction began at the beginning of 1360s. Translated by Jerzy Kopacz