Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu. 2008, t. XX. 99-107. Zastosowanie kryterium litologicznego w typologii krajobrazu natural nego Wyżyn Pol skich Aplication of lithological criterion into natural landscape typology of Polish Uplands Grzegorz Janicki 1, Jan Rodzik 1, Andrzej Tyc 2 1 Instytut Nauk o Ziemi Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Al. Kraśnicka 2 cd, 20-718 Lublin, Polska, e-mail: janicki@biotop.umcs.lublin.pl, jrodzik@biotop.umcs.lublin.pl 2 Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, Polska, e-mail: atyc@us.edu.pl Abstract. The presented paper is an attempt of adaptation of the polish uplands lithological classification for typology of natural upland landscape. The main element diversifying the natural environment is relief, dependent on lithological properties of substratum rocks. In comparison with former classification, changes about wide application of lithological criterion and division elaborating were proposed. The following types of lithological relief, being simultaneously types of natural landscape, were allocated: siliceous, karstic (carbonaceous and gypseous), loessic and additionally alluvial. In every one of them on the basis of substratum lithological diversity or relief from two to four units of lower rank landscape brands were distinguished. The relief types, appropriate to landscape units, were characterized and their distribution within geomorphological regions were presented. słowa kluczowe: typologia krajobrazu, krajobraz naturalny, Wyżyny Polskie key words: landscape typology, natural landscape, Polish Uplands Wprowadzenie W klasyfikacji środowiska przyrodniczego Polski, pierwszoplanową rolę odgrywają w poszczególnych klasach krajobrazu różne czynniki, stanowiące podstawę wydzielania jego rodzajów. W górach jest to wyniesienie nad poziom morza i związana z nim piętrowość klimatyczno-roślinna. Na nizinach, podstawą wydzielania jednostek krajobrazowych są typy genetyczne rzeźby glacigenicznej z jej późniejszym retuszem peryglacjalnym i fluwialnym. W obszarach wyżynnych główną rolę odgrywa specyfika podłoża skalnego, różnicująca pozostałe elementy środowiska przyrodniczego (Kondracki 1991). W oparciu o nią został dokonany podział klasy krajobrazów wyżynnych, wyróżnionej w ramach typologii krajobrazów naturalnych Polski. Wyodrębniono takie rodzaje krajobrazów, jak: lessowy, węglanowy i gipsowy, krzemianowy i glinokrzemianowy (Kondracki 1960, Richling 1992) oraz uzupełniono o węglanowo-krzemianowy (Kondracki 2000). W obrębie rodzajów, na podstawie zróżnicowania rzeźby, wydzielono gatunki. Zwrócono jednak uwagę (Maruszczak, inf. ustna), że krzemiany i glinokrzemiany nie występują powszechnie w skałach pasa wyżyn. Skały te zawierają natomiast znaczne ilości krzemionki, której zawartość determinuje ich podatność na rozpuszczanie oraz odporność na działanie mechaniczne, a tym samym tempo denudacji i w 99
Janicki G. et al. konsekwencji typ rzeźby (Maruszczak 1972a). Autor ten, za podstawę klasyfikacji krajobrazów przyrodniczych przyjął jednak kryterium morfologiczne (Maruszczak 1972b), natomiast litologię podłoża i utworów pokrywowych uznał za główne kryterium różnicujące warunki natężenia erozji gleb w obszarze wyżyn międzyrzecza Wisły i Bugu (Maruszczak 1963). W związku z tym, litologiczną klasyfikację rzeźby wyżynnej zastosowano także do przedstawienia zróżnicowania dynamiki współczesnych procesów geomorfologicznych w warunkach antropopresji (Rodzik et al. 2007). Praca niniejsza stanowi natomiast próbę jej adaptacji do typologii naturalnego krajobrazu wyżynnego, co zważywszy na jej dominującą rolę w tym względzie wydaje się uzasadnione. Próbę taką, podkreślając wpływ na krajobraz zróżnicowania węglanowo-krzemionkowych skał mezozoicznych, podjął wcześniej G. Janicki (2002). Geol ogiczne czynniki kształtowania krajobrazu Wyżyn Pol skich Litologiczną klasyfikację rzeźby wyżynnej przedstawiono na tle najnowszej wersji podziału Wyżyn Polskich na regiony geomorfologiczne, dokonanego przez S. Gilewską (1991) w ramach regionalizacji ogólnopolskiej. W obrębie prowincji Wyżyny Polskie, autorka wydzieliła cztery jednostki w randze podprowincji: Wyżynę Śląsko- Krakowską, Nieckę Nidziańską, Wyżynę Kielecką oraz Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. W granicach Polski znajdują się trzy pierwsze jednostki i zachodnia część czwartej, obejmująca: Wyżynę Lubelską w całości, większą część Roztocza oraz zachodnie skraje: Wyżyny Wołyńskiej i Kotliny Pobuża. Od południa granice Wyżyn Polskich stanowią więc krawędzie związane z uskokami, ograniczającymi zapadlisko przedkarpackie. Mniej wyraźną granicę północną stanowią: w części zachodniej kuesty, zanurzające się stopniowo pod osady czwartorzędowe, natomiast między Wisłą a Bugiem akumulacyjna krawędź pokrywy lessowej oraz strefa przejściowa między rzeźbą wyżynną i nizinną (Gilewska 1972, 1991, Maruszczak 1972a, Harasimiuk 1980). Podłoże tak zdefiniowanego pasa Wyżyn Polskich budują fragmenty różnowiekowych struktur tektonicznych. Od zachodu są to: mezozoiczne jednostki o budowie płytowej i monoklinalnej (monoklina śląsko-krakowska), paleozoiczne struktury fałdowe (niecka łódzko-miechowska i antyklinorium świętokrzyskie) oraz peryferyjne struktury prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej (niecka brzeżna wraz z ograniczającymi ją blokami). Wszystkie te elementy wyniesione zostały podczas ruchów młodoalpejskich jako wał metakarpacki (Nowak 1927). Nietrudno zauważyć, że odpowiadają one czterem podprowincjom geomorfologicznym wyróżnionym przez S. Gilewską (1991). Rozbieżna historia geologiczna zróżnicowała nie tylko stosunki hipsometryczne, ale także litologię podłoża Wyżyn Polskich. Dominują tu, co prawda, morskie, węglanowe osady mezozoiczne, wykazują one jednak różne cechy, gdyż powstawały w różnych warunkach. Ważny jest także udział krzemionkowych skał paleozoicznych i kenozoicznych (paleogeńskich i neogeńskich). Różnice regionalne wzmocniła późniejsza, głównie plejstoceńska, akumulacja utworów pokrywowych, zwłaszcza piasków i lessów, gdyż inne drobnoklastyczne utwory, jak gliny zwałowe oraz iły zastoiskowe, występują tylko lokalnie (w postaci cienkich płatów) i z reguły pod pokrywą lessów (np. na Płaskowyżu Nałęczowskim). Tak złożony rozwój budowy geologicznej odzwierciedla typologiczne i wiekowe zróżnicowanie rzeźby. Prowincję Wyżyny Polskie charakteryzuje w większości rzeźba dojrzała, ukształtowana w ogólnych zarysach już w neogenie. W niektórych obszarach ważną rolę w jej rozwoju odegrały jednak procesy i osady plejstoceńskie, a nawet holoceńskie. W stosunkowo niewielkim stopniu zróżnicowane są natomiast stosunki hydrograficzne, ze względu na dobrą przepuszczalność, zarówno uszczelinionych skał podłoża, jak i porowatych utworów powierzchniowych. Wyraża się to przede wszystkim w małej gęstości sieci wodnej (Gilewska 1972, 1991, Maruszczak 1972a). Kl asyfikacja l itol ogiczna krajobrazów wyżynnych i charakterystyka rzeźby Na podstawie kryterium litologicznego wydzielono trzy charakterystyczne typy rzeźby wyżynnej: krzemionkowy, skał krasowiejących (węglanowych i gipsowych), lessowy oraz dodatkowo typ aluwialny. W obrębie każdego z nich wyróżniono na podstawie kryteriów litologiczno-morfologicznych od dwóch do czterech podtypów. Głównym kryterium branym pod uwagę była odporność skał na procesy chemiczne i fizyczne, a w przypadku podtypów rzeźby lessowej i aluwialnej, dominujące procesy kształtujące rzeźbę (Rodzik et al. 2007). Litologiczne 100
Zastosowanie kryterium... typy i podtypy rzeźby wyżynnej, odpowiadają rangą rodzajom i gatunkom w klasyfikacji krajobrazu naturalnego (zob. Kondracki 1991, 2000). Zróżnicowanie litologiczne warunkuje nie tylko typ rzeźby, ale także gleb i szaty roślinnej (tab. 1). Krajobrazy krzemionkowe wykształciły się w obrębie skał skonsolidowanych, o znacznej (ok. 50% i więcej) zawartości krzemionki, decydującej o ograniczeniu wietrzenia chemicznego i fizycznego. Cechuje je dojrzała rzeźba wielkopromienna z rozległymi garbami, rozdzielającymi niecki i doliny denudacyjne. Występuje ona w obrębie mezoregionów o charakterze garbów, progów, wzgórz, grzbietów i wzniesień, eksponowanych w ich nazwach (tab. 2). W obrębie krajobrazów krzemionkowych wyróżniono dwa gatunki: krzemionkowy właściwy oraz krzemionkowo-węglanowy. Pierwszy obejmuje najwyżej wzniesione obszary, zbudowane z najbardziej odpornych na erozję skał o zawartości krzemionki >80% i ciężarze właściwym >2,5 g cm -3. Są to przede wszystkim niskie grzbiety rusztowe oraz rozległe pogórza Gór Świętokrzyskich i ich otoczenia. Można też do niego zaliczyć niektóre wzgórza wyspowe na Wyżynie Lubelskiej, a także niektóre wzgórza ostańcowe Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (Progi: Herbski i Woźnicki). Gatunek drugi (krzemionkowo-węglanowy) występuje w obszarach zbudowanych z gez i opok o porównywalnym do skał krzemionkowych ciężarze właściwym. Mimo, że zawierają one od 30 do 70% CaCO 3, zjawiska krasowe w nich nie występują ze względu na znaczący udział SiO 2 (Maruszczak 1963, Harasimiuk 1980). Reprezentatywna dla tego gatunku jest rzeźba denudacyjna, krawędziowa (kuesty) i ostańcowa na Wyżynie Lubelskiej (Wzniesienia: Giełczewskie i Urzędowskie) oraz na Roztoczu Środkowym i Wschodnim (Maruszczak 1972a). Jej cechą jest występowanie wzniesień i garbów o wysokościach względnych 50-60 m, a wyjątkowo nawet 120 m. Gęstość dolin dochodzi tu do 2-3 km km -2. Stosunkowo długie stoki mają nachylenia do kilku stopni oraz złożone profile. Krajobrazy skał krasowiejących zajmują największą powierzchnię Wyżyn Polskich. Związane są one z wychodniami skonsolidowanych, ale podatnych na rozpuszczanie (krasowienie) lub rozmywanie, skał o dużej zawartości (>50%) związków wapnia, głównie węglanów oraz siarczanów. Wyżyny zbudowane ze skał krasowiejących charakteryzuje duże zróżnicowanie rzeźby o cechach zarówno wyniesień, jak i obniżeń, dlatego wydzielono tu cztery podtypy: wapienny, marglisty, kredy piszącej oraz gipsowy (tab. 1). Krajobraz wapienny występuje powszechnie w zachodniej części pasa wyżyn. Podatne na rozpuszczanie wapienie mają znaczny ciężar właściwy (2,6-2,8 g cm -3 ), duży udział CaCO 3 (> 80%) oraz niewielką zawartość nierozpuszczalnych, przeważnie ilastych składników. Zawartość SiO 2 jest zmienna i dochodzi maksymalnie do 20% (Kozłowski 1986). Najbardziej odporne na działanie mechaniczne są wapienie skaliste, które budują ostańce Wyżyny Krakowskiej Północnej. Urozmaicona rzeźba podłoża wapiennego jest jednak często zamaskowana przez utwory glacjalne, fluwioglacjalne, eoliczne lub limniczne. Występują tu różnej wielkości lejki, studnie, a także większe, kopalne zagłębienia krasowe. W niektórych z nich gromadzi się woda, tworząc jeziorka krasowe, liczne w okolicach Częstochowy (Nowak 1993). Charakterystyczną cechą krajobrazu wapiennego jest brak sieci rzecznej na wierzchowinach oraz występowanie źródeł krasowych i szczelinowych w dolinach. Na Wyżynie Krakowskiej Północnej znajdują się liczne relikty systemów jaskiniowych (Gilewska 1972, Pulina, Tyc 1987, Tyc 2005). Pozostałe gatunki krajobrazów skał krasowiejących cechują zwykle niezbyt duże deniwelacje oraz rozległe i połogie formy denudacyjne, urozmaicone drugorzędnymi formami krasowymi. Krajobraz marglisty wytworzył się na podłożu górnokredowych margli i opok marglistych. Są to skały stosunkowo podatne na działanie mechaniczne, gdyż zawierają zwykle 40-80% CaCO 3 i 10-50% nierozpuszczalnych części drobnoziarnistych (tab. 1). Krajobraz przez nie reprezentowany obejmuje płaskowyże na Wyżynie Lubelskiej, zajmujące stosunkowo niskie położenie hipsometryczne z małymi deniwelacjami od 20 do 40-50 m. W słabo zróżnicowanej rzeźbie denudacyjnej dominują rozległe powierzchnie zrównań stokowych oraz rozległe, krótkie doliny w formie zatok denudacyjnych (Gilewska 1972, Maruszczak 1972a). Mała jest tu gęstość sieci dolinnej, a stoki mają niewielkie nachylenie 2-3º. Typowe formy erozyjne i krasowe są słabo rozwinięte, w odróżnieniu od krajobrazu kredy piszącej, ukształtowanego w obrębie wychodni podatnych na działanie mechaniczne i rozpuszczanie wapieni marglistych i kredy piszącej, o zawartości CaCO 3 >90%. Klasyczny typ krasu kredy piszącej występuje we wschodniej części pasa wyżyn. Charakteryzuje się on ubóstwem lub brakiem form podziemnych oraz łagodnością zarysów form powierzchniowych, takich jak: werteby (lejki), uwały, ślepe doliny, kotliny (popławy) i zrównania krasowe. Średnie nachylenia terenu mieszczą się tu zwykle w granicach 1º, deniwelacje nie przekraczają 30 m, a gęstość sieci dolinnej zwykle nie przekracza 1 km km -2 (Maruszczak 1966, 101
Janicki G. et al. 1972a, Dobrowolski 1998). Występowanie krajobrazu gipsowego ograniczone jest natomiast do mezoregionów Niecki Nidziańskiej (Niecki: Solecka i Połaniecka). Charakterystycznymi elementami krasu gipsowego są liczne, powierzchniowe formy krasowe, a także kuesty oraz ostańce gipsowe. Występują też jaskinie, przeważnie w gipsach szablastych i szklicowych, a rzadziej w gipsach warstwowych i szkieletowych (Flis 1954, Cabaj, Nowak 1986, Urban et al. 2003). Krajobrazy lessowe, rozwinięte w obrębie zróżnicowanych stratygraficznie pokryw, zajmują blisko 30% powierzchni Wyżyn Polskich. Wierzchowiny lessowe, ukształtowane u schyłku ostatniego glacjału, charakteryzują się drobnopromienną (krótkofalistą) rzeźbą o dużej dynamice współczesnych przemian w warunkach użytkowania rolniczego. Węglanowe lessy właściwe cechuje duża podatność na rozmywanie, a jednocześnie zdolność do okresowej konserwacji form erozyjnych. Rzeźbę lessową wyróżnia, spośród innych typów, znaczne rozczłonkowanie stoków o wypukło-wklęsłym kształcie, różnicują natomiast deniwelacje, nachylenia stoków i stopień rozcięcia młodymi formami erozyjnymi. Pozwala to na wydzielenie trzech gatunków krajobrazu lessowego: denudacyjnego, erozyjno-denudacyjnego i erozyjnego. Najmniejszą powierzchnię, w obrębie zwykle mało miąższych (do 10 m) i niżej położonych płatów lessowych, zajmuje krajobraz denudacyjny. Cechują go małe deniwelacje rzeźby (do 30 m) i niewielka gęstość sieci dolinnej, a powierzchnię wierzchowiny lessowej urozmaicają rozległe niecki denudacyjne i liczne zagłębienia bezodpływowe (Maruszczak 1963). Największą powierzchnię obszarów lessowych zajmuje krajobraz erozyjno-denudacyjny, dominujący zwłaszcza na Wyżynie Wołyńskiej. Odznacza się on deniwelacjami 30-60 m oraz znaczną gęstością suchych dolin (ok. 2 km km-2) o nachyleniach zboczy 5-10º, które mogą być rozcięte przez pojedyncze wąwozy o genezie drogowej. Wąwozy wyróżniają natomiast krajobraz erozyjny, zajmujący znaczną powierzchnię na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu. Charakteryzują go duże deniwelacje (50-120 m) i sieć suchych dolin o nachyleniach zboczy 5-15º, rozcięta przez systemy wąwozowe z zespołami form erozyjno-sufozyjnych. Takie włożone formy dolinne rozcinają w wielu miejscach pokrywy lessowe o miąższości do 30 m. Największe rozcięcie cechuje Roztocze Zachodnie oraz zachodnią część Płaskowyżu Nałęczowskiego, gdzie średnia gęstość wąwozów wynosi 2-3 km km -2. W obszarach o deniwelacjach ok. 100 m, sieć wąwozów może osiągać gęstość 5-10 km km -2 (Maruszczak 1973, Buraczyński 1977, a lokalnie nawet 15-18 km km -2 (Rodzik 2006). Krajobrazy aluwialne wydzielono dla zaakcentowania odmienności den dolin rzecznych, obniżeń oraz niektórych kotlin, wypełnionych piaskami różnej genezy, mułkami piaszczysto-pylastymi i namułami mineralnoorganicznymi. Wyróżniono tu dwa gatunki krajobrazu. Ukształtowane w plejstocenie równiny fluwioglacjalne i terasy nadzalewowe, urozmaicone formami wydmowymi, reprezentują krajobraz paleofluwialno-eoliczny. Deniwelacje osiągają tu średnio kilkanaście metrów, a maksymalnie 30 m. Największe obszary o takich cechach znajdują się na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej (Kotlina Mitręgi, Obniżenie Górnej Warty, Obniżenie Liswarty oraz Obniżenie Małej Panwi), mniejsze zaś występują w Niecce Nidziańskiej (Równina Nadpilicka, Dolina Nidy), na Wyżynie Lubelskiej (Kotlina Chodelska, Kotlina Zamojska), Wyżynie Wołyńskiej (Kotlina Hrubieszowska) i w Kotlinie Pobuża (Równina Bełzka). Drugi gatunek krajobrazu fluwialny obejmuje równie zalewowe w dnach dolin rzecznych. Występuje on powszechnie w dolinach zachodniej części pasa wyżyn: górnej Warty, Liswarty, Rudy, Bielawki, Kłodnicy, Pilicy i jej dopływów, także w dolinach Wisły i jej dopływów oraz w części wschodniej, w dolinach: Wieprza (z dopływami), Bugu i Huczwy. Podsumowanie Powstanie pasa wyżyn, a tym samym klasy krajobrazu wyżynnego, z cechami charakterystycznymi różnych elementów środowiska przyrodniczego, spowodowała tektonika alpejska poprzez wypiętrzenie wału metakarpackiego. Znaczne jego zróżnicowanie regionalne jest skutkiem paleozoicznych (hercyńskich) ruchów tektonicznych i późniejszej, mezozoicznej sedymentacji morskiej oraz plejstoceńskiej akumulacji wodnolodowcowej, rzecznej i eolicznej. Skutkiem jest nie tylko różne położenie hipsometryczne poszczególnych jednostek, ale także zależne przede wszystkim od litologii cechy rzeźby, pokrywy glebowej i szaty roślinnej. Zastosowanie kryterium litologicznego charakteryzującego właściwości oraz tempo i kierunki przemian poszczególnych typów rzeźby wyżynnej do typologii naturalnych krajobrazów wyżynnych, jest więc w pełni uzasadnione. Pozwala ono na wydzielenie rodzajów i gatunków krajobrazu naturalnego na podstawie mapy 102
Zastosowanie kryterium... geologicznej. Zaproponowano zmiany w stosunku do wcześniejszych wydzieleń. Rodzaj krajobrazów krzemianowych i glinokrzemianowych zastąpiono krajobrazami krzemionkowymi, do których zaliczono także gatunek krajobrazu krzemionkowo-węglanowego. Uszczegółowiono rodzaj krajobrazów skał krasowiejących (węglanowych i gipsowych), ze względu na odzwierciedlone w krajobrazie zróżnicowanie właściwości skał podłoża, a także krajobrazy lessowe ze względu na stopień rozcięcia w późnym vistulianie i holocenie. Wyróżniono dodatkowo krajobrazy aluwialne (paleofluwialno-eoliczny i fluwialny), typowe dla niektórych kotlin i dolin, także w obrębie pasa wyżyn. Literatura Buraczyński J., 1997. Roztocze. Budowa, rzeźba, krajobraz. Zakł. Geogr. Reg. UMCS. Lublin. Cabaj W., Nowak W.A., 1986. Rzeźba Niecki Nidziańskiej. Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 14, 119-210. Dobrowolski R., 1998. Strukturalne uwarunkowania rozwoju współczesnej rzeźby krasowej na międzyrzeczu środkowego Wieprza i Bugu. Wyd. UMCS. Lublin. Flis J., 1954. Kras gipsowy Niecki Nidziańskiej. Prace Geogr. IG PAN, 1, 1-73. Gilewska S., 1972. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. [W:] Klimaszewski M. (red.). Geomorfologia Polski, 1, 232-339. Gilewska S., 1991. Rzeźba. [W:] Starkel L. (red.). Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN. Warszawa. 248-296. Harasimiuk M., 1980. Rzeźba strukturalna Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Wyd. UMCS. Lublin. Janicki G., 2002. Wpływ zdarzeń katastrofalnych na funkcjonowanie systemu deluwialnego na przykładzie Wyżyny Lubelskiej. Maszynopis pracy doktorskiej. Arch. Bib. Gł. UMCS. Lublin. Kondracki, J. 1960. Typy krajobrazu naturalnego (środowiska geograficznego) w Polsce. Przegl. Geogr., 32, 1, 23-33. Kondracki, J. 1991. Typologia i regionalizacja środowiska przyrodniczego. [W:] Starkel L. (red.). Geografia Polski środowisko przyrodnicze. PWN. Warszawa. 561-603. Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. Kozłowski S., 1986. Surowce skalne Polski. Wyd. Geol. Warszawa. Maruszczak H., 1963. Warunki geologiczno-geomorfologiczne rozwoju erozji gleb w południowej części województwa lubelskiego. Wiad. IMUZ, 3, 4, 19-44. Maruszczak H., 1966. Zjawiska krasowe w skałach górnokredowych międzyrzecza Wisły i Bugu. Przegl. Geogr., 38, 3, 339-370. Maruszczak H., 1972a. Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. [W:] Klimaszewski M. (red.). Geomorfologia Polski, 1, 340-383. Maruszczak H., 1972b. Krajobrazy przyrodnicze województwa lubelskiego na przełomie I i II tysiąclecia naszej ery. Mapa rękopiśmienna 1:300 000 w Zakładzie Geografii Fizycznej i Paleogeografii UMCS. Lublin. Maruszczak H., 1987. Erozja wąwozowa we wschodniej części wyżyn południowopolskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 151, 15-30. Nowak J., 1927. Zarys tektoniki Polski. II Zjazd Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce. Kraków. Nowak W. A., 1993. Skrasowienie podziemne wapieni i jego odzwierciedlenie w rzeźbie Wyżyny Krakowsko- Wieluńskiej w rejonie Częstochowy. Studia Ośr. Dok. Fizjogr., PAN O/Kraków, 21. Pulina M., Tyc A., 1987. Guide des terrains karstiques choisis des Sudety et Haut-Plateau de Silesie-Cracovie. UŚ. Katowice. Richling A., 1992. Kompleksowa geografia fizyczna. PWN. Warszawa. Rodzik J., 2006. Wąwozy naturalne, czy kulturowe elementy krajobrazu? [W:] Wołoszyn W. (red.). Krajobraz kulturowy cechy, walory, ochrona. Probl. Ekol. Krajobr., 16, 377-382. Rodzik J., Ciupa T., Janicki G., Kociuba W., Tyc A., Zgłobicki W., 2007. Współczesne przemiany rzeźby Wyżyn Polskich. [W:] Kostrzewski A., Kotarba A., Krzemień K., Starkel L. (red.). Współczesna przemiany rzeźby Polski. Wyd. UJ, Kraków (w druku). 103
Janicki G. et al. Tyc A., 2005. Relikty krasu podziemnego we współczesnej morfologii ostańców Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. [W:] Kotarba A., Krzemień K., Święchowicz J. (red.). Współczesna ewolucja rzeźby Polski. VII Zjazd Geomorfologów Polskich. Kraków, 19-22 września 2005, 481-486. Urban J., Gubała J., Kasza A., 2003. Jaskinie w gipsach Niecki Nidziańskiej. Przegl. Geol., 51, 1, 79-88. 104
Zastosowanie kryterium... Tabela. 1. Krajobrazy naturalne Wyżyn Polskich (litologiczne typy rzeźby) i ich cechy środowiskowe, zestawione na podstawie prac: Kondrackiego (1960, 1976, 1978, 2000); Maruszczaka (1963, 1972a), Richlinga 1984, 1986, 1992 oraz Richlinga i Dąbrowskiego (1995) Table. 1. Natural landscapes of the Polish Uplands and their environmental characteristics, after Kondracki (1960, 1976, 1978, 2000), Maruszczak (1963, 1972a), Richling (1984, 1986, 1992), Richling and Dąbrowski (1995) Rodzaje i gatunki krajobrazu Cechy litologiczne podłoża Cechy morfologiczne Cechy siedliskowe Skały dominujące (i towarzyszące) Odporność* mech. [kg cm -2 ] Deniwelacje [m] Rozdolinienie [kmkm -2 ] Przeważające kształty stoków Gleby Potencjalna roślinność naturalna Krzemionkowy właściwy Krzemionkowowęglanowy kwarcyty, łupki, piaskowce, zlepieńce, (piaski) 100 900 (śr. 400) gezy, opoki, (piaski) 100-400 (270) 20-120 (maks. 370) śr. 50-60 (max 120) <3 2-3 wklęsły, jednostajny wklęsły, jednostajny szkieletowe, bielicowe grądy, bory mieszane, buczyny brunatne, pararędziny grądy, bory mieszane Skał krasowiejących Krzemionkowy Wapienny wapienie, dolomity 200-1000 maks. do 150 0,5-2 wklęsły, wypukły rędziny, brunatne buczyny, grądy, dąbrowy Marglisty margle, opoki margliste 60-100 20 50 1-1,5 wypukły, jednostajny płowe, brunatne, rędziny grądy, dąbrowy Kredy piszącej kreda pisząca, (wapienie margliste) 20-60 <30 <1 wypukło-wklęsły rędziny, bagienne grądy, dąbrowy Gipsowy gipsy, (margle, iły) ok. 50 <30 <1 wklęsły rędziny, brunatne dąbrowy, bory mieszane Denudacyjny lessy 0,8-1,6 <30 ok. 1 wypukło-wklęsły płowe, brunatne, czarnoziemy grądy Erozyjnodenudacyjnnatne, płowe i płowe erodowane, bru- lessy 0,8-1,6 30-60 ok. 2 wypukło-wklęsły grądy deluwialne, Lessowy Erozyjny lessy 0,8-1,6 Paleofluwialnoeoliczny Fluwialny piaski fluwioglacjalne, rzeczne i eoliczne piaski i mułki rzeczne, (torfy)? 50-100 (maks. 120) 5-20 (maks. 30 ) 2-3 (maks. >10) - wypukło-wklęsły wklęsły, jednostajny płowe erodowane, brunatne, pararędziny, deluwialne bielicowe, rdzawe grądy, buczyny bory sosnowe i mieszane? 1-3 - - mady, mułowo-torfowe łęgi, olsy Aluwialny * Wytrzymałość skał na ściskanie wg Kozłowskiego (1986) 105
Janicki G. et al. Tabela 2. Ocena występowania typów litologicznych krajobrazu wyżynnego w regionach geomorfologicznych Wyżyn Polskich, wg podziału Gilewskiej (1991) Table 2. An occurence of lithological types of upland landscape within morphological regions of Polish Uplands (division after Gilewska 1991) C.I. Wyż. Śl ąsko-krakowska C.II. Niecka Nidziańska C. III. Wyż. Kiel ecka C. Wyżyny Polskie regionalizacja wg Gilewskiej (1991) C.I.a. Wyżyna Śląska Północna C.I.b. Wyż. Krakowska Północna Rodzaje i gatunki krajobrazów krzem. skał krasowiejących lessowy aluwialny kk kw wp mg kp gp dn ed er pe fl Obn. Górnej Warty + +++ ++ Próg Herbski +++ + + Obn. Liswarty + +++ ++ Próg Woźnicki +++ + + + Obn. Małej Panwi + +++ ++ Kotlina Mitręgi ++ +++ ++ Próg Tarnogórski +++ + + + Płask. Wieluński ++ + ++ + Pł. Częstochowskie +++ + + Płask. Ojcowski +++ + C.I.c. Wyż. Śląsko-Krakowska Pd. + +++ + C.II.a. Próg Lelowski ++ ++ + + + Niecka Włoszcz. Równina Nadpilicka + + ++ ++ ++ Garby Czostkowa +++ + + C.II.b. Płask. Jędrzejowski ++ ++ + Wyż. Środkowomałopolska Wyż. Miechowska ++ ++ ++ + Garb Wodzisławski + +++ + + C.II.c. Niecka Działoszycko-Staszowska C.III.a. Wyżyna Kielecka Północna C.III.b. Wyżyna Kielecka Południowa Płask. Proszowski + + +++ + + Dolina Nidy + +++ Niecka Solecka ++ +++ + + Garb Pińczowski +++ ++ + + Niecka Połaniecka + ++ ++ + + + Wzg. Opoczyńskie ++ + ++ + Garb Gielniowski +++ + + Pł. Suchedniowskie +++ + + + Garby Iłżeckie + ++ + ++ ++ + + + Grzbiet Przedborski +++ + + Wzg. Łopuszańskie +++ + + + Góry Świętokrzyskie +++ + + Płask. Sandomierski + + +++ ++ + 106
Zastosowanie kryterium... Tabela 2. cd Table 2. cd C.IV.a. Wyżyna Lubelska C. IV. Wyżyny Lubel sko-wołyńskie IV.b. Roztocze IV.a. Wyżyna Wołyńska IV.b. Kotlina Pobuża Małopol. Prz. Wisły + +++ Płask. Nałęczowski + +++ ++ + Płaskowyż Bełżycki +++ + + + Kotlina Chodelska + +++ ++ + Płask. Łuszczowski +++ ++ + + Wzn. Urzędowskie +++ + + ++ + Wzn. Giełczewskie + +++ + + + + + Wzn. Grabowieckie ++ + ++ ++ + + Kotlina Zamojska ++ + + + + ++ Pagóry Chełmskie + ++ +++ + Roztocze Zachodnie + + +++ + Roztocze Środkowe +++ + ++ + + + Roztocze Wschodnie +++ + + + + Grzęda Horodelska + +++ + Kotl. Hrubieszowska +++ + + ++ Grzęda Sokalska + + +++ + + Równina Bełzka ++ ++ + ++ Gatunki krajobrazów: kk krzemionkowy właściwy, kw krzemionkowo-węglanowy, wp wapienny, mg marglisty, kp kredy piszącej, gp gipsowy, dn denudacyjny, ed erozyjno-denudacyjny, er erozyjny, pe paleofluwialno-eoliczny, fl fluwialny Skróty nazw: krzem. krzemionkowy, kotl. kotlina, obn. obniżenie, pł. płaskowzgórze, płask. płaskowyż, prz. przełom, wyż. wyżyna, wzn. wzniesienie, wzg. wzgórza, Udział krajobrazu w regionie: +++ dominujący, ++ znaczący, + istotny 107