618 619 Фортеця : збірник заповідника Тустань. Л.: Колір ПРО, 2012. Кн. 2. С. 618-629 Marek KRĄPIEC, Joanna BARNIAK DATOWANIE DENDROCHRONOLOGICZNE IKON Z MUZEUM BUDOWNICTWA LUDOWEGO W SANOKU Tradycyjna metoda datowania obiektów sztuki opiera się na analizie stylij dzieła, co niekiedy okazuje się być niewystarczające. Powtarzalność symboli i motywów w sztuce utrudnia precyzyjne umieszczenie dzieła w czasie. Pomocna w tym wypadku okazuje się metoda dendrochronologiczna. Pozwala ona na określenie daty ścięcia drzewa, z którego drewna wykonano podobrazie. Po raz pierwszy metodę dendrochronologiczną zastosowano do określania wieku dzieł sztuki pod koniec lat 60. XX wieku. Wówczas analizie poddano obrazy XVII-wiecznych mistrzów, takich jak: Philips Wouwerman, Klaes Molenaer i Cornelis Dusart, którzy malowali na dębowych podobraziach 1. Późniejsze badania skupiły się na dębowych podłożach obrazów artystów niderlandzkich, niemieckich i angielskich 2. Wynikiem analizy dębowych podobrazi mistrzów holenderskich (Rembrandt, Rubens) stała się chronologia pływająca, która nie korelowała się z żadnym z istniejących wtedy standardów dębowych. Problem został rozwiązany dzięki badaniom dendrochronologicznym obiektów sztuki i architektury z Pomorza Gdańskiego. Wysoka zbieżność chronologii gdańskiej ze skalą 1 Bauch J., Eckstein D. Dendrochronological Dating of Oak Panels of Dutch Seventeenth- Century Paintings // Studies in Conservation. 1970. Vol. 15. P. 45 50. 2 Bauch J. Dendrochronology applied to the dating Dutch, Flemish and German paintings // Dendrochronology in Europe: principles, interpretations and applications to archaeology and history / ed. by J. M. Fletcher. Oxford, 1978. P. 307 313; Bauch J., Eckstein D. Wood biological investigations on panels of Rembrandt paintings // Wood Science Technology. 1981. Vol. 15. P. 251 263; Eckstein D., Bauch J. Dendrochronologie und Kunstgeschichte-dargestellt an Gemälden holländischer und alt-deutscher Malerei // Mitteilungen der Deutschen Dendrologischen Gesellschaft. 1974. Nr 67. P. 234 243; Fletcher J. M. A group of English royal portraits painted soon after 1513: a dendrochronological study // Studies in Conservation. 1976. Vol. 21. P. 171 178; Ejusdem. Tree-ring analysis of panels, paintings and chests // Dendrochronology in Europe: principles, interpretations and applications to archaeology and history / ed. by J. M. Fletcher. Oxford, 1978. P. 303 306; Ejusdem. Tree ring dating of Tudor portraits // Proceedings of the Royal Institution of Great Britain. 1980. Vol. 52. P. 81 104. niderlandzką pozwoliła na bezwzględne datowanie tej ostatniej a także była potwierdzeniem znacznej skali eksportu drewna dębowego na zachód Europy 3. W kolejnych latach przeprowadzono szereg studiów nad obrazami z różnych kolekcji, często uściślając datowania historyków sztuki, a niejednokrotnie dowodząc fałszerstw 4. W Polsce obok wcześniej wspominanych dzieł mistrzów zachodnich wykonywanych na podobraziach dębowych często spotykane są również ikony malowane na drewnianych podłożach. Wcześniejsze badania dotyczące ikon z południowo-wschodniej Polski, tzw. karpackich, dotyczyły oznaczeń gatunków drewna stosowanych do wyrobu podobrazi oraz techniki wykonania podłoży. Przeprowadzono je na datowanych obiektach z Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu i Muzeum Zamku w Łańcucie. Uzyskane wyniki wskazują na szerokie wykorzystanie drewna jodłowego w XVII i XVIII wieku 5. Ponadto autorzy tych badań dokonali analizy dendrochronologicznej 36 ikon uzyskując ich datowanie bezwzględne 6. Imponujący zbiór ikon od XV do XX-wiecznych posiada Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, które zgromadzono w latach 60. XX wieku w ramach akcji zabezpieczania dóbr pocerkiewnych z terenu Podkarpacia. Datowanie tradycyjnymi metodami części eksponatów okazało się trudne, dlatego też Pracownia Konserwacji MBL podjęła współpracę z Laboratorium Dendrochronologicznym AGH zmierzającą do ustalenia wieku podobrazi metodą niezależną. Celem niniejszej pracy było zastosowanie metody dendrochronologicznej do ustalenia czasu powstania wytypowanych zabytkowych ikon ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, dla których ustalenie wieku na podstawie analizy stylij było niejednoznaczne. Drewniane podobrazia ikon pojawiają się w sztuce zachodnioeuropejskiej już w czasach antycznych. Odsunięte na bok w średniowieczu, powracają w XIII w. wraz z wpływem kultury bizantyjskiej, najpierw do Włoch, później zaś do krajów położonych na północ od Alp. W XVI w. we Włoszech na szeroką skalę zaczęto stosować płótno. Natomiast malarstwo na podłożach drewnianych przetrwało w krajach północnej Europy 3 Eckstein D., Ważny T., Bauch J., Klein P. New evidence for the dendrochronological dating of Netherlandish paintings // Nature. 1986. Vol. 320. P. 465 466. 4 Haneca K., Ważny T., van Acker J., Beeckman H. Provenancing Baltic timber from art historical objects: success and limitations // Journal of Archaeological Science. 2005. Vol. 32. P. 261 271; Klein P. Dendrochronological studies on oak panels of Rogier van der Weyden and his circle // Le dessin sous-jacent dans la peinture. Colloque VII, September 1987. Louvain-La-Neuve, 1989. P. 25 36; Klein P., Ważny T. Dendrochronological Analyses of Paintings of Gdansk Painters of the 15 th to the 17 th Century // Dendrochronologia. 1991. Vol. 9. P. 181 191; Läänelaid A., Nurske A. Dating of a 17 th Century Paintings by Tree Rings of Baltic Oak // Baltic Forestry. 2006. Vol. 12 (1). P. 117 121; Ważny T. Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Polsce. Gdańsk, 2001. 137 s.; Zielski A., Krąpiec M. Dendrochronologia. Warszawa, 2004. 328 s. 5 Kosiorek A., Ważny T. Gatunki drewna stosowane w ikonach karpackich // Ochrona Zabytków. 1997. T. 50, nr 3. S. 315 320. 6 Ważny T. Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Polsce...
620 Marek KRĄPIEC, Joanna BARNIAK 621 do XIX w. (Holandia), mimo rosnących od XVII w. cen wysokogatunkowego drewna 7. W Polsce kultura bizantyjska i sztuka cerkiewna pojawiła się i rozwinęła na ziemiach południowo wschodnich w I połowie XV wieku. Związane to było z przyłączeniem do Polski przez Kazimierza Wielkiego Rusi Czerwonej (ziemia sanocka, lwowska, przemyska i halicka) i sprowadzeniem na te tereny osadników wołoskich wyznania prawosławnego 8. Pojedyncze ikony oraz tzw. ikonostas czyli zespół ikon umieszczany pomiędzy nawą główną, a prezbiterium stanowiły wyposażenie cerkwi. W zależności od zamożności zamawiającego ikonę stosowano drewno rodzime i łatwo dostępne lub też sprowadzano droższe gatunki. Np. w Rosji preferowano drewno lipowe, świerkowe bądź sosnowe. Trudniej dostępne gatunki jak dębowe czy cyprysowe występowały rzadziej 9. W Polsce często stosowano drewno jodłowe, świerkowe i lipowe. Przy wyborze deski obowiązywały pewne zasady. Najlepsze było drewno spoiste, o małej ilości przewodów żywicznych oraz nie zawierające sęków. Chętnie więc do ikonopisania wykorzystywano deski jodłowe, świerkowe i cedrowe oraz lipowe, dębowe, brzozowe, bukowe, które odpowiednio długo suszono i preparowano. Cięcia desek nie były przypadkowe. Najczęściej wybierano deski o przekroju wym ze względu na małą podatność na odkształcenia tak otrzymanej deski oraz możliwość uzyskania jej maksymalnej szerokości. Przeciwnie deska wycięta z pnia stycznie była w większym stopniu narażona na deformację. Z badań przeprowadzonych na ikonach karpackich wynika, że większość analizowanych podobrazi to deski wycięte w sposób pośredni czyli Ryc. 1. Ilustracja sposobu wycinania desek na podobrazia ikon (A deska wa; B deska wo-styczna; deska styczna). Pic. 1. An illustration of the way samplings are taken from the wooden foundation of an icon. wostycznie porównaj (ryc. 1) 10. Deski tak mocowano ze sobą, aby nie ulegały one wygięciu w kierunku warstwy malarskiej, co mogłoby spowodować jej kruszenie się. Właściwy wybór 7 Kosiorek A., Ważny T. Gatunki drewna stosowane w ikonach karpackich... S. 315 320. 8 Szczepkowski A., Ginalski J., Kraczkowski M., Szulc W. Ikona karpacka. Przewodnik po wystawie. Sanok, 2004. 47 s. 9 Popova O., Smirnova E., Cortesi P. Ikony. Ikony różnych kręgów kulturowych od VI w. po czasy współczesne. Warszawa, 1998. 210 s. 10 Kosiorek A., Ważny T. Gatunki drewna stosowane w ikonach karpackich... S. 315 320. P OLAND th 17 c. th 18 c. undated Krosno Ryc. 2. Lokalizacja obiektów sakralnych z których pochodzą badane dendrochronologicznie ikony Pic. 2. Locations of sacred monuments where studied icons originated from. strony gwarantuje, że nawet w razie wypaczenia deski warstwa malarska jedynie rozciągnie się, ale nie odpadnie. Gwarancję stabilności deski zapewniały drewniane wzmocnienia szpongi, które montowano z tyłu obrazu 11. Technika wykonania ikon zapewniała stabilność podobrazia, dzięki czemu nawet te najstarsze przetrwały do dziś. Do badań dendrochronologicznych wytypowano 13 ikon ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. W zdecydowanej większości pochodzą one z obiektów sakralnych zlokalizowanych w powiecie sanockim i powiatach sąsiednich: krośnieńskim, bieszczadzkim i przemyskim (ryc. 2). Badane ikony zostały wykonane na podobraziach jodłowych (12 sztuk) a jedna na świerkowym. Drewno podobrazi charakteryzowało się m i dobrym stanem zachowania drewna. Większość podobrazi (9 sztuk) składa się z dwóch połączonych desek, wzmocnionych od tyłu szpongami. Spośród 13 analizowanych ikon 6 powstało na deskach wo-stycznych, 3 na deskach wych, zaś pozostałe 4 na deskach wyciętych stycznie. Charakterystykę poszczególnych ikon przedstawiono w załączonej tabeli nr 1. W przypadku zabytków sztuki niemożliwy jest pobór prób do przeprowadzenia badań, który naruszyłby cenne dzieło. W związku z tym pomiar szerokości słojów rocznych przeprowadzono wzdłuż krawędzi podobrazi, po uprzednim usunięciu ich z ram. 11 Onasch K., Schnieper A. Ikony. Fakty i legendy. Warszawa, 2002. 240 s. San Rogi Trepcza Czertez Sanok Nagуrzany Ustianowa Ustrzyki Dolne PRZEMYSL Czarna
622 Marek KRĄPIEC, Joanna BARNIAK 623 IKO11_P IKO13_L IKO13_P IKO10_P IKO10_L IKO9 IKO3_P IKO3_L IKO2 IKO5 IKO6 IKO4 Ryc. 3. Czarno-biała reprodukcja ikony nr 7 (a) oraz przygotowana do pomiarów krawędź podobrazia (B). Pic. 3. A reproduction of icon No7 (а) and a sampling prepared for study (в). Przygotowanie ikon do badań sprowadziło się do odpowiedniego przygotowania krawędzi desek (przekrój poprzeczny drewna), tak aby widoczne były przyrosty roczne. Wykorzystano w tym celu noże preparacyjne typu Olfa, którymi ścinano 1 2 mm warstwę drewna, aż do uzyskania czytelnego obrazu granicy pomiędzy słojami (ryc. 3). Wybór krawędzi podobrazia: górnej bądź dolnej oraz w ich obrębie odpowiedniej części deski do pomiaru, zależał od jej stanu zachowania, możliwości odsłonięcia przyrostów oraz od ich liczby. Ze względu na liczbę przyrostów, która może być różna na obu końcach deski, wybrano te z większą ich liczbą. Różnica ta wynika z przebiegu bocznej krawędzi deski, która może nie pokrywać się z przebiegiem słojów i dochodzić niekiedy do kilkunastu przyrostów. Najpierw przyrosty roczne zostały policzone i pogrupowane po 10. Podczas tej wstępnej analizy w razie konieczności posługiwano się lupą 1600 1620 1640 1660 1680 1700 1720 [AD] 1740 Ryc. 4. Zestawienie krzywych dendrochronologicznych wyznaczających chronologię 3IKO_A0 Pic. 4. A comparison of dendrochronological curves which define the chronology of 3IKO_A0 binokularną w celu bezbłędnej identyfikacji granic anatomicznych w obrębie stref wąskich przyrostów rocznych. Do pomiarów zakwalifikowano wszystkie deski zawierające ponad 20 przyrostów rocznych. Pomiary szerokości przyrostów rocznych z dokładnością 0,1 mm, wykonano w Pracowni Konserwatorskiej Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, przy użyciu ręcznej lupy z podziałką firmy Eschenbach. Uzyskane sekwencje przyrostów rocznych zapisano w formacie Cracow (AVR), wykreślono dendrogramy oraz porównano je z chronologiami standardowymi wykorzystując pakiet programów TREE-RINGS 12. Podczas badań wykorzystano standardowe techniki datowań dendrochronologicznych wielokrotnie opisane w literaturze 13. 12 Krawczyk A., Krąpiec M. Dendrochronologiczna baza danych // Materiały II Krajowej Konferencji: Komputerowe wspomaganie badań naukowych. Wrocław, 1995. S. 247 252. 13 Schweingruber F. H. Der Jahrring. Bern; Stuttgart, 1983. 234 p.; Ejusdem. Treerings. Basic and applications in dendrochronology. Dortrecht, 1988. 276 p.; Ważny T. Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Polsce...; Zielski A., Krąpiec M. Dendrochronologia...
624 Marek KRĄPIEC, Joanna BARNIAK 625 IKO4 IKO5 IKO6 IKO9 IKO13_L IKO13_P IKO3_L IKO3_P IKO2 IKO11_P IKO10_L IKO10_P 1580 1600 1620 1640 1660 1680 1700 1720 [AD] 1740 Ryc. 5. Blokdiagram dendrochronologicznie datowanych sekwencji przyrostów rocznych jodłowych podobrazi ikon z MBL Sanok Pic. 5. A diagram of dendrochronological dated year-rings of spruce from foundations of icons, the museum in Sanok W wyniku pomiarów 13 podobrazi ikon uzyskano 18 stosunkowo krótkich sekwencji przyrostów rocznych: 17 jodłowych i jedną świerkową (tab. 2). Na podstawie uzyskanych danych pomiarowych, wykreślono krzywe przyrostowe i dokonano korelacji otrzymanych krzywych dendrochronologicznych ze sobą. Wybrano spośród nich te, które wykazywały najwyższą zbieżność. Są to sekwencje przyrostów rocznych desek podobrazi ikon nr 2, 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11 i 13 (ryc. 4). Na ich podstawie wyznaczono krzywa średnią 3IKO_A0, liczącą 146 lat. Zestawioną krzywą średnią jak i pozostałe sekwencje porównano w celu ich bezwzględnego datowania ze standardem jodły zestawionym dla regionu Polski południowej 3ABSP1, który obejmuje okres 1106 1998 AD 14. W efekcie uzyskano datowanie bezwzględne krzywej średniej oraz kolejnych dwóch sekwencji, które nie wykazywały zbieżności z pozostałymi. W sumie wydatowano więc 14 desek jodłowych pochodzących z 11 ikon (ryc. 5). 14 Szychowska Krąpiec E. Późnoholoceński standard dendrochronologiczny dla jodły Abies alba Mill. z obszaru południowej Polski // Zeszyty Naukowe AGH. Geologia. 2000. Nr 26 (2). S. 173 299. Na podstawie wszystkich datowanych bezwzględnie sekwencji wyznaczono krzywą średnią 3IKO_A1, liczącą 261 lat i obejmującą okres 1590 1850 AD. Jest to w istocie lokalna chronologia, której replikacja w pierwszych dziesięcioleciach oraz 140 latach jest dalece niewystarczająca. Pomimo tego wykazuje ona bardzo wysoką zbieżność z chronologią południowopolską 3ABSP1 (t = 12,5), ale także statystycznie istotne wartości podobieństwa ze standardami z obszarów sąsiednich: wschodnio- -austriackim 15 (t = 6,6) i czeskim 16 (t = 4,1). Wydatowanie 76 % sekwencji jodłowych (13 z 17) dowodzi bardzo dużej skuteczności metody dendrochronologicznej w ustalaniu wieku dzieł malowanych na takim drewnie. Wynik ten jest zgodny ze spostrzeżeniami E. Szychowskiej-Krąpiec 17 wskazującymi na niezwykle silny sygnał dendrochronologicznytego gatunku drzewa w naturalnym zasięgu występowania. Należy pamiętać, że data ścięcia drzewa nie jest jednoznaczna z datą powstania obiektu. Pod uwagę należy wziąć fakt, że pewna ilość przyrostów rocznych mogła zostać odcięta w czasie formowania podobrazia. Tę ewentualność można wykluczyć tylko wówczas jeśli na desce zachował się ostatni czyli podkorowy przyrost roczny, który gwarantuje kompletną sekwencję przyrostów do czasu zakończenia wzrostu drzewa. Wśród badanych ikon nie stwierdzono takich desek. Określając wiek obiektu rozważyć trzeba również czas sezonowania drewna. Drewno przeznaczone na podobrazie należy odpowiednio wysuszyć i spreparować, aby zminimalizować późniejszą jego pracę, która prowadzi do popękania i niszczenia warstwy malarskiej. Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że czas sezonowania drewna jodłowego wynosił od kilku miesięcy do kilku lat 18. Biorąc pod uwagę datowanie denrochronologiczne desek oraz powyższe stwierdzenia można wyznaczyć czas powstania wytypowanych ikon. Wyniki przeprowadzonych analiz pozwalają na stwierdzenie, że najstarsze badane podobrazie pochodzi z lat 30. XVII w. (ikona nr 4). Nieco młodsze jest podłoże ikony 5, które zapewne powstało w latach 40. XVII w. Najliczniej reprezentowane są ikony, których podobrazia wydatowano na ostatnie dziesięciolecie (lecia) XVII w. i pierwsze dekady XVIII w. Szczególnie w przypadku podłoży złożonych z dwóch desek wyraźnie zaznacza się wpływ wcześniej wspomnianej obróbki, które może obejmować od kilku do kilkunastu słojów, co wskazuje jednoznacznie na celowość pomiaru wszystkich desek występujących w podobraziu. 15 Liebert S., Grabner M., Wimmer R. A 1000-year fir chronology for East-Austria // Proceedings of International Conference Eurodendro-98 : Dendrochronology and Environmental Trends / ed. V. Stravinskienė, R. Juknys. Kaunas, 1998. P. 18 23. 16 Kyncl J., Kyncl T. Dating of historical fir (Abies alba) wood in Bohemia and Moravia // Dendrochronologia. 1996. Vol. 14. P. 237 240. 17 Szychowska Krąpiec E. Późnoholoceński standard dendrochronologiczny... S. 173 299. 18 Ważny T. Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Polsce...
626 Marek KRĄPIEC, Joanna BARNIAK 627 Tab. Tab. 1. Zestawienie 1. Zestawienie informacji informacji o badanych o ikonach badanych i technice ikonach ich wykonania i technice ich wykonania Lp. Tytuł (nr. inw.) 1 Chrystus (2 739) 2 Ostatnia Wieczerza (11 844) 3 Deesis (14 207) 4 Chrystus (3 567) 5 Św. Anna Samotrzeć (14 218) 6 Apostołowie śś. Jakub Młodszy i Szymon (857) 7 Wjazd do Jerozolimy 5 929 8 Ukrzyżowanie (fragment) (1 524) 9 Ostatnia Wieczerza Pochodzenie Ustianowa bieszczadzki) nieznane (zakup od oferenta) Czerteż Czarna bieszczadzki) Rogi krośnieński) Nagórzany nieznane (zakup od oferenta) przemyski) Wymiary podobrazia (wysokość x szerokość x grubość) 101 x 69 x 2, 54 x 102 x 3cm 132,5 x 73 x 110 x 78,5 x 2,5cm 110 x 65,5 x 3cm 91 x 74,5 x 3,5cm 37 x 26 x 72,5 x 26,5 x Wykonanie złoto, olej, złoto olej, złoto olej, złoto, olej (14 194) Czerteż 62 x 75 x olej, 10 Chrystus (856) 11 Przemienienie (1 603) Nagórzany przemyski) 81,5 x 60 x 104 x 65 x Stan zachowania drewna, ślady, ślady obecności dobry, deska nadpalona, pęknięcia uzupełnione dobry, ślady dobry dobry, ślady po owadach, pęknięcia Cięcia desek we, wtórnie cięty skośnie prawy bok obiektu we we we (14 194) olej, 10 Chrystus (856) 11 Przemienienie (1 603) 12 Św. Dymitr Soluński (1 030) 13 Matka Boska Pokrow (Welonu) (5 900) Nagórzany przemyski) Czarna bieszczadzki) Trepcza 81,5 x 60 x 104 x 65 x 80,5 x 59 x 2,5cm 157 x 88 x 2,5cm olej, złoto, złoto, dobry dobry, ślady po owadach, pęknięcia dobry, ślady dobry, pęknięcia, ślady Pozostałe trzy ikony były młodsze, co okazało się być w zgodzie z sugestiami datowań na podstawie analizy stylij. Uważana za pochodzącą z I połowy XVIII w. ikona nr 9 powstała zapewne w latach 40. XVIII w., natomiast ikony 12 i 7 uważane za XVIII lub XIX w., zostały namalowane na podobraziach wykonanych z drewna pozyskanego w latach 80. XVIII w. (ikona 12) i 50. XIX w. (ikona 7). Nie udało się określić czasu ścięcia drzew, z których pochodzą 4 deski tworzące podobrazia obiektów 1, 8 i jednej z obiektu 11. Wiąże się to ze stosunkowo niewielką liczbą przyrostów rocznych występujących w deskach tych podobrazi. Ponadto należy zauważyć, że ikona nr 8 powstała na podobraziu świerkowym, co przy braku lokalnego wzorca dla tego gatunku drewna czyni datowanie bezwzględne znacznie trudniejszym. Metoda dendrochronologiczna pozwala również ustalić region, z którego pochodzi drewno. Ma to szczególne znaczenie w przypadku tzw. ruchomych dzieł sztuki. Wyniki badań A. Kosiorek i T. Ważnego (1997), wskazują na pospolite zastosowanie drewna jodłowego do wyrobu podobrazi ikon w XVII i XVIII w. Jodła aż do (przed)ostatniego stulecia była powszechnie występującym gatunkiem w Karpatach 19 (cytat). Również wysoka zbieżność krzywej 3IKO_A1 ze standardem jodłowym, zdaje się wskazywać na wykorzystywania miejscowego drewna do wyrobu podobrazi. Można więc przypuszczać, że istniejące na Podkarpaciu szkoły ikonopisania korzystały z łatwo dostępnego i taniego surowca z okolicznych lasów. 19 Hołowkiewicz E. Flora leśna i przemysł drzewny Galicji. Lwów, 1877. 67 S.
628 Marek KRĄPIEC, Joanna BARNIAK 629 Tab. 2. Tab. Charakterystyka 2. Charakterystyka i datowanie i datowanie sekwencji sekwencji przyrostowych przyrostowych podobrazi wytypowanych podobrazi obiektów ze zbiorów wytypowanych MBL w Sanoku obiektów ze zbiorów MBL w Sanoku Lp. Tytuł (nr. inw.) 1 Chrystus (2 739) 2 Ostatnia Wieczerza (11 844) 3 Deesis (14 207) 4 Chrystus (3 567) 5 Św. Anna Samotrzeć (14 218) 6 Apostołowie śś. Jakub Młodszy i Szymon (857) 7 Wjazd do Jerozolimy 5 929 8 Ukrzyżowanie (fragment) (1 524) 9 Ostatnia Wieczerza (14 194) 10 Chrystus (856) 11 Przemienienie (1 603) 12 Św. Dymitr Soluński (1 030) 13 Matka Boska Pokrow (Welonu) (5 900) Rodzaj drewna Liczba desek Oznaczenie sekwencji Jodła 2 IKO1_P IKO1_L Liczba słojów Korelacja z chronologią 3ABSP1 [t] Datowanie sekwencji Uzyskane w rezultacie przeprowadzonych badań wyniki pokazują dużą przydatność metody dendrochronologicznej w datowaniu zabytkowych ikon wykonanych na podobraziach jodłowych. Dowodzi tego ustalenie czasu powstania 11 obiektów spośród trzynastu wytypowanych do badań. Biorąc pod uwagę ograniczenia metody (brak możliwości dokładnej oceny czasu sezonowania oraz oszacowania liczby brakujących przyrostów rocznych) należy sądzić, że uzyskiwane datowanie terminus post quem nie odbiega od czasu powstania dzieła o więcej niż kilka, maksymalnie kilkanascie lat. 42 38 jodła 1 IKO2 38 4,3 1646 1683 jodła 2 IKO3_L 44 4,6 1648 1691 IKO3_P 37 4,2 1646 1682 jodła 2 IKO4 40 4,1 1590 1629 jodła 2 IKO5 41 4,7 1600 1640 jodła 2 IKO6 92 8,3 1622 1713 jodła 1 IKO7 80 4,3 1771 1850 świerk 1 IKO8 36 jodła 2 IKO9 67 8,3 1635 1701 jodła 2 IKO10_L IKO10_P 31 23 5,2 3,8 1677 1707 1667 1689 jodła 2 IKO11_L 24 IKO11_P 76 4,5 1660 1735 jodła 1 IKO12 53 5,9 1727 1779 jodła 2 IKO13_L IKO13_P 75 63 8,1 6,3 1640 1714 1642 1704 Marek KRĄPIEC, Joanna BARNIAK Dendrochronological dating of icons of the Museum of Folk Architecture in Sanok The article presents the results of dendrochronological analysis of 13 historic icons, painted on fir and spruce boards, from the collection of the Museum of Folk Architecture in Sanok. Eleven fir boards were analyzed on the basis of the dendrological standard developed by E. Szychowską-Krąpiec for fir in southern Poland. The vast majority of surveyed objects come from the 17 th and 18 th centuries, only one dates to the mid-19 th century. The conducted dendrochronological analysis suggests significant opportunities for dating of icons painted on fir boards which originated in the south-eastern regions of Poland and adjacent areas.