Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.) 23 3 427 447 2004 EUGENIUSZ BIESIADKA, JOANNA PAKULNICKA Chrząszcze wodne (Coleoptera) Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004. Water beetles (Coleoptera) in Łomżyński Landscape Park of Valley of Narew River. Parki nar. Rez. Przyr. 23: 427 447. ABSTRACT: In the Łomżyński Landscape Park the total of 105 species of the water beetles were recorded. The commonest species were: Laccophilus hyalinus, Porhydrus lineatus, Helophorus minutus, Helophorus granularis, Noterus crassicornis. During about 20 years some changes in the water beetles fauna were observed. Decrease of the numbers of lake-riverine element and increase of the small water body species is mainly a result of progressive eutrophication of the oxbow lakes. KEY WORDS: water beetles, river, oxbow, rare species Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka: Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10 727 Olsztyn, Poland, e-mail: ebies@uwm.edu.pl, joanna.pakulnicka@ uwm.edu.pl WSTĘP Badany teren, zgodnie z regionalizacją KONDRACKIEGO (1998), należy do dwóch obszarów: większa część znajduje się w granicach Europy Wschodniej, a niewielka część zachodnia należy do Europy Zachodniej. W Łomżyńskim Parku Krajobrazowym Doliny Narwi nie prowadzono dotychczas żadnych badań nad fauną wodnych Coleoptera, a tymczasem jest to teren, którego charakterystyczną cechą jest duże zróżnicowanie sieci hydrograficznej, co sprzyja występowaniu bardzo bogatej i ekologicznie zróżnicowanej fauny chrząszczy wodnych. W ostatnich latach w dolinie Narwi można dostrzec wyraźnie zmiany stosunków hydrologicznych, polegające na zmniejszeniu się częstotliwości i zasięgu wezbrań wiosennych i jesiennych. Nie jest jasne w jaki sposób zmiany te wpływają na biocenozy wodne. Dla hydrobiologa powstaje w ten sposób interesujący problem badawczy, który wykracza daleko poza problematykę regionalną. Celem podjętych badań było rozpoznanie fauny chrząszczy wodnych zasiedlającej zbiorniki wchodzące w skład systemu hydrologicznego regionu oraz wskazanie kierunków zmian w koleopterofaunie, jakie zaszły na przestrzeni 18 lat. Jest to problematyka zasługująca na szczególną uwagę, tym bardziej, że w piśmiennictwie [427]
428 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka Ryc. 1. Teren badań. A miejscowości, B badane stanowiska, C rzeki, D granica parku. Fig. 1. Study area. A villages, B investigated sites, C rivers, D Park boundary. krajowym dotyczącym wodnych Coleoptera, jedynie praca PAKULNICKIEJ i BARTNIKA (1999) opisuje zmiany w faunie chrząszczy wodnych kształtujące się w dłuższym przedziale czasowym TEREN BADAŃ Dolina Narwi należy do dwóch mezoregionów Doliny Dolnej Narwi oraz Kotliny Biebrzańskiej. Większa część badanego terenu, za wyjątkiem niewielkiej części zachodniej (Dolina Dolnej Narwi), należy do regionu Wysoczyzn Podlasko- Białoruskich. Niewielka część badanego terenu położona jest na terenie Wysoczyzny Kolneńskiej oraz Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Obszary te różnią się pod względem geomorfologicznym i hydrograficznym. Charakterystyczną cechą Kotliny Biebrzańskiej są szerokie, płaskie doliny o łagodnych zboczach oraz bogato rozwinięta sieć zbiorników wodnych genetycznie powiązanych z rzeką. Na terasie zalewowej Narwi wyraźnie dominują starorzecza i zbiorniki astatyczne. Na obrzeżach Doliny Narwi obecne są niewielkie obszary zadrzewień oraz nieliczne torfowiska. Wyraźnie uboższa sieć hydrograficzna charakteryzuje badany fragment Wysoczyzny Kolneńskiej. W południowej części tego obszaru obecne są liczne
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 429 bezleśne wzgórza kserotermiczne z charakterystyczną roślinnością stepową, poprzecinane kilkoma dolinami krótkich dopływów Narwi. Cechą charakterystyczna tego terenu są coroczne wylewy Narwi (GÓRSKI 2002). Próby pobierano na stanowiskach reprezentujących wszystkie rodzaje wód wchodzące w skład sieci hydrograficznej badanego terenu (Ryc. 1). 1. Rzeka Narew. Główna rzeka regionu o charakterze typowo nizinnym i przebiegu silnie meandrującym. Szerokość rzeki wynosi około 20 m, a średnia głębokość około 1,5 m. Roślinność wodna słabo rozwinięta. Dno piaszczyste lub żwirowate, miejscami przy niskim poziomie wody widoczne kamieniste bystrza. Stanowiska 1 8. 2. Dopływy Narwi. Na badanym terenie nieliczne, z reguły bardzo drobne i o stosunkowo wartkim nurcie. Jedynie rzeka Łojewek (największy dopływ Narwi) ma charakter niewielkiej rzeki nizinnej. Jej szerokość w dolnym biegu wynosi 4 5 m, a średnia głębokość około 0,5 m. Stanowiska 9 11. 3. Starorzecza na terasie zalewowej Narwi są najliczniej reprezentowanym typem wód. Charakteryzują się one dużym zróżnicowaniem powierzchni, głębokości oraz stopnia rozwoju roślinności wodnej. Stanowiska 12 21. 4. Zbiorniki okresowe dość licznie występują na terasie zalewowej rzeki Narwi. Są silnie zróżnicowane pod względem wielkości oraz stopnia trwałości. Ich dno zwykle porastają trawy bądź turzyce. Stanowiska 22 26. 5. Wody torfowiskowe stanowią niewielką część sieci hydrograficznej badanego terenu. Zwykle są to niewielkie torfianki, reprezentujące różne stadia, usytuowane na torfowisku w okolicach Krzewa. Stanowiska 27 28. 6. Zbiorniki leśne nielicznie reprezentowane. Próby pobrano tylko w drobnym zbiorniku, położonym na północ od Drozdowa. Stanowisko 29. 7. Zbiorniki eutroficzne nielicznie reprezentowane na badanym obszarze. Próby pobierano w zbiorniku położonym w Drozdowie, porośniętym osoką. Stanowisko 30. 8. Źródła występują nielicznie. Mają charakter limnokrenów. W pierwszym okresie badań chrząszcze wystąpiły jedynie w źródle w Kalinowie, niedaleko Drozdowa. Stanowisko 31. MATERIAŁ I METODY Badania terenowe prowadzono w dwu okresach: w latach 1985 1986 oraz w 2003 roku. Próby pobierano standardowymi metodami jakościowymi przy użyciu ręcznego czerpaka hydrobiologicznego o trójkątnej obręczy. Przy wyznaczaniu stanowiska uwzględniono środowiskowe zróżnicowanie występowania chrząszczy wodnych. W pierwszym okresie badań wyznaczono 25 stanowisk, w późniejszym 28. Liczba stanowisk, wyznaczonych w poszczególnych typach środowisk wodnych, była propor-
430 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka cjonalna do ich roli w sieci hydrograficznej badanego obszaru. W ciągu całego okresu badań pobrano ogółem 96 prób, z czego 56 w latach 1985 1986 oraz 40 w roku 2003. Analizę podobieństw faunistycznych między wyróżnionymi typami środowisk wodnych przeprowadzono w oparciu o formuły Jaccarda i Bray-Curtis a (BRAY, CURTIS 1957). Wyniki przedstawiono w postaci dendrogramów podobieństw faunistycznych. WYNIKI Ogólna charakterystyka zebranego materiału Zebrany materiał obejmuje 1739 chrząszczy wodnych należących do 105 gatunków (Tab. 1), reprezentujących rodziny: Dytiscidae (47 gatunków), Hydrophilidae (27), Haliplidae, Gyrinidae i Hydraenidae (po 10 gatunków), Noteridae (2 gatunki) oraz Spercheidae i Elmidae (po jednym gatunku). Podobnie przedstawiała się struktura liczebności rodzin. Najliczniejsze były rodziny Dytiscidae (44,2% łącznej liczby zebranych chrząszczy) i Hydrophilidae (28,3%). Liczebność pozostałych rodzin wynosiła odpowiednio: Haliplidae 9%, Hydraenidae 7,1%, Noteridae 5,8%, Gyrinidae 5,1%. Pozostałe dwie rodziny miały liczebność bardzo niską. W latach 1985 1986 stwierdzono 90 gatunków chrząszczy należących do 8 rodzin. W strukturze gatunkowej przeważały Dytiscidae (43 gatunki), a następnie Hydrophilidae (22), Haliplidae (8), Hydraenidae (8), Gyrinidae (5), Noteridae (2) oraz Spercheidae i Elmidae (po jednym gatunku). Pod względem liczebności dominowała rodzina Dytiscidae (52,1% liczebności zebranych chrząszczy), a na Hydrophilidae przypadło 22,7%. Pozostałe rodziny były mało liczne. W roku 2003 stwierdzono 66 gatunków chrząszczy wodnych należących do 7 rodzin. Do Dytiscidae należało 26 gatunków, do Hydrophilidae 17, Haliplidae 7, Hydraenidae 4, Gyrinidae 3, Noteridae 2 i jeden gatunek do rodziny Elmidae. W strukturze ilościowej rodzin zaszły wyraźne zmiany w stosunku do lat 1985 1986. Przede wszystkim niemal dwukrotnie zmniejszyła się liczebność Dytiscidae, które w roku 2003 stanowiły 27,7% sumy zebranych chrząszczy, natomiast wyraźnie zwiększył się udział Hydrophilidae, które stanowiły 40,5% chrząszczy zebranych w tym okresie. Liczebności pozostałych rodzin były znacznie niższe. W całym zebranym materiale najliczniejsze były następujące gatunki: Laccophilus hyalinus, Porhydrus lineatus, Helophorus minutus, Helophorus granularis, Noterus crassicornis oraz Hyphydrus ovatus i Hygrotus versicolor, które łącznie stanowiły 43,8% zebranego materiału. Na przestrzeni niemal 20 lat relacje ilościowe między tymi gatunkami uległy wyraźnej zmianie. Przede wszystkim zaobserwowano bardzo wyraźny wzrost udziału Laccophilus hyalinus z 3,9% do 13,5% oraz zmniejszenie liczebności Porhydrus
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 431 Tab. 1. Wodne chrząszcze zebrane w dolinie Narwi. Σ liczba osobników, el element synekologiczny (d drobnozbiornikowy, t torfowiskowy, j jeziorno rzeczny, rz drobnych wód bieżących). Typ środowiska wodnego: I - rzeka Narew, II dopływy, III starorzecza, IV źródła, V stałe zbiorniki wodne, VI zbiorniki okresowe, VII zbiorniki torfowiskowe, VIII zbiorniki leśne. Table 1. Water beetles collected in Valley of Narew River. Σ number of specimens, el synecological element (d small water bodies, t peat-bogs, j lake-riverine, rz small running waters). The kind of water habitat: I Narew River, II river tributaries, III Oxbow lakes, IV springs, V permanent water bodies, VI intermittent water bodies, VII peat bog water bodies, VIII forest water bodies. Gatunek Species el 1985 I II III IV V VI VII VIII 2003 1985 2003 1985 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Haliplidae Peltodytes caesus (DUFT.) d 3 3 Haliplus obliquus (FABR.) d 2 2 Haliplus flavicollis STURM j 7 1 1 9 Haliplus fluviatilis AUBÉ j 8 23 1 9 5 46 Haliplus fulvicollis ER. t 1 2 3 Haliplus heydeni WEHNCKE d 2 2 2 6 Haliplus immaculatus GERH. d 1 5 6 2 14 Haliplus lineolatus MANN. d 2 2 Haliplus ruficollis (DEG.) d 5 3 31 12 7 4 62 Haliplus wehnckei GERH. d 2 1 2 3 1 1 10 Noteridae Noterus clavicornis (DEG.) d 1 5 3 1 1 11 Noterus crassicornis (MÜLL.) d 7 2 42 3 14 10 5 7 90 Dytiscidae Suphrodytes dorsalis (FABR.) d 2 2 4 Hydroporus angustatus STURM t 1 1 1 6 9 Hydroporus erythrocephalus (L.) t 1 1 Hydroporus incognitus SHARP. t 1 1 2 4 Hydroporus palustris (L.) d 13 2 4 25 4 1 2 13 7 8 79 Hydroporus striola (GYLL.) d 1 2 3 Hydroporus notatus STURM. t 1 1 2 Hydroporus planus (FABR.) d 1 1 2 Hydroporus tristis (PAYK.) t 2 2 Hydroporus scalesianus t 7 7 STEPH. cd. na str. 432 2003 1985 2003 2003 1985 2003 1985 1985 Σ
432 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka cd. ze str. 431 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Hydroporus umbrosus t 2 1 1 3 1 8 (GYLL.) Graptodytes bilineatus d 3 1 2 4 1 11 (STURM) Graptodytes granularis (L.) d 1 4 5 Graptodytes pictus (FABR.) d 2 2 10 3 1 18 Porhydrus lineatus (FABR.) j 11 4 1 82 1 7 5 111 Coelambus impressopunctatus d 2 9 1 12 (SCHALL.) Hygrotus decoratus (GYLL.) t 1 2 2 5 Hygrotus inaequalis (FABR.) d 1 1 7 1 10 Hygrotus versicolor (SCHALL.) j 6 1 1 56 64 Bidessus unistriatus (SCHR.) d 1 1 1 3 Guignotus pusillus (FABR.) d 1 1 Hyphydrus ovatus (L.) d 2 3 1 34 26 1 11 5 2 85 Laccophilus hyalinus (DEG.) j 37 69 5 2 4 4 121 Laccophilus minutus (L.) d 6 1 13 1 21 Copelatus haemorrhoidalis (FABR.) d 1 1 2 Platambus maculatus (L.) j 22 2 3 2 29 Agabus affinis (PAYK.) t 3 1 4 Agabus bipustulatus (L.) d 1 2 5 1 1 1 11 Agabus didymus (OL.) rz 1 1 Agabus neglectus ER. t 1 1 1 2 5 Agabus sturmii (GYLL.) d 1 5 6 Agabus undulatus (SCHR.) d 2 3 5 Ilybius fenestratus (FABR.) j 1 1 3 2 7 Ilybius fuliginosus (FABR.) d 5 1 4 2 1 1 14 Rhantus exsoletus (FORST.) d 3 1 1 5 Rhantus latitans SHARP. d 10 3 13 Rhantus pulverosus (STEPH.) d 5 1 1 7 Colymbetes fuscus (L.) d 2 2 15 2 21 Colymbetes striatus (L.) t 30 1 31 Hydaticus aruspex CLARK t 5 1 6 Hydaticus transversalis PONT. d 2 2 Hydaticus seminiger (DEG.) d 1 1 Graphoderus bilineatus (DEG.) d 4 1 5 Graphoderus cinereus (L.) d 2 1 3 cd. na str. 433
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 433 cd. ze str. 432 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Dytiscus circumcinctus AHR. d 1 1 Dytiscus marginalis L. d 1 1 Cybister lateralimarginalis (DEG.) d 1 1 2 Gyrinidae Orectochilus villosus (LAC.) j 6 1 7 Gyrinus aeratus STEPH. j 6 5 2 20 1 1 35 Gyrinus minutus FABR. d 1 1 2 Gyrinus marinus GYLL. d 4 3 16 5 2 3 33 Gyrinus suffriani SCRIBA d 1 1 Gyrinus natator (L.) d 8 8 Gyrinus substriatus STEPH. d 1 1 1 3 Hydraenidae Ochthebius minimus (FABR.) d 19 13 3 3 3 12 1 54 Ochthebius minervius d 3 1 11 15 D ORCH. Hydraena riparia KUGEL. rz 3 3 Hydraena excisa KIESENW. rz 1 1 2 Limnebius crinifer (REY.) d 6 2 8 Limnebius nitidus (MARSH.) d 2 1 1 4 Limnebius papposus d 6 4 1 2 13 (MULS.) Limnebius truncatellus (THUNB.) rz 2 2 Limnebius parrulus HERBST. d 2 3 4 1 2 8 1 21 Limnebius atomus DUFT. d 2 2 Hydrophilidae Hydrochus brevis (HERBST) d 7 3 7 1 1 19 Hydrochus elongatus d 1 6 1 8 (SCHALL.) Helophorus aquaticus (L.) d 1 1 Helophorus flavipes FABR. d 4 3 2 1 10 Helophorus granularis (L.) d 2 28 11 1 1 11 4 43 101 Helophorus griseus (HERBST) d 1 1 Helophorus minutus (FABR.) d 6 1 1 1 5 1 89 2 5 111 Helophorus nanus STURM d 1 27 9 3 40 Helophorus obscurus d 1 1 (MULS.) Cercyon convexiusculus STEPH. Coelostoma orbiculare (FABR.) d 1 1 d 1 2 1 4 cd. na str. 434
434 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka cd. ze str. 433 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Hydrobius fuscipes L. l 3 1 7 5 2 2 3 22 Anacaena limbata (L.) d 3 6 1 9 2 14 7 5 47 Anacaena lutescens t 3 1 1 5 (STEPH.) Laccobius bipunctatus (FABR.) d 5 2 10 1 18 Laccobius minutus (L.) d 4 6 5 12 9 2 5 43 Laccobius striatulus (FABR.) d 1 1 Helochares lividus (FORST.) d 1 16 2 19 Helochares griseus MÜLL. d 1 1 2 1 5 Helochares punctatus d 1 1 (FORST.) Enochrus coarctatus (GREDL.) Enochrus melanocephalus (OLIV.) t 6 1 7 t 5 1 1 7 Enochrus quadripunctatus (HERBST) d 1 3 3 1 8 Enochrus testaceus (FABR.) d 3 3 Enochrus affinis (THUNB.) t 2 1 1 4 Hydrochara caraboides (L.) d 3 1 4 Berosus signaticollis (CHARP.) d 2 2 Spercheidae Spercheus emarginatus (SCHALL.) d 3 3 Elmidae Elmis maugetii LATR. rz 1 1 2 180 208 53 37 633 79 6 12 34 166 186 88 57 1739 lineatus (z 9,2% do 0,4%). Znacznie zmniejszyła się też liczebność Helophorus minutus, a zwiększyła Hydroporus palustris. Duże różnice dotyczą też gatunków o liczebności nieco mniejszej. Do grupy gatunków, które wyraźnie zmniejszyły swoją liczebność można zaliczyć Laccobius minutus oraz Anacaena limbata, natomiast znacznie zwiększyła się liczebność Haliplus fluviatilis. Na uwagę zasługuje również brak stwierdzenia Haliplus ruficollis i Colymbetes striatus gatunków, które w pierwszym okresie badań występowały stosunkowo licznie. Fauna chrząszczy badanego obszaru jest ekologicznie zróżnicowana. W najbardziej ogólnym ujęciu można w niej wyróżnić cztery podstawowe elementy synekologiczne: jeziorno-rzeczny, wód dystroficznych,
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 435 wód bieżących. drobnych wód eutroficznych. Element jeziorno-rzeczny stanowią gatunki związane ze słabiej zeutrofizowanymi jeziorami oraz zarośniętymi strefami rzek nizinnych. W badanej faunie można do niego zaliczyć 9 gatunków, których łączna liczebność wyniosła 24,7% całości zebranego materiału. Ponad połowę liczebności tej grupy stanowiły dwa gatunki Laccophilus hyalinus i Porhydrus lineatus. Element wód dystroficznych (acydofilny) tworzą gatunki związane z różnego rodzaju drobnymi wodami torfowiskowymi i polihumusowymi. Reprezentowało go 17 gatunków o sumarycznej dominacji 6,3%. Gatunkiem najliczniejszym w tej grupie był Colymbetes striatus (1,0%). Element wód bieżących reprezentowany był przez 5 gatunków związanych z mniejszymi ciekami wodnymi o wartkim nurcie. Są to: Hydraena riparia, Hydraena excisa, Limnebius truncatellus, Elmis maugetii oraz Agabus didymus, wykazujący pewne powinowactwo do fauny źródeł. Ich udział w całości zebranej koleopterofauny wyniósł zaledwie 0,6%. W strukturze gatunkowej największe znaczenie miały chrząszcze związane z drobnymi wodami silnie zeutrofizowanymi. Zaliczono tu pozostałe 74 gatunki, które w sumie stanowiły 68,3% liczebności całego zebranego materiału. Przegląd koleopterofauny wyróżnionych typów wód Rzeka Narew W Narwi zebrano 388 chrząszczy wodnych (180 w pierwszym okresie badań i 207 w drugim). W latach 1985 86 wykazano 35 gatunków, natomiast w roku 2003 29. Ogółem w Narwi stwierdzono 52 gatunki, w tym 12 wspólnych dla obu okresów badań. Ponad połowę materiału (50,5%) stanowili przedstawiciele rodziny Dytiscidae, Rodzina ta odznaczyła się również największym zróżnicowaniem gatunkowym reprezentowało ją 18 gatunków. W całym zebranym materiale gatunkiem najliczniejszym był Laccophilus hyalinus (27,3%). Do gatunków o znacznej liczebności można zaliczyć: Haliplus fluviatilis (8%), Helophorus granularis (7,7%) oraz Platambus maculatus (5,7%). Wszystkie wymienione gatunki, z wyjątkiem Helophorus granularis, reprezentują element jeziorno-rzeczny, do którego zaliczyć można również mniej licznie występujące: Haliplus flavicollis, Gyrinus aeratus, Orectochilus villosus, Porhydrus lineatus oraz Ilybius fenestratus. Sumaryczny udział tego elementu w całym zebranym materiale wynosił 52,1%. Element wód bieżących stanowią trzy gatunki (Hydraena riparia, H. excisa i Limnebius truncatellus), których łączna liczebność wynosiła około 1,6% całej zebranej tu fauny. W tym środowisku element torfowiskowy
436 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka reprezentowały dwa gatunki Haliplus fulvicollis i Agabus neglectus o łącznym udziale 0,51%. W strukturze fauny chrząszczy wodnych Narwi znaczny udział miały gatunki drobnozbiornikowe, związane z wodami eutroficznymi. Grupę te tworzyło 38 gatunków, których łączna liczebność wynosiła 45,6% zebranego materiału. Gatunki te zwykle odznaczają się bardzo dobrymi zdolnościami dyspersyjnymi, stanowiąc jednocześnie najbardziej niestały element rzeki. Na przestrzeni prawie 20 lat nie zaszły większe zmiany w liczebności wyróżnionych elementów synekologicznych. Odnotowano jednak niewielkie obniżenie liczebności gatunków rzecznych i jeziorno-rzecznych (z 57,7% do 50,2%), wraz z równoczesnym wzrostem udziału gatunków drobnozbiornikowych (z 42,2% do 48,8%). Znacznie większe zmiany zaszły w liczebności gatunków, które w całym zebranym materiału można uznać za dominujące. W drugim okresie badań dominacja Laccophilus hyalinus zwiększyła się z 20,6% do 33,0%, Helophorus granularis z 1,1% do 13,5% oraz Haliplus fluviatilis z 4,4% do 11,1%, natomiast nie stwierdzono Platambus maculatus i Porhydrus lineatus, które wcześniej wyraźnie dominowały w tym środowisku. W porównaniu z okresem wcześniejszym zaznaczył się też wyraźny wzrost liczby gatunków i liczebności tych chrząszczy z rodzin Hydraenidae i Hydrophilidae, które są charakterystyczne dla zeutrofizowanej strefy pobrzeża z nagromadzeniem szczątków organicznych. Dopływy Materiał zebrany w dopływach liczy tylko 77 chrząszcze wodne (53 w latach 1985 86 i 24 w roku 2003) należące do 28 gatunków. W pierwszym okresie badań stwierdzono 23 gatunki, w drugim zaledwie 10. Jedynie pięć gatunków wystąpiło w obu okresach badań. Cały materiał zebrany w tym typie wód stanowi zaledwie 4,4% chrząszczy zebranych na wszystkich stanowiskach. Tak niewielki materiał nie kwalifikuje się do poddania go szczegółowej analizie, zwłaszcza w aspekcie zmian, jakie zaszły w ciągu ostatniego dwudziestolecia. Przedstawiamy więc tylko ogólne omówienie całości zebranych tutaj chrząszczy. Gatunkiem najliczniejszym w badanych dopływach Narwi był Haliplus fluviatilis o dominacji 13%. Dość liczne okazały się również Laccophilus hyalinus (9,1%), Anacaena limbata (9,1%), Porhydrus lineatus (6,5%), Platambus maculatus (6,5%), Laccobius minutus (6,5%) oraz Hydroporus palustris (5,2%). Większość tych gatunków można uznać za reofile. Element jeziorno-rzeczny reprezentowany był przez 8 gatunków o sumarycznej liczebności 41,6% chrząszczy zebranych w dopływach. W zgrupowaniu znalazły się również dwa gatunki reobiontyczne (Hydraena excisa, Elmis maugeti) o łącznej liczebności 2,6%. Pozostałe gatunki należą do chrząszczy związanych z drobnymi wodami eutroficznymi (17 gatunków o dominacji 51,9%). W zgrupowaniu znalazła się również Anacaena lutescens jedyny gatunek związany z wodami polihumusowymi.
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 437 Starorzecza Fauna chrząszczy badanych starorzeczy charakteryzowała się największym zróżnicowaniem gatunkowym. Stwierdzono tu 81 gatunków chrząszczy wodnych (72 w pierwszym okresie badań i 24 w późniejszym), co stanowi 78,1% wszystkich wykazanych z Doliny Narwi. Zaledwie 15 gatunków było wspólnych dla obu okresów badań. Jednocześnie w tym typie wód fauna chrząszczy okazała się najbogatsza ilościowo. Zebrano tu 711 osobników (633 w latach 1985 1986 i zaledwie 78 w roku 2003), co stanowi 49% wszystkich chrząszczy wykazanych z badanego terenu. Zarówno w strukturze gatunkowej, jak i strukturze ilościowej rodzin dominowały Dytiscidae, reprezentowane przez 39 gatunków o łącznej dominacji 57,0%. Gatunkiem o największej liczebności był Porhydrus lineatus (11,5%), a następnie: Hyphydrus ovatus (8,4%), Hygrotus versicolor (7,9%), Noterus crassicornis (6,3%). Dość wysoką liczebność osiągnęły również: Haliplus ruficollis (4,4%), Hydroporus palustris (4,1%), Colymbetes striatus (4,2%) oraz Helophorus nanus (4,0%). W tym typie wód odnotowano również 69 gatunków stwierdzanych nielicznie. Ogółem grupa ta stanowiła 40,0% wszystkich zebranych tu Coleoptera. W całym zgrupowaniu wyraźnie przeważają formy drapieżne, które stanowiły 70,0% koleopterofauny występującej w starorzeczach Narwi. Świadczy to o stosunkowo słabym stopniu zeutrofizowania tych środowisk, co potwierdza obecność wielu gatunków związanych przede wszystkich z wodami czystymi, słabo zeutrofizowanymi np. Haliplus flavicollis, Hygrotus versicolor, Laccophilus hyalinus, Porhydrus lineatus, Platambus maculatus, Ilybius fenestratus, Colymbetes striatus. Gatunki te tworzą element jeziorno-rzeczny, którego udział w całym zgrupowaniu wynosi tu 25,4%. Zasadniczy trzon fauny chrząszczy stanowi element drobnozbiornikowy reprezentowany przez 63 gatunki o sumarycznej dominacji 68,2%. W tym typie wód wystąpiło też 9 gatunków związanym z wodami polihumusowymi. Łącznie stanowiły one 6,3% wszystkich zebranych tu chrząszczy. Na przestrzeni prawie 20 lat w badanych starorzeczach zaobserwowano wzrost udziału gatunków drobnozbiornikowych (z 66,7% do 80,8%), przy jednoczesnym obniżeniu się liczebności gatunków reofilnych (z 26,7% do 15,4%). Jednocześnie w 2003 roku w starorzeczach nie stwierdzono gatunków, które dominowały we wcześniejszym okresie badań (Porhydrus lineatus, Hygrotus versicolor oraz Colymbetes striatus). Gatunki te ściśle związane są z czystymi wodami starorzeczy, których regularne przemywanie przez wody rzeczne, hamuje naturalny wzrost trofii, utrzymując tym samym ich stabilność ekologiczną. Źródła Zebrany tu materiał jest bardzo ubogi i mało zróżnicowany. Obejmuje on zaledwie 18 chrząszczy należących do 11 gatunków (w obu okresach badań stwierdzono odpowiednio 5 i 8 gatunków, w tym dwa wspólne). Wcześniej wykazano w źródłach
438 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka jeszcze dwa gatunki: Hydroporus planus i Hydrobius fuscipes (CZACHOROWSKI i in. 2000). Fauna odznacza się tu małą specyficznością. Nie stwierdzono tu żadnego krenobionta. Gatunkiem najbardziej związanym ze źródłami jest tu Agabus didymus, którego można uznać za krenofila (PAKULNICKA 1999). Wśród pozostałych gatunków, obok reobionta jakim jest Elmis maugeti, największą grupę stanowiły gatunki drobnozbiornikowe, związane z wodami eutroficznymi lub dystroficznymi, które w źródłach znalazły się przypadkowo. Trwałe zbiorniki eutroficzne Materiał pochodzący z tego typu wód jest bardzo ubogi, ponieważ trwałych zbiorników eutroficznych, położonych powyżej terasy zalewowej jest bardzo niewiele. Zbiorniki tego rodzaju badano tylko w pierwszym okresie badań. Zebrano tu zaledwie 34 chrząszcze reprezentujące 14 gatunków, z czego 6 przypada na rodzinę Dytiscidae. Największą grupą ekologiczną były gatunki drobnozbiornikowe, wśród których najwięcej było chrząszczy związanych ze strefą pobrzeża i z nagromadzeniami szczątków organicznych, głównie Hydraenidae i Hydrophilidae. W przeciwieństwie do innych badanych środowisk, w strukturze troficznej wyraźnie przeważały formy saprofagiczne, których łączny udział w zebranej tu faunie chrząszczy wodnych wyniósł 70,6%. Zbiorniki okresowe Fauna chrząszczy tych środowisk okazała się stosunkowo bogata i dość różnorodna. Zebrano tu 352 osobniki (w kolejnych okresach badań odpowiednio 166 i 186), co stanowi 20,2% całości materiału zebranego w badanym terenie. Wyróżniono ogółem 54 gatunki, a w badanych okresach odpowiednio 45 i 17. Wspólnych dla obu okresów badań było zaledwie 8 gatunków. W strukturze ilościowej wyraźnie dominowały Hydrophilidae (57,6% całości zebranego tu materiału), reprezentowane przez 17 gatunków. Znacznie bardziej zróżnicowane pod względem gatunkowym były Dytiscidae, reprezentowane przez 24 gatunki o łącznej liczebności 18,6%. W całym materiale zebranym w tym środowisku największą liczebność miały dwa gatunki Helophorus minutus (25,6%) i H. granularis (13,3%). Stosunkowo licznie występował również Noterus crassicornis (6,8%). Najwięcej gatunków (41) miało liczebność bardzo niską, jednak w sumie stanowiły one 21,9% liczebności wszystkich zebranych tu chrząszczy. W strukturze synekologicznej można wyróżnić trzy elementy. Zasadniczy trzon fauny stanowi element drobnozbiornikowy reprezentowany przez 41 gatunków o łącznym udziale 94,6%. Pozostałe gatunki można zaliczyć do elementu torfowiskowego (10 gatunków o dominacji 4,1%) i jeziorno-rzecznego, reprezentowanego przez dwa gatunki Gyrinus aeratus i Porhydrus lineatus o łącznym udziale 2,3%.
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 439 W okresie bez mała 20 lat zaobserwowano w tym typie wód tendencję do wzrostu udziału gatunków drobnozbiornikowych z 88% w pierwszym okresie badań do 98,9% w okresie późniejszym oraz zupełny zanik fauny jeziorno-rzecznej. Należy również zwrócić uwagę na zdominowanie drobnozbiornikowej fauny w tym typie wód przez gatunki argilofilne (głównie z rodzaju Helophorus), których udział w całości zgrupowania w pierwszym okresie badań był bardzo nieznaczny. Wody torfowiskowe Materiał zebrany w tym typie wód pochodzi wyłącznie z pierwszego okresu badań. Stwierdzono tu występowanie 88 chrząszczy reprezentujących 35 gatunków. Najwięcej gatunków (15) należało do Dytiscidae. Rodzina ta odznaczyła się również największym udziałem ilościowym w zebranym materiale (48,9%). Nieco mniej gatunków (12) należało do Hydrophilidae, które ogółem stanowiły 27,3% zebranego materiału. Gatunkami dominującymi w tym środowisku okazały się: Haliplus ruficollis (7,9%), Hydroporus palustris (7,9%), H. scalesianus (7,9%), Anacaena limbata (7,9%), Hydroporus angustatus (6,8%), Noterus crassicornis (5,7%), Porhydrus lineatus (5,7%) oraz Hyphydrus ovatus (5,7%). Łączny udział wszystkich dominantów wynosi 55,7%. W faunie wód torfowiskowych odnotowano występowanie tylko dwu gatunków wykazujący ścisły związek z wodami torfowiskowymi. Są to Hydroporus angustatus i H. scalesianus. Do tyrfofili można zaliczyć sześć gatunków: Haliplus fulvicollis, Hydroporus incognitus, H. umbrosus oraz Hygrotus decoratus, Enochrus affinis i E. melanocephalus. W koleopterofaunie tego środowiska zdecydowaną większość stanowiły gatunki związane z drobnymi wodami eutroficznymi. W strukturze troficznej wyraźnie dominowały chrząszcze drapieżne (59,0%). Znacznie mniejszy udział w zgrupowaniu miały formy saprofagiczne (30,6%). Pozostałe gatunki to fitofile. Zbiornik leśny Materiał faunistyczny pochodzi tylko z pierwszego okresu badań. Stwierdzono tu 57 chrząszczy wodnych zaliczanych do 25 gatunków. Gatunkiem dominującym był Hydroporus palustris, a następnie Noterus crassicornis, Helophorus minutus i Laccobius minutus. Rodziną dominującą były Hydrophilidae (39,3%), a następnie Dytiscidae (28,6%). Obie rodziny były reprezentowane przez 8 gatunków. W strukturze troficznej dominowały chrząszcze drapieżne (50,0%). Niewiele mniejszy udział miały saprofagi (42,9% całej zebranego tu materiału). Fauna tego zgrupowania była zdominowana przez gatunki drobnozbiornikowe. Jedynym elementem torfowiskowym był tutaj Hydroporus umbrosus.
440 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka Ryc. 2. Dendrogram jakościowych podobieństw faunistycznych między badanymi typami wód dla całości zebranego materiału. Fig. 2. Dendrogram of qualitative similarities between studied types of aquatic habitats in the whole collected material. Ryc. 3. Dendrogram ilościowych podobieństw faunistycznych między badanymi typami wód dla całości zebranego materiału. Fig. 3. Dendrogram of quantitative similarities between studied types of aquatic habitats in the whole collected material. Podobieństwa faunistyczne między wyróżnionymi typami wód Z całościowej analizy podobieństw faunistycznych między badanymi typami wód w obu okresach badań łącznie, przeprowadzonej metodą Jaccarda, wynika, że maksymalna wartość podobieństwa faunistycznego wynosi 56,2% i dotyczy ona starorzeczy i zbiorników wiosennych (Ryc. 2). Nieco tylko niższe jest podobieństwo faunistyczne pomiędzy Narwią i jej dopływami. Obie grupy zbiorników tworzą jedno odgałęzienie dendrogramu na poziomie podobieństwa powyżej 45%. Pozostałe rodzaje wód charakteryzują się niższymi podobieństwami, najbardziej odmienne są źródła.
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 441 Ryc. 4. Dendrogram jakościowych podobieństw faunistycznych między badanymi typami wód w latach 1985 86. Fig. 4. Dendrogram of qualitative similarities between studied types of aquatic habitats in the years 1985 86. Ryc. 5. Dendrogram ilościowych podobieństw faunistycznych między badanymi typami wód w latach 1985 86. Fig. 5. Dendrogram of quantitative similarities between studied types of aquatic habitats in the years 1985 86. Odmiennie przedstawia się struktura podobieństw faunistycznych, przeprowadzona metodą Bray-Curtis a, uwzględniającą także liczebność gatunków (Ryc. 3). Maksymalna wartość podobieństwa pomiędzy wszystkimi analizowanymi typami wód wynosi tu 67,6%. Można tu wyróżnić dwa prawie równoważne bloki: pierwszy, złożony z wód torfowiskowych, zbiornika leśnego oraz dopływów rzeki Narew, w którym podobieństwa faunistyczne mają wartość 65,4% 67,6% oraz drugi, utworzony przez Narew, starorzecza i zbiorniki okresowe, w którym wartości podobieństwa faunistycznego wynoszą 50,5% 65,3%. Podobieństwo faunistyczne miedzy tak wyróżnionymi blokami wyniosło 36,4%. Z przeprowadzonych analiz widać wyraźnie, że zarówno pod względem stwierdzonych gatunków, jak również ich liczebności, najbardziej swoiste i tym samym różniące się składem faunistycznym są źródła i drobne zbiorniki eutroficzne.
442 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka Ryc. 6. Dendrogram jakościowych podobieństw faunistycznych między badanymi typami wód w 2003 roku. Fig. 6. Dendrogram of qualitative similarities between studied types of aquatic habitats in the year 2003. Ryc. 7. Dendrogram ilościowych podobieństw faunistycznych między badanymi typami wód w 2003 roku. Fig. 7. Dendrogram of quantitative similarities between studied types of aquatic habitats in the year 2003. Bardzo ciekawie przedstawia się również analiza podobieństw faunistycznych przeprowadzona oddzielnie dla obu okresów badań. Z analizy dokonanej w oparciu o formułę Jaccarda dla pierwszego okresu badań wynika, że najbardziej zbliżone pod względem faunistycznym są starorzecza i wody okresowe (53,9%) oraz Narew i jej dopływy (52,6%) (Ryc. 4). Podobieństwo między tymi grupami wód osiągnęło wartość 40,5%. Wyniki uzyskane tą samą metodą w drugim okresie badań są zaskakująco odmienne (Ryc. 6). Wyraźnie obniżyły się wartości podobieństw faunistycznych. Najwyższą wartość (27,9%) zanotowano pomiędzy Narwią i starorzeczami. Z analizy podobieństw faunistycznych przeprowadzonych w oparciu o formułę Bray-Curtis a wynika, że w pierwszym okresie badań najbardziej zbliżone pod względem faunistycznym były wody torfowiskowe i zbiornik leśny (52,0%), dopływy
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 443 (47,4%), Narew (37,7%) oraz starorzecza (34,5%) (Ryc. 5). W drugim okresie badań, podobnie jak w analizie przeprowadzonej w oparciu o formułę Jaccarda, wartości podobieństw faunistycznych znacznie się obniżyły i mieściły się w przedziale 20,5% 25,9% (Ryc. 7). Najbardziej zbliżone były rzeka Narew i zbiorniki okresowe, natomiast najmniej starorzecza. Na podstawie przedstawionych analiz można wnioskować o wyraźnych zmianach kierunkowych w faunie chrząszczy zasiedlających rzekę Narew oraz inne typy wód położone na jej terasie zalewowej, jakie zaszły w ciągu prawie 20 lat. W pierwszym okresie podobieństwa faunistyczne pomiędzy badanymi typami wód były wyraźnie większe niż w drugim okresie. Świadczy to o zmniejszeniu się stopnia integracji pomiędzy badanymi typami wód i rozluźnieniu związków faunistycznych oraz o postępie dywersyfikacji fauny. W badanych typach wód, obok zasadniczego elementu jakim były gatunki drobnozbiornikowe, stosunkowo licznie występowały też gatunki reprezentujące element jeziorno rzeczny, a zwłaszcza te związane z czystymi, słabo zeutrofizowanymi oraz stosunkowo stabilnymi wodami, jakimi są starorzecza. Do gatunków tych niewątpliwie należą Porhydrus lineatus, Hygrotus versicolor, Hyphydrus ovatus, Ilybius fuliginosus, Graphoderus bilineatus czy Colymbetes striatus reprezentujące rodzinę Dytiscidae. Obecność tych gatunków w wymienionych typach wód świadczyć może o dużym wpływie fauny starorzeczy na stosunki faunistyczne kształtujące się w zbiornikach wodnych, leżących w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Na przestrzeni prawie 20 lat obraz stosunków faunistycznych uległ wyraźnej zmianie, co wyraża się zmniejszeniem wartości podobieństwa faunistycznego pomiędzy analizowanymi typami wód. Zaobserwowano zmniejszenie się udziału ilościowego drapieżnych Dytiscidae, przy jednoczesnym wzroście Hydrophilidae i Hydraenidae. Zwiększyła się również liczebność najbardziej niestabilnego elementu gatunków drobnozbiornikowych, przy jednoczesnym zubożeniu elementu związanego z wodami słabo zeutrofizowanymi. Równocześnie w wielu zbiornikach nie zanotowano niektórych wcześniej wspomnianych gatunków, między innymi Porhydrus lineaus, Hygrotus versicolor czy Colymbetes striatus. Te zmiany niewątpliwie przyczyniły się do obserwowanego w okresie blisko 20 lat zwiększenia różnic pomiędzy fauną zasiedlającą zbiorniki położone w dolinie Narwi. DYSKUSJA Chociaż krajowe piśmiennictwo dotyczące chrząszczy wodnych jest bardzo bogate, to jednak brakuje opracowań przedstawiających bardziej pogłębioną analizę zależności pomiędzy fauną chrząszczy różnych wód powiązanych hydrologicznie, a w szczególności pomiędzy fauną rzeki i zbiorników dolinnych. Praca KORDYLASA (1990) bardzo marginalnie podejmuje problem zależności pomiędzy fauną chrząszczy
444 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka Pasłęki i reolimnicznego Zbiornika Pierzchalskiego. To wszystko sprawia, że dyskusja, jeżeli ma wykroczyć poza proste porównania faunistyczne będzie prowadzona przy minimalnym odniesieniu do piśmiennictwa. Badany system zbiorników wodnych należy traktować jako układ faunistycznie zintegrowany. Silne związki pomiędzy entomofauną zasiedlającą rzeki i leżące na ich terasie zalewowej różnego rodzaju zbiorniki wodne, zwłaszcza starorzecza, wykazano między innymi dla pluskwiaków wodnych, wodopójek i chruścików Niemna i systemu zbiorników zalewowych (BIESIADKA, KURZĄTKOWSKA 2003; BIESIADKA, CICHOCKA w druku; CZACHOROWSKI 2004). Na pewne zależności faunistyczne pomiędzy entomofauną rzeki Gizeli i zbiorników dolinnych zwrócił uwagę CZACHOROWSKI i in. (1993). Jak się wydaje, w badanym terenie najwyższy stopień integracji powinien charakteryzować zbiorniki położone na terasie zalewowej, a mniejszy zbiorniki położone poza zasięgiem zalewów wiosennych, czyli w północnej części badanego terenu. Można wyróżnić dwa podstawowe mechanizmy integracji fauny chrząszczy: aktywne przeloty chrząszczy pomiędzy zbiornikami oraz przemieszczanie się chrząszczy w obrębie terasy zalewowej w okresie wezbrań obejmujących swoim zasięgiem terasę zalewową. Te mechanizmy są źródłem indywidualnych podobieństw faunistycznych pomiędzy poszczególnymi zbiornikami oraz zmian faunistycznych zachodzących w ciągu roku. Analizując zebrany materiał dostrzega się jednak duże zróżnicowanie faunistyczne badanych zbiorników, znacznie większe niż mogłoby to wynikać z różnic siedliskowych. To zróżnicowanie dotyczy w szczególności zbiorników dolinnych: starorzeczy i zbiorników wiosennych terasy zalewowej. Podobne zjawisko odnotowano w faunie wodopójek starorzeczy Niemna (BIESIADKA, CICHOCKA w druku). Silną dywersyfikację fauny starorzeczy można tłumaczyć rozbieżnością pomiędzy liczbą gatunków mogących potencjalnie zasiedlić ten typ wód, a pojemnością poszczególnych starorzeczy w stosunku do liczby gatunków. Wśród wyróżnionych typów wód niewątpliwie największe znaczenie dla badanej fauny chrząszczy wodnych mają właśnie starorzecza. W sieci hydrograficznej badanego terenu starorzeczy jest najwięcej i zajmują one największą powierzchnię. Można je więc traktować jako swoiste refugium lokalnej fauny chrząszczy zasilające w dużym stopniu pozostałe typy wód, także wód bieżących. W kształtowaniu się lokalnych stosunków faunistycznych istotną rolę odgrywa także fauna chrząszczy rzeki Narew. Podobnie kształtowały się zależności w faunie pluskwiaków wodnych w faunie pluskwiaków wodnych systemu hydrograficznego środkowego Niemna (BIESIADKA, KURZĄTKOWSKA 2003). Przeprowadzone badania pokazują pewne zmiany faunistyczne, jakie zaszły w ciągu ostatniego dwudziestolecia. Zmiany te dotyczą przede wszystkim systemu zbiorników powiązanych z Narwią i polegają głównie na eliminacji bardziej
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 445 wyspecjalizowanych gatunków jeziorno-rzecznych, kompensowanej w pewnym stopniu przyrostem liczby gatunków o dużej eurytopowości, stanowiących element bardziej przypadkowy i bardziej migracyjny. Efektem tych zmian jest zmniejszenie się podobieństwa faunistycznego pomiędzy poszczególnymi typami wód. Opisane zmiany mają charakter nieprzypadkowy, wyrażamy pogląd, że są one skutkiem zmiany stosunków wodnych, jakie w ostatnim okresie zaszły na obszarze całej Kotliny Biebrzańskiej. W ostatnich 10 latach na obszarze Kotliny Biebrzańskiej obserwuje się wzrastający deficyt wody, co przejawia się nieregularnością wezbrań i zmniejszeniem się ich zasięgu. We wcześniejszym okresie, przy regularności wezbrań wiosennych i jesiennych, które wypełniały niemal całą dolinę zalewową, starorzecza Narwi były corocznie przepłukiwane przez wody rzeczne, co zatrzymywało postęp eutrofizacji i stabilizowało ich stan troficzny na takim poziomie, że stosunkowo licznie mogły tam występować bardziej wyspecjalizowane chrząszcze jeziorno-rzeczne. Zmiany stosunków wodnych spowodowały, że zbiorniki dolinne, a przynajmniej znaczna ich część przestały być corocznie przemywane przez wody wezbraniowe. Oczywistym następstwem takich zmian będzie szybki postęp eutrofizacji tych wód, przejawiający się w spadku zasiedlenia przez gatunki jeziorno-rzeczne i wzroście zasiedlenia przez chrząszcze związane z szeroką kategorią drobnych wód eutroficznych. Fauna chrząszczy wodnych badanego systemu zbiorników w okresie wcześniejszym była silniej zintegrowana, o czym świadczy wyższy stopień podobieństwa faunistycznego pomiędzy wyróżnionymi typami wód. Obecnie te podobieństwa faunistyczne znacznie się zmniejszyły, co świadczy o większej odrębności faunistycznej różnych typów wód oraz poszczególnych zbiorników. Dominującą grupą stają się gatunki drobnozbiornikowe o dużych zdolnościach migracyjnych. Obecność ich w poszczególnych starorzeczach czy zbiornikach okresowych w dużej mierze ma charakter przypadkowy i wpływa na pogłębienie się indywidualności poszczególnych zbiorników reprezentujących ten typ środowisk wodnych. Pewną swoistość poszczególnych typów środowisk podkreślają dodatkowo nieregularnie i nielicznie stwierdzane krenofile, reobionty, reofile, tyrfobionty czy tyrfofile. Na uwagę zasługuje wykazanie po raz pierwszy z tego terenu Ochthebius minervius gatunku nowego dla fauny krajowej (BIESIADKA 1988) (w regionie Polski Północnowschodniej gatunek ten stwierdzony został również przez PAKULNICKĄ (2002) w zbiornikach powstałych po eksploatacji piasku i żwiru), a także gatunków rzadkich i zagrożonych: Haliplus fulvicollis (VU) (PAWŁOWSKI i in. 2002), Hydroporus incognitus, H. notatus, H. scalesianus, Colymbetes striatus, Hydaticus laevipennis, Hydraena excisa czy Helophorus nanus, a także gatunku objętego ścisłą ochroną Graphoderus bilineatus (ROZPORZĄDZENIE... 2001).
446 Eugeniusz Biesiadka, Joanna Pakulnicka PIŚMIENNICTWO BIESIADKA E. 1988. Ochthebius minervius D ORCHYMONT, 1940 (Coleoptera, Hydraenidae), the water beetle species new to Polish fauna. Prz. zool., 32: 213 215. BIESIADKA E., KURZĄTKOWSKA A. 2003. Water bugs (Heteroptera) of Neman River, some of its tributaries and riverine reservoirs. Fragm. faun. 46: 131 149. BIESIADKA E., CICHOCKA M. Water mites (Hydrachnidia) of Neman River, some of its tributaries and riverine reservoirs. Fragm. faun. (w druku). BRAY J., CURTIS J.T. 1957. An ordination of the upland forest communities of southern Wisconsin. Ecol. Monogr., 27: 325 349. CZACHOROWSKI S., LEWANDOWSKI K., WASILEWSKA A. 1993. The importance of aquatic insects for landscape integration in the catchment area of the river Gizela (Masurian Lake District, northeastern Poland). Acta hydrobiol., Kraków, 35: 49 64. CZACHOROWSKI S., GRUŻEWSKI M., PAKULNICKA J. 2000. Chruściki Trichoptera i chrząszcze wodne Coleoptera źródeł i ich odpływów okolic Drozdowa (północno-wschodnia Polska, Przegl. przyr. 11: 25 28. CZACHOROWSKI S. 2004. The Last Natural Eastern River? Caddisflies (Trichoptera) of the Neman River. Proceedings of the XVI Nordic-Baltic Congress of Entomology, Latvijas Entomologs, 2004, 41: 44 51 GÓRSKI A. 2002. Birds of the Bagno Wizna and Neighbouring areas Narew River Valley status, threat and suggestion for protection. Drozdowskie Zeszyty Przyrodnicze, 1: 7 13. KONDRACKI J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KORDYLAS A. 1990. Water beetles in the Pasłęka river, North-East Poland. Latissimus, Newsletter of the Balfour-Browne Club, Prestwick Ayrshire, 46: 16 21. PAKULNICKA J., BARTNIK W. 1999. Changes in the fauna of aquatic beetles (Coleoptera aquatica) in Lake Luterskie (Olsztyn Lake District) in 1981 1993. Fragm. faun. 42: 71 93. PAKULNICKA J. 1999. Stan badań nad poznaniem chrząszczy wodnych (Coleoptera aquatica) źródeł Polski [W:] E. BIESIADKA, S CZACHOROWSKI (red.). Źródła Polski. Stan badań Monitoring i Ochrona. Wyd. WSP w Olsztynie, p. 149 155. PAKULNICKA J. 2002. Kształtowanie się chrząszczy wodnych (Coleoptera aquatica) w zbiornikach antropogenicznych. Praca doktorska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002. Coleoptera Chrząszcze [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red), Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 88 110. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 26.09.2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U.130 poz. 1456. STRESZCZENIE Badania nad koleopterofauną zbiorników wodnych usytuowanych w dolinie rzeki Narew należącej do dwóch mezoregionów Doliny Dolnej Narwi oraz Kotliny Biebrzańskiej prowadzono w dwu okresach: w latach 1985 1986 oraz w roku 2003. Próby pobierano na 31 stanowiskach reprezentujących wszystkie rodzaje wód wchodzące w skład sieci hydrograficznej badanego terenu: rzekę Narew, jej dopływy, zbiorniki okresowe, stałe zbiorniki eutroficzne, zbiorniki dystroficzne, zbiornik leśny oraz źródła.
Chrząszcze wodne Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi 447 Zebrany materiał obejmuje łącznie 1739 chrząszczy wodnych należących do 105 gatunków reprezentujących 8 rodzin: Dytiscidae, Hydrophilidae, Haliplidae, Gyrinidae i Hydraenidae, Noteridae, Spercheidae oraz Elmidae. W strukturze gatunkowej rodzin wyraźnie dominują Dytiscidae (47 gatunków) oraz Hydrophilidae (27 gatunków). Podobnie przedstawia się struktura liczebności rodzin. Najliczniejsze były rodziny Dytiscidae (44,2% łącznej liczby zebranych chrząszczy) i Hydrophilidae (28,3%). Gatunkami najliczniejszymi były: Laccophilus hyalinus, Porhydrus lineatus, Helophorus minutus, Helophorus granularis, Noterus crassicornis oraz Hyphydrus ovatus i Hygrotus versicolor, które łącznie stanowiły 43,8% zebranego materiału. W faunie chrząszczy badanego obszaru można wyróżnić cztery podstawowe elementy synekologiczne. Jej trzon stanowią gatunki eurytopowe, związane z drobnymi wodami eutroficznymi. Zaliczono tu 74 gatunki. Element jeziorno-rzeczny reprezentowany jest przez 9 gatunków, z których najliczniejszymi okazały się Laccophilus hyalinus i Porhydrus lineatus. Element wód dystroficznych reprezentuje 17 gatunków, z których najliczniejszym jest Colymbetes striatus. Wyróżniono również 5 gatunków związanych z wodami bieżącymi. Największe znaczenie dla badanej fauny chrząszczy wodnych mają starorzecza które charakteryzowały się największym zróżnicowaniem gatunkowym chrząszczy. Jednocześnie w tym typie wód fauna chrząszczy okazała się najbogatsza ilościowo. Dość różnorodna i bardzo liczna okazała się również koleopterofauna zbiorników okresowych W tych typach środowisk wodnych zanotowano najwyższą wartość podobieństwa faunistycznego. Najbardziej swoiste i tym samym różniące się składem faunistycznym okazały się źródła i drobne zbiorniki eutroficzne. W strukturze gatunkowej fauny chrząszczy zasiedlających rzekę Narew oraz inne typy wód położone na jej terasie zalewowej, na przestrzeni około 20 lat, nie obserwowano większych zmian. W obu okresach przeważały Dytiscidae i Hydrophilidae. Zaszły natomiast kierunkowe zmiany w strukturze ilościowej oraz synekologicznej. Zaobserwowano zmniejszenie się udziału drapieżnych Dytiscidae, przy jednoczesnym wzroście Hydrophilidae i Hydraenidae. Zwiększyła się również liczebność najbardziej niestabilnego elementu, bardziej przypadkowego i migracyjnego związanego z wodami słabo zeutrofizowanymi, przy jednoczesnym zubożeniu elementu jeziornorzecznego. Efektem tych zmian jest obniżenie się wartości podobieństwa faunistycznego pomiędzy poszczególnymi typami wód, co świadczy o zmniejszeniu się stopnia integracji pomiędzy badanymi typami wód i rozluźnieniu związków faunistycznych oraz o postępie dywersyfikacji fauny. Zmiany te są prawdopodobnie skutkiem zmieniających się stosunków wodnych, jakie w ostatnim dwudziestoleciu zaszły na obszarze całej Kotliny Biebrzańskiej wzrastający deficyt wody, nieregularność wezbrań i zmniejszeniem się ich zasięgu prowadzący do rzadszego i mniej intensywnego kontaktu wód starorzeczy z Narwią. Następstwem tego procesu jest pewna destabilizacja starorzeczy oraz ich postępująca eutrofizacja. Nadesłano do redakcji: sierpień 2004 r. Przyjęto do druku: październik 2004 r.