INSTYTUT ZOOLOGII. Kazim ierz G a l e w s k i 1. W S T Ę P. l. ł. Stan zbadania chrząszczy wodnych w Pieninach

Transkrypt

1 FRAGMENTA POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FAUNISTICA Tom X X IV W arszaw a, 30 VI 1979 Nr 7 Kazim ierz G a l e w s k i Chrząszcze w odne (Haliplidae, Dytiscidae, Gyrinidae i Hydrophilidae) P ien in 1. W S T Ę P l. ł. Stan zbadania chrząszczy wodnych w Pieninach Znajom ość w ystępow ania chrząszczy w odnych w naszych K arpatach jest bardzo nikła. S ystem atyczne b ad ania prow adzono tylko n a niewielu terenach. Stosunkow o n a j lepiej został poznany obszar Bieszczad, T atr i Babiej Góry. Pozostałe tereny były badane fragm entarycznie, a z Pienin zanotow ano dotychczas w ystępow anie tylko kilku gatunków. Poniew aż projektow ana zapora na D unajcu niewątpliwie w sposób istotny zm ieni stosunki hydrograficzne, a w konsekwencji i faunistyczne na ty m obszarze, inw entaryzacja fauny w okresie poprzedzającym zbudow anie zapory w ydaje się konieczna. Prócz m ateriałów zebranych przez au to ra w pracy zostały w ykorzystane również m ateriały zebrane przez innych badaczy w Pieninach w latach uprzednich, jak również nieliczne dotychczas opublikow ane dane faunistyczne i ekologiczne. P ublikacji odnoszących się do chrząszczy w odnych P ienin jest niewiele. Nieliczne dane faunistyczne zaw arte są w pracach H il d t a (1914), T e n e n b a u m a (1938), J. i W. S i e m a szk ó w (1934) i K in e l a (1936, 1949). A utorzy zanotow ali w ystępow anie w Pieninach czterech gatunków Dytiscidae i trzech H aliplidae. Pierw szy z w ym ienionych autorów zarejestrow ał w ystępow anie Agabus guttatus w Jaw orkach, drugi w ystępow anie Deronectes latus i Potamonectes depressus w K rościenku oraz Hydroporus scalesianus bez podania bliższych danych. Pozostali autorzy n o tu ją w ystępow anie flisakow atych. J. i W. Sie m a sz k o w ie podają Haliplibs lam inatus, H. lineatocollis i H. obliguus. H il d t zanotow ał w ystępow anie H. lineatocollis w Szczawnicy oraz H. obliguus w P ieninach C entralnych Teren badań P ieniny stanow ią obszar specyficznie ukształtow any. W apienne w ypiętrzenia w znoszą się tu stosunkowo strom o, potoki i strum ienie charakteryzują się znacznym spadkiem oraz szybkim i nierów nym nurtem. W iększość z nich zadziw ia ubóstw em koleopterofauny

2 228 K. Galewski I 2 zarów no w sensie jakościow ym jak i ilościcnyym. U boga gatunkow o i ilościowo faun a p o to ków i źródeł koncentruje się niem al wyłącznie w nielicznych kałużach i zastoiskach. Z decydow ana większość gatunków w ystępuje av zbiornikach dolinnych zarówno stojących jak i płynących. Ilość ich jednak i skład gatunkorvy odbija w sposób w yraźny od fauny terenów sąsiednich fauna Pienin av ogóle, nie tylko regla, jest raczej uboga. W sum ie znaleziono tu zaledw ie % gatunków spotykanych na polskim niżu, a sam ych pływ akow atych znacznie m niej niż np. w Bieszczadach czy av Beskidzie W ysokim. B adaniam i objęto obszar tzw. Pienin C entralnych oraz Małych Pienin. B adano również zbiorniki w dolinie D unajca, na praw ym brzegu rzeki właściwie już nie w chodzącym w skład Pienin, jak również zbiorniki w dolinie Białki i sam ą Białkę graniczącą z P ieninam i Spiskim i. Ogólnie wyróżnić można av Pieninach i terenach sąsiadujących dwie kategorie zbiorników wodnych: zbiorniki dolinne oraz zbiorniki regla dolnego. Zbiorniki dolinne to przede wszystkim rzeki: Dunajec, Białka, potoki Krośnica i Grajcarek, oraz związane z nimi bogactwo starorzeczy, łach, zastoislc, stawków, bajorek. Należą tu róavnież liczne strumyczki i potoczki dochodzące do Avyżej wymienionych rzek i potokóay, źródła oraz różnej wielkości okresowe kałuże. Wody regla dolnego to źródła oraz potoki i strumienie o szybkim nurcie i zaviązane z nimi rozlewiska, kałuże, młaki, jak również skrajnie efemeryczne kałuże leśne Metodyka liadań B adania przeprowadzono w latach Uzupełniające m ateriały zebrano w ro k u 1974: P ró b y ze zbiorników pobierano w odstępach 1,5-2 m iesięcznych od wiosny (kwiecień, maj) do jesieni (październik, listopad). Celem b a d a ń by ła nie tylko inw entaryzacja gatunków w b ad an y ch zbiornikach, ale również uchwycenie zmian ilościowych w czasie i porównanie dynam iki ilościowej gatunków w różnych środow iskach. Poniew aż odłowy sukcesywne niszczyłyby faunę w zbiornikach i zmieniały niekiedy radykalnie obraz stosunków ilościowych, zdecydowano się na intensyw ne odławianie chrząszczy w danym zbiorniku, oznaczanie m ateriału na żywo i wpuszczanie z pow rotem chrząszczy do zbiornika bez poważniejszego zakłócania istn ie ją cych stosunków ilościowych i jakościowych. Zakonserwowano jedynie okazy gatunków trudnych do oznaczenia na miejscu oraz pewmą liczbę okazów jako m ateriał dowodowy. Odłów całości koleopterofauny mógł mieć miejsce oczywiście tylko w drobnych zbiornikach w odnych m ikrozbiornikach, kałużach, rozlew iskach, b a jo r kach, źródłach itp. Ze zbiorników większych np. starorzeczy, łach, większych stawków, większych potoków i rzek starano się odłowić wszystkie owady z pasa pobrzcżnego długości 10 m. W podobny sposób pobierano p ró b y z d ro b niejszych potoków i strum ieni, tu jednak odławiano chrząszcze z całości n u rtu na odcinku dziesięciometrowym. W potokach przeglądano również m iejsca pod kam ieniam i, gdzie mogły ukryć się chrząszcze wypłoszone czerpakiem jak również ich larwy. Stosowano zarówno koszenie jak i odłów na upatrzonego zwłaszcza w zbiorniczkach drobniejszych. Larwy oraz flisakow ate odławiano także przeglądając np. w ydobyte z wody kępy roślin naczyniowych lub glonów. W yróżniono 9 głównych typów zbiorników w odnych, a m ianow icie: 1

3 3 Goleoptera aquatica 229, skrajnie efemeryczne kałuże i rozlewiska, 2 drobne okresowe zbiorniki detrytusow e, 3 stałe zbiorniki dolinne, 4 rzeki i duże potoki dolinne, 5 małe potoki i strum ienie, 6 drobne strum yczki i rowki dolinne, 7 przecieki z rzek, 8 źródła i 9 studnie. 2. C H A R A K TERY STY K A ZOOGEOGRAFICZNA W skład wodnej koleopterofauny. wchodzi w Pieninach cały szereg różnorodnych elem entów zoogeograficznych gatunków o różnym rozm ieszczeniu geograficznym i różnego pochodzenia. W iększość chrząszczy wodnych tu w ystępujących to gatunki eurosyberyjskie, dość liczne są także gatunki palearktyczne Elementy chorologiczne Gatunki półko sm opoli tyczne rozmieszczone na wszystkich kontynentach z w yjątkiem obu Am eryk i obszarów arktycznych. Należy tu jeden gatunek: Rhantus pulverosus (1,3%) rozsiedlony w całej E urazji, północnej Afryce, A ustralii, Nowej K aledonii, Nowej Zelandii oraz Polinezji. Gatunki holarktyczne okołopolarne w ystępujące w północnym i środkowym pasie E urazji oraz Am eryce Północnej, w Pieninach nieliczna grupa gatunków (7,8%). Należą tu : Hydroporus longicornis, H. striola, Coelambus fmpressopunctatus, Potamonectes clepressus, Dytiscus marginalis, Hydrobius iuscipes. Gatunki palearktyczne rozsiedlone szeroko, zam ieszkują Eurazję, Afrykę Północną, niektóre również Azję M niejszą i Zakaukazie, są licznie reprezentow ane w Pieninach (28,6%). Należą tu : H aliplus fulvus, Hydroporus discretus, H. planus, Scarodytes halensis; Hygrotus inaequalis, Bidessus geminus, Laccophilus hyalinus, L. minutus, Agabus bipustulatus, A. biguttatus, Ilybius fuliginosus, Acilius sulcatus, Anacaena limbata, A. globulus, Enochrus affinis, E. guadripunctatus, Berosus luridus, Helophorus granularis, H. aguaticus, H. arvernicus, H. minutus, Orectochilus villosus. Gatunki eurosyberyjskie rozsiedlone w północnej części Palearktyki, stanow ią najliczniejszą grupę gatunków w Pieninach (33,5%). Należą tu : Haliplus liaydeni, H. ruficollis, H. wehnckei, Noterus clavicornis, Hydroporus nigrita, H. palustris, Porhydrus lineatus, Hygrotus versicolor, Oreodyies rivalis, O. septentrionalis, Hyphydrus ovatus, Platambus maculatus, Agabus guttatus, A. sturmi, A. paludosus, Ilybius fenestratus, Rhantus bistriatus, Rh. exsoletus, Graphoderus austriacus, Acilius canaliculatus, Limnebius truncatellus, Laccobius m inutus, Hydraena riparia, Helophorus flavipes, H. dorsalis. Gatunki submedyterraneńskie szeroko rozmieszczone w południowo-zachodniej części P alearktyki w ystępują szerokim pasem wokół Morza Śródziemnego: w środkowej i południowej Europie, północnej Afryce, Azji M niejszej, a niektóre również w środkow ej Azji. W P ieninach stanow ią 13,2% :

4 230 K. Galewski 4 Peltodytes coesus, Haliplus flavicollis, H. lineatocollis, Hydroporus marginatus, Agdbus nebulosus, Colymbetes fuscus, Laccobius alutaceus, L. striatulus, Berosus signaticollis, Helophorus brevipalpis. Gatunki europejskie autochtoniczne form y rozmieszczone szeroko w Europie zarówno na niżu jak i m iejscam i w górach. W Pieninach jest to nieliczna grupa (10,4% ): Brychius elevatus, Haliplus laminatus, Agabus melanarius, Hydroporus scalesianus, Graptodytes pictus, Deronectes latus, Hydraena bńtteni, Helophorus arvernicus. Gatunki borealno-górskie rozmieszczone w górach oraz na północy E uropy, o wyraźnie dysjunktyw nym areale, w Pieninach tylko jeden gatunek (1,3% ): Oreodytes borealis. Gatunki górskie w ystępują w górach środkowej E uropy, w Pieninaeh dwa gatunki (2,6%): Hydroporus ferrugineus, Deronectes platynotus. Gatunki europejsko-subpontyjskie rozsiedlone w Europie i Azji M niejszej, w Pieninach jeden g a tu n e k (1,3% ): H aliplus obliguus. Gatunki atlantyckie rozsiedlone zasadniczo w zachodniej i południowo-zachodniej części Europy. Należy tu tylko jeden gatunek (1,3% ): Potamonectes canaliculatus Elementy genetyczne O pochodzeniu większości gatunków chrząszczy wodnych w Pieninach trudno mówić z powodu fragm entarycznej znajomości ich rozmieszczenia, całkow itego b ra k u rozeznania co do gęstości ich rozsiedlenia n a poszczególnych obszarach i środow isk w k tó ry c h w ystępują. T ym niem niej, m ożna w y sunąć hipotezy co do m iejsca pow stania pewnej liczby gatunków. W ydaje się, że niektóre gatunki holarktyczne wyodrębniły się na terytorium K anady (daw ny kontynent północno-atlantycki), miejscu pow stania wielu rodzajów Hydradephaga, a następnie rozprzestrzeniły się w kierunku w schodnim (pom ostem skandynaw skim ) lub zachodnim (pom ostem łączącym A laskę z S y berią) na obszary eurazjatyckie. Należą tu praw dopodobnie: Coelambus impressopunctatus, Hydroporus striola, Potamonectes depressus. W ydaje się również, że większbść gatunków eurosyberyjskich i palearktycznych pow stała na terytorium Syberii lub Azji Centralnej, na obszarze dawnej Angary. Można tu zaliczyć z gatunków eurosyberyjskich: Haliplus ruficollis, H. haydeni, Hydroporus palustris, Agabus guttatus, Ilybius fenestratus, Rhantus bistriatus, Rh. exsoletus, Acilius canaliculatus, Graphoderus austriacus, Orectochilus villosus. Z gatunków palearktycznych pochodzenia angaryjskiego są praw dopodobnie: H aliplus fulvus i A cilius sulcatus. Intrygujące jest pochodzenie półkosmopolitycznego, wszędobylskiego chrząszcza Rliantus pulverosus, gatunku niewątpliwie bardzo starego, którego w yodrębnienie nastąpiło praw dopodobnie pod koniec ery mezozoicznej, czego dowodem jest jego obecność w Australii. J a k się wydaje, jest to gatunek pierw otnie azjaty ck i, k tó ry rozprzestrzenił się z A ngary w k ieru n k u zachodnim

5 5 Coleoptera aquatica 2 31 do E uropy i Afryki Północnej oraz w kierunku południowym i południowo- -w schodnim w k ieru n k u Indonezji, A ustralii i Polinezji. G atunki europejskie, borealno-górskie oraz górskie są praw dopodobnie pochodzenia autochtonicznego. Pierwsze z wym ienionych wyodrębniły się na obszarze skandynaw skim a następnie rozprzestrzeniły stopniowo w całej Europie przy końcu trzeciorzędu. Oreodytes borealis gatunek borealno-alpejski był praw dopodobnie kiedyś szeroko rozmieszczony w północnej i środkowej Europie, a po ustąpieniu lodowca w plejstocenie areał jego uległ definitywnie dysjunkcji wyspowe stanow iska górskie w środkowej Europie oderw ały się od areału w północnej części E uropy. Miejscem pow stania gatunków górskich b y ły p raw dopodobnie m asyw y środkowej E uropy. Pochodzenie gatunków' subm edyterraneńskich jest niewątpliwie związane z basenem śródziemnomorskim skąd niektóre gatunki migrowały do środkowej i północnej E uropy, Azji Mniejszej czy przedostaw ały się n a Z akaukazie. N iektóre z nich są byó może pochodzenia tyrreńskiego, inne jak np. Haliplus lineatocollis czy Hydroporus marginatus, pontyjskiego. G atunki w ystępujące również w Azji Środkow ej, ja k np. H aliplus flavicollis, są być m oże pochodzenia turańskiego (środkow o-azjatyckiego). Pochodzenia elementów europejsko-subpontyjskich trudno dociekać, mogły one wyodrębnić się zarówno na terenie Europy jak i w zachodniej części basenu M orza Śródziem nego Porównanie fauny Pienin i innych gór w Polsce Porów nując faunę Pienin i innych rejonów K arp at z konieczności oparto się na wynikach badań terenów najlepiej poznanych: Bieszczad, T a tr i Beskidu Zachodniego. Nie d a ją one oczywiście pełnego obrazu fau n y k arp ack iej. F ra g m entaryczne jest również poznanie fauny Sudetów. Trzeba też mieć na uwadze, że niektóre badania m iały miejsce przed 50 i więcej laty, ta k więc aktualność w ystępow ania wielu gatunków i ich rozm ieszczenie stoi pod znakiem z a p y ta nia. Tym niem niej, naw et takie zestawienia unaoczniają istotne różnice w faunie badanych rejonów. Niejasności taksonom iczne i nom enklatoryczne w obrębie rodzin Hydrophilidae i częściowo H aliplidae, ja k również trudności w oznaczaniu gatunków niektórych rodzajów (np. Helopliorus I l l i g. czy samic gatunków grupy ruficollis w rodzaju Haliplus L a t r., których rew izja m iała miejsce stosunkow o niedaw no) doprow adzające do wielu błędnych oznaczeń w przeszłości, skłoniły mnie do ograniczenia niniejszych rozw ażań do rodziny Dytiscidae, najlepiej opracow anej grupy chrząszczy w odnych w K a rp a ta c h. F auna pienińska uderza w zestawieniu z fauną innych części K arp at swoim ubóstwem. Zdecydowanie bogatszą jest również fauna Sudetów. Ogółem wykazano z Pienin 45 gatunków pływ akow atych. Odpowiednie liczby wynoszą: 49 gatunków dla Bieszczad, 74 gatunków dla Beskidu W ysokiego, 52 gatunki d la T a tr i 95 gatunków dla Sudetów. Ogrom na większość gatunków łow ionych w Pieninach znana je s t z innych

6 232 K. Galewski 6 rejonów K arp at oraz Sudetów. Nie stwierdzono w ystępowania we wschodniej części K arp at (Bieszczady) i w~ Sudetach tylko dwóch gatunków prądolubnych (Oreodytes borealis i O. septentrionalis), w y stępują one jed n ak wszędzie w zachodnich K arpatach. Do rzadszych w naszych górach należą takie limnofile, jak np. Hydroporus striola znany poza Pieninam i tylko z Sudetów, reofile, jak np. Agabus paludosus znany tylko z Sudetów czy g atu n k i zim nolubne np. H ydroporus longicornis w ykazany jedynie z T atr i Bieszczad. Tylko jeden gatunek pływ akow atych Potamonectes canaliculatus nie był dotychczas podany ani z K arp at ani z Sudetów. Stanowisko w Pieninach jest jego jedynym górskim stanow iskiem w Polsce. N ajbliższe Pieninom stanow isko tego zachodnio-europejskiego gatunku znajduje się koło Łowicza. Zadziwiająco ubogie w chrząszcze wodne są w Pieninach zbiorniki dolnego regla. Nieliczne i sporadycznie łowione gatunki w ystępują tu głównie w zastoiskach, kałużach i rozlewiskach utw orzonych przez strum ienie, potoki lub źródła. Beobiontów oraz niektórych reofilów brak tu zupełnie. Beobiontyczne i reofilne gatunki spotkałem natom iast nierzadko w reglu w T atrach, Beskidzie Zachodnim, Bieszczadach czy Sudetach. W yżej wspom niane ubóstw o w Pieninach związane jest jak się wydaje z dużym nachyleniem zboczy i znacznym spadkiem potoków i strum ieni. Szybki i bardzo nierównom ierny n u rt uniemożliwia prawdopodobnie egzystencję wielu gatunkom chrząszczy. Czynnikiem ograniczającym drastycznie występowanie niektórych gatunkoav, może być brak w silnie lotycznym środowisku odpowiedniego pokarm u, np. larw m uchów ek spotykanych tylko w bardziej spokojnych m iejscach. O ekologii i biologii karpackich i sudeckich chrząszczy wodnych wiemy niestety bardzo niewiele. W K arpatach stosunkowo najlepiej jest poznana pod tym względem fauna Bieszczad, nieco gorzej T atr i Babiej Góry. W iele gatunków pływ akow atych w ystępuje w innych rejonach K arp at w odm iennych niż w P ieninach środow iskach co w skazuje n a znaczną plastyczność ekologiczną tych gatunków i różną ich wybiórczość środowiskową w zależności od lokalnych w arunków. I ta k np. Hydroporus ferrugineus łowiony av B ieszczadach wyłącznie w zbiornikach terenóav otw artych, aypieninach był znajdow any wyłącznie w leśnym źródle. Hydroporus longicornis łowiony w Bieszczadach av wolno płynących strum yczkach i zasilanych row kach, a w T a tra c h w k a łużach strum yka, wy stępo Avał w Pieninach AYy łącznie w torfiastych źródłach. Szereg gatunków znajdow any cli w innych rejonach K arp at w zbiornikach regla i wyżej, łowiono w Pieninach wyłącznie w zbiornikach dolinnych. N ależą tu między innym i: Coelambus impressopunctatus, Porhydrus lineatus, Oreodytes rivalis, LaccopMlus hyalinus (w T atrach w reglu dolnym aystawie Toporowym Niżnim ), Graptodytes pictus (meldowany z T atr ze Staw u Sm reczyńskiego i Zielonego), Hygrotus inaequalis (StaAY Toporowy Niżny w T atrach i zbiorniki na Barańcowej na Babiej Górze), Agabus sturmi (wykazany w T atrach ze stawów GąsienicoAYycli i Toporowego Niżnego), Rhantus bistriatus i Rh. pulverosus (w T a tra c h na H ali GąsienicoAYej, na Babiej Górze w reglu), Colymbetes

7 7 Coleoptera aquatica 23 3 fuscus (w T a tra c h na Hali Gąsienicowej, w Bieszczadach w zbiornikach dolinnych i dolnoreglowych), Acilius sulcatus (w T atrach Staw y Toporowe i Z adnie S taw ki n a Sm rekow icy); wreszcie Dytiscus marginalis (znany z hal w T a t rach, a na Babiej Górze i w Bieszczadach jako gatunek reglowy). W ydaje się, iż powyższe p rzy k ła d y unaoczniły znaczną plastyczność ekologiczną wielu g a tunków i ich odmienne preferencje ekologiczne w różnych rejonach K arp at związane być może z lokalnym i różnicam i i możliwościami środowiskowymi. B ra k znacznej liczby gatunków w zbiornikach reglow ych P ienin w ynika p raw dopodobnie z niekorzystnych w arunków ekologicznych: znacznego spadku potoków i ubóstw a zbiorników zastoiskow ych Porównanie fauny pienińskiej z fauną całej Polski Ogółem w ykazano w P ieninach 76 gatunków chrząszczy w odnych, z k tó rych 45 przypada na rodzinę Dytiscidae, 10 Haliplidae, 20 Hydrophilidae i 1 Gyrinidae. Odpowiednie liczby dla całego k raju wynoszą: 141 gatunków Dytiscidae, 18 Haliplidae, 12 Gyrinidae i 126 Hydrophilidae (nie licząc lądowej podrodziny Spheridiinae), łącznie 297 gatunków. F au n a pienińska stanowi więc niecałą 1U ogólnej liczby gatunków chrząszczy wodnych w ykazanych z kraju. Ogrom na większość gatunków stwierdzonych w Pieninach jest szeroko rozmieszczona w k raju i w Palearktyce. Wiele z nich to gatunki o dużej plastyczności ekologicznej w ystępujące na niżu w różnych środowiskach w odnych, niektóre gatunki są wyraźnie eurybiontyczne. Zasiedlają w Pieninach przede w szystkim strefę dolin (doliny D unajca, Białki, K rośnicy, G rajcarka) i bezleśnego podgórza w ystępując w w odach stojących lub zasilanych: staro rzeczach, łachach, staw kach na terenach zalewowych rzek, potoków, w kałużach, m ikrozbiornikach n a drogach itp. O bok ty ch gatunków w ystępuje w P ien i nach nieliczna grupa gatunków stenobiontycznych reofilów i reobiontów spotykanych w wodach płynących podgórza (gatunki z rodzaju Oreodytes S e i d l., Deronectes platynotus) oraz gatunków prądo- lub zim nolubnycli w źródłach i zastoiskach potoków regla dolnego, gatunków związanych wyłącznie z terenam i górskimi (niektóre gatunki z rodzaju Hydroporus C l a i r v. : H. marginatus, H. longicornis, H. discrctus, H. ferrugineus). Inne gatunki łowione w Pieninach na niżu spotyka się lokalnie, często tylko w północnej części kraju. Kależą tu Hydroporus nigrita, Agabus melanarius, A. guttatus, A. biguttatus, H aliplus laminatus, Hydraena riparia, Helophorus arvernicus. G atunków wyłącznie pienińskich, a naw et karpackich brak jest w Pieninach zupełnie Rozmieszczenie pionowe chrząszczy wodnych w Pieninach Ogromna większość gatunków w ystępuje w Pieninach w dolinach (ok m) oraz w piętrze bezleśnego podgórza (do ok. 700 m), tylko nieliczne spotyka się w reglu dolnym (do ok. 900 m). M ektóre gatunki łowiono zarówno w dolinach ja k i w reglu dolnym. Do g rupy gatunków dolinnych należą: Noterus clavicornis, g a tu n k i z ro

8 2 3 4 K. Galewski 8 d z a ju Laccopliilus L e a c i i, Hydroporus marginatus, H. palustris, H. striola, g a t u n k i z r o d z a jó w Potamonectes Z i m m., Hygrotus S t e p h., Deronectes S h a r p., Coelambus impressopunctatus, w s z y s t k ie g a t u n k i r o d z a ju Oreodytes S e i d l., Agabus nebulosus, A. sturmi, g a t u n k i r o d z a ju Ilybius E r., g a t u n k i z r o d z a ju Rhantus D e j., Colymbetes fuscus, Dytiscus marginalis, g a t u n k i r o d z a ju Acilius L e a c h, Graphoderus austriacus, g a t u n k i z r o d z a ju Haliplus L a t r. z w y j ą t k ie m H. laminatus i H. liaydeni, Hydrobius fuscipes, g a t u n k i z r o d z a ju Berosus L e a c h, Enochrus ąuadripunctatus, Helopłiorus flavipes, H. granularis, H. minutus i Orectochilus villosus. D o g a t u n k ó w w y s t ę p u j ą c y c h z a r ó w n o w d o lin a c h j a k i w r e g lu n a le ż ą : Hydroporus longicornis, H. nigrita, H. discretus, H. planus, Bidessus geminus, Haliplus laminatus, H. haydeni, Agabus bipustulatus, A. biguttatus, A. guttatus, A. paludosus, Platambus maculatus, Limnebius truncatellus, Enoclirus aj finis, g a t u n k i z r o d z a ju Laccobius E r., Helophorus brevipalpis, H. aguaticus, H. m i nutus, H. arvernicus, H. dorsalis, g a t u n k i z r o d z a ju Anacaena T h o m s. G atunków wyłącznie dolnoreglowych jest w Pieninach niewiele. Z rodziny Dytiscidae są to : Hydroporus ferrugineus oraz Agabus melanarius znalezione w źródłach leśnych, a z rodziny Hydrophilidae tylko Hydraena britteni łowiona pod kam ieniam i w potoku Łonnym. Flisakow atych wyłącznie dolnoreglowych b ra k w Pieninach zupełnie. Ogromna większość gatunków dolinnych w ystępuje w wodach stojących. Tylko nieliczne gatunki spotyka się w samych rzekach, potokach, strum ykach lub źródłach są to gatunki prądolubne jak Oreodytes rivalis, O. septentrionalis, Deronectes platynotus i prawdopodobnie również D. latus oraz Brychius elevatus. Z grupy gatunków w ystępujących zarówno w dolinach jak i reglu dolnym większość zasiedla różne ty p y wód, zarówno stojących (starorzecza, bajorka, rozlewiska) jak i zasilanych (kałuże i rozlewiska strum ieni i potoków) lub źródła, a niektóre z nich w ystępują również w spokojniejszych m iejscach w środowisku prądow ym strum ieni lub potoków. Tylko niewiele gatunków prądolub zim nolubnych łowiono wyłącznie lub niemal wyłącznie w źródłach lub zbiornikach zasilanych kałużach i rozlewiskach potoków lub w zasilanych przez nie row kach przydrożnych, są to: Agabus paludosus, A. guttatus, H ydroporus discretus, H. nigrita, Platambus maculatus (oba ostatnie gatunki bardzo rzadkie w wodach stagnujących). Jeden gatu n ek dolinno-dolnoreglow y, H ydroporus longicornis, w ystępuje w yłącznie w zatorfionych źródłach. 3. C H A R A K TERY STY K A EKOLOGICZNA 3.1. Charakterystyka jakościowa fauny poszczególnych środowisk Skrajnie efem eryczne kałuże i rozlewiska Są to drobne, płytkie i nietrw ałe zbiorniczki wodne, zaledwie 1-5 cm głębokości, pow stające po deszczu lub z topniejącego śniegu na wiosnę. N a

9 1) Goleoptera aquatica 235 ogół są pozbawione roślin lub zarośnięte roślinam i lądowymi, niektóre m ają obfitą florę glonów. Trwałość kałuż zależy od intensywności i częstości opadów, mogą one pojaw iać się i wysychać kilkakrotnie w ciągu roku na drogach, łąkach, trak tach leśnych itp. a. K ałuże przydrożne nasłonecznione. C h arak tery zu ją się znacznym i w a haniam i dobowymi tem peratury dochodzącej w ciągu letnich, słonecznych dni do 30 C. Zbiorniki te zaw ierają zazw yczaj stosunkow o m ało d e try tu su i szczątków roślinnych na dnie, kałuże w pobliżu drzew i krzewów mogą zawierać jednak pewną ilość gnijących liści, często na ich dnie pojaw iają się glony. K ałuże tak ie p rzyciągają w krótce po swoim pow staniu znaczną liczbę chrząszczy wodnych znajdujących tu dobre w arunki egzystencji. D otyczy to zwłaszcza roślinożernych kałużnicow atych, np. w kałużce o powierzchni około 0,5 m 2 w koleinie złowiłem ponad 100 osobników z rodzaju Helophorus I l l i g. oraz kilkadziesiąt przedstawicieli innych rodzajów kałużnicow atych. Obfita flora glonów dostarcza pokarm u naw et dla dużej populacji. Glony i ich szczątki są doskonałą pożyw ką dla rozwijającej się fauny pierwotniaków, skorupiaków, owadów i skąposzczetów, a te z kolei stają się łupem chrząszczy drapieżnych. N a ogół jednak pływ akow ate są w kałużach słabo reprezentowane, podobnie jak i w innych skrajnie efemerycznych zbiornikach w odnych kałużnicow ate m ają zdecydowaną przewagę zarówno jakościową jak i ilościową. Flisakow ate pojaw iały się w kałużach sporadycznie i pojedynczo. Z badano kałuże w K ro ś cienku na ulicy Kingi i drogach sąsiednich. Znaleziono w nich 5 gatunków z rodziny Hytiscidae, 2 gatunki z rodziny Haliplidae oraz 10 gatunków z rodziny Hydrophilidae. G atunkiem dom inującym był Helophorus brevipalpis (38-99,9 % składu fauny). b. Kałuże nasłonecznione traw iaste są to drobne zbiorniki podeszczowe lub pow stające po wylewie, spotykane licznie w dolinie D unajca, na p rz y brzeżnych łąkach i nieużytkach. C h arak tery zu ją się również bardzo m ałą trw a łością i znacznym i w ahaniam i tem peratury, aczkolwiek gąbczasta darń może zatrzym yw ać wodę przez czas dłuższy um ożliwiając przetrw anie w środowisku w ilgotnym wielu gatunkom chrząszczy znacznie dłużej niż na stosunkowo tw ardym podłożu kałuż przydrożnych. Obficie zarośnięte przez traw y i zioła zbiorniczki te w ykazują jednak stosunkowo ubogą florę glonów nitkow atych, co być może je st przyczyną w ystępow ania stosunkow o niewielkiej liczby g a tu n k ó w chrząszczy roślinożernych a w konsekw encji i drapieżnych. Zbadano kilkanaście zbiorników na łąkach i nieużytkach w pobliżu D unajca, o powierzchni 0,5-2 m 2, głębokości 1-10 cm, na odcinku od m ostu przy zam ku nidzickim do zakrętu na praw ym brzegu D unajca. Podobnie jak i w kałużach przydrożnych uderza ubóstwo flisakow atych i pływ akow atych (tylko jeden gatunek!) w porów naniu z fauną kałużnicow atych. Ogólna liczba gatunków jest wyraźnie m niejsza niż w kałużach pozbawionych roślin naczyniowych (z glonami). Zastanaw iające jest zwłaszcza ubóstwo gatunków drapieżnych, k tó ry c h w kałużach przydrożnych zarejestrow ano pięciokrotnie w ięcej; zresztą

10 236 K. Galewski 10 i kałużnico w aty ch było również m niej niż w zbiornikach poprzednio om ówionych. R óżne g atu n k i dom inow ały tu w poszczególnych okresach i latach. c. K ałuże leśne zacienione znajdowano w dolinie Białki w przerzedzonych drzew ostanach świerkow ych o stosunkow o słabym podszyciu. C harak tery zo wały się stosunkowo większą powierzchnią i głębokością w porów naniu z np. wyżej położonymi m ikrozbiornikam i przydrożnym i w reglu dolnym ; cechą charakterystyczną tych kałuż była obecność traw i ziół zarastających przynajm niej część zbiorników oraz obfitość gnijących liści na dnie. Ze względu n a częściowe przynajm niej zacienienie kałuże te nie podlegały ta k silnej oscylacji term icznej ja k kałuże na terenach otw artych. C harakteryzow ało je też w y stępowanie dosyć bogatej fauny larw owadów wodnych (muchówki, jętki), które w arunkuje egzystencję chrząszczy drapieżnych. Uderzało natom iast znaczne ubóstwo Hydrophilidae, znaleziono tu jeden gatunek w ystępujący również w m ikrozbiornikach leśnych. Kie łowiono w ogóle gatunków z rodziny H aliplidae. Zbadano kilkanaście kałuż w lesie świerkowym na praw ym brzegu Białki niedaleko miejscowości Frydm an. Łowiono tu cztery gatunki z rodziny Dytiscidae oraz jeden g atu n ek z rodziny Hydrophilidae. d. M ikrokałużki leśne, podeszczowe m ikrozbiorniki w odne w zagłębieniach na drogach leśnych, spotykane licznie w w ilgotnych drzew ostanach reg lowych z obfitym podszyciem. Zacienione przynajm niej przez część dnia w y k azu ją stosunkow o niewielkie w ahania term iczne i ze względu n a zm niejszone parow anie większą trwałość niż kałuże nasłonecznione. K a dnie takich zbiorników znajdują się często resztki gnijących szczątków roślinnych oraz w ypłukiw ane z podłoża leśnego substancje hum usow e. Zbadano zbiorniki na drodze w reglu dolnym wzdłuż potoku Łonnego w drzew ostanie świerkowo-jodłowym z bogatym podszyciem. F au n a tych m ikrozbiorniczków c h arak tery zu je się niezw ykłym ubóstw em b ra k było tu zupełnie pływ akow atych i flisakow atych, stw ierdzono jedynie w ystępow anie 6 g a tunków kałużnico w aty ch, z których tylko dw a m ożna uznać za sta ły k o m po n en t fau n y, pozostałe g atu n k i łowione były sporadycznie D robne okresowe zbiorniki detrytusow e Zaliczono tu niewielkie zbiorniki okresowe, głębsze od skrajnie efem erycznych kałuż (10-50 cm), zarośnięte przez rośliny wodne i błotne, z w arstw ą detrytusu na dnie. Zbiorniki te są trw alsze od kałuż i w ysychają zazwyczaj później, zbiorniki zacienione niekiedy w ogóle nie w ysychają. W ystępują licznie w starym korycie D unajca lub w jego pobliżu. W śród om aw ianych zbiorników w yróżniam trz y ty p y w zależności od w arunków naśw ietlenia i ro d zaju dna. a. Zbiorniki nasłonecznione o dnie piaszczystym, zbadane b yły w C zo sztynie około 7-10 m od lewego brzegu D unajca, m iały powierzchnię około 1-7 m 2 i głębokość 0,1-0,5 m i były zarośnięte obficie przez glony. P o n a d to

11 11 Goleoptera aquatica 237 obserw ow ano tli w ystępow anie traw, tu rzy c oraz nielicznych okazów N asturtium sp. i Alism a plantago przy brzegu. W iększa część powierzchni zbiorników pozostaw ała niezarośnięta. W arstw a detrytusu na dnie zbiorników była słabiej rozw inięta niż w zam ulonych zbiornikach detrytusow ych. Zbiorniki w ysychały całkowicie późnym latem. W okresie zalewów wiosennych i jesiennych łączyły się z głów nym n u rtem D u n ajca, okresowo też zasilane b y ły przeciekam i z tej rzeki. F auna zbiorników jest niezbyt bogata, zwłaszcza słabo reprezentow ane są kałużnicowate, co może być wynikiem względnego ubóstw a substancji organicznych na dnie i ubóstw a fauny i flory dennej. G atunkiem dom inującym b y ł Laccobius striatulus (67-90% ). b. Z biorniki nasłonecznione o dnie m ulistym zbadano zbiorniki w Srom owcach W yżnich położone w stary m korycie D unajca, dobrze zarośnięte, 0 dnie pokrytym obficie detrytusem. Prócz glonów, które stanow iły ważny składnik roślinności, obficie były reprezentow ane turzyce, traw y, miejscami b a b k a w odna, sitow ie oraz Nasturtium sp. Zbiorniki te, płytsze od dołów i zagłębień w pobliżu D u najca om ówionych wyżej (głębokość cm), podlegały silniejszym okresowym wahaniom poziom u wody, jak również dobowym wahaniom term icznym. Zasilane stale przeciekam i D unajca w ysychały jedynie w okresie długotrwałej suszy (zaobserwowano tylko raz całkowite wyschnięcie zbiorników). Obfitość pokarm u bogata flora i fauna m iędzy innym i bardzo liczne larw y muchówek, jętek, chruścików oraz skorupiaków planktonow ych, skąposzczetów itp., jak również sprzyjające w arunki term iczne przyciągają liczne chrząszcze, zarówno roślinożerne jak drapieżne. Stwierdzono występowanie 1-1 gatunków pływakow atycli, 5 gatunków flisakow atych oraz 8 gatunków kałużnicow atych, znacznie więcej niż w jakichkolw iek innych zbiornikach okresow ych. Dominowały okresowo w tym środowisku: Hydroporus marginatus (30-52%), Rliantus pulverosus (46% koleopterofauny w m aju 1971), Haliplus laminatus (41-73% ), H. ruficollis (75-77% ), Laccobius minutus (40-56% ) 1 L. striatulus (44%). c. Zbiorniki zacienione spotykane licznie w dolinie D unajca w zaroślach nadbrzeżnych i n a d starorzeczam i. C h arak tery zu ją się m ulistym dnem p o k rytym w arstw ą gnijących liści wierzby i innych szczątków roślinnych. Są to zbiorniki częściowo przynajm niej zacienione, o słabych w ahaniach dobowych tem p e ra tu ry, w ysychające częściowo lub całkowicie w okresach suszy, w okresach dżdżystych zazwyczaj połączone ze stałym i zbiornikam i starorzeczy. W ielkość i głębokość zbiorników w aha się znacznie np. od 1-5 cm głębokości w okresach suszy do 50 cm po opadach. Z roślin stwierdzono tu na brzegach głównie traw y, rzadziej Nasturtium L., w wodzie w zbiornikach częściowo nasłonecznionych Elodea canadensis R i c h, oraz glony.

12 238 K. Galewski 12 F a u n a ty ch zbiorników jest w yraźnie uboższa od fau n y zbiorników nasłonecznionych, dotyczy to w szczególności Dytiscidae. P raw dopodobnie zakw a szenie środowiska przez substancje hum usowe nie sprzyja zasiedlaniu tych zbiorników przez ow ady. Tym niem niej wiele chrząszczy m oże się tu przedostaw ać w okresach zalewów z łach i starorzeczy, w których panują warunki bardziej pom yślne. Zbadano kilka zbiorników na praw ym brzegu D unajca w pobliżu starego koryta, w odległości około 200 m od rzeki. Znaleziono 11 gatunków Dytiscidae, 4 gatunki Haliplidae oraz 7 gatunków Hydrophilidae. Zdecydowanym dominantem w większości zbiorników był Hydroporus palustris (60-83 %), okresowo w niektórych zbiornikach Ilybius fuliginosus (69%, koniec czerwca 1971), Coelambus impressopunctatus (67% w części całkowicie zaciemnionej), Haliplus laminatus (44-67 %), okresowo H. łiaydeni (66 % koniec lipca 1974), Anacaena limbata (50-94% ), tylko raz zaobserwowano dom inację HelopJiorus brevipalpis (67%, p o czątek sierpnia 1972) Stałe zbiorniki dolinne Zaliczam tu ta j starorzecza D unajca, zbiorniki położone w starym jego korycie, oraz zbiornik zastoiskowy Krośnicy. Zbiorniki te nigdy nie w ysychają całkowicie, aczkolwiek w ahania poziom u wody są znaczne w ciągu roku. Ich m aksym alna głębokość jest w porów naniu z innym i drobniejszym i zbiornikam i w odnym i duża (1-1,5 m). U kształtow ane są różnie w zależności od wieku i stopnia wypłycenią oraz intensywności opadów wypełniających w m niejszym lub w iększym stopniu różne p a rtie k o ry ta. N p. starorzecza D u n ajca w K rościenku charakteryzują się długim, kiszkow atym korytem o szerokości około 5-7 m, starorzecza w wypłyconym znacznie korycie przed Sromowcami W yżnym i są znacznie węższe (szerokości 2-3 m) oraz płytsze (do 1 m głębokości). Niewysychalność większych zbiorników dolinnych w dużej mierze zw iązana jest z okresow ą przynajm niej ich łącznością z k orytem głów nym rzek i p o toków. U kształtow anie dna starorzeczy jest różne w zależności od położenia. Zbiorniki w kam ienistej dolinie w pobliżu Sromowców W yżnych, m ają dno też kam ieniste, pokryte dodatkow o mułem i detrytusem. K oryto starorzecza w K rościenku natom iast m a dno mniej pokryte kam ieniam i i znacznie b a r dziej m uliste, zeutrofizow ane. W starorzeczu w olszynie kam ieni jest bardzo niewiele, natom iast dno pokryw a gruba w arstw a m ułu i gnijących liści olchy. D no zbiornika zastoiskowego K rośnicy jest również m uliste lub m ulisto-ilaste. Roślinność w starorzeczach jest ukształtow ana różnie w zależności od c h a ra k te ru podłoża, stopnia insolacji itp. N ajsilniej n a ogół zarośnięte są n a słonecznione partie starorzecza w K rościenku. W ystępuje tu przy brzegach szeroki p as roślin błotnych, a w wodzie bardzo liczne rośliny w odne p o zo stawiające często tylko wąski środkowy niezarośnięty pas. Zbiorniki w pobliżu Sromowców W yżnych są zarośnięte słabiej niż poprzednie rośliny b ło tn e

13 13 Coleoptera aquatica rosną tu w wielu m iejscach tylko przy samych brzegach. N ajsłabiej zarośnięte jest starorzecze w olszynie. W arunki term iczne w starorzeczach są różne w zależności od ekspozycji, stopnia insolacji, głębokości zbiornika itp. N a ogół starorzecza podlegają znacznie m niejszym oscylacjom term icznym niż drobne zbiorniki okresowe, a zw łaszcza skrajnie efemeryczne, nie nagrzewają się one tak silnie w związku z większą m asą wody jak zbiorniki drobne, znacznie mniejsze są w ahania dobowe i roczne. Stosunkow o najbardziej w yrów nane te m p e ra tu ry w ykazują starorzecza w olszynie; tem peratury te są ze względu na zacienienie przeciętnie niższe niż w starorzeczach nasłonecznionych. Różnice w ystępują również w odczynie ph. W zbiornikach w olszynie w związku z obecnością hum usów z rozkładających się liści i innych szczątków roślinnych z drzew i krzewów, ph jest niższe niż w zbiornikach nasłonecznionych. Różnice w morfologii, chemizmie, term ice, roślinności zbiorników oczywiście nie mogą nie pozostać bez wpływu na skład fauny w zbiornikach. Zacienione starorzecza w olszynie w ykazują najw iększe ubóstw o zarów no pod względem jakościow ym ja k i ilościowym. a. Nasłonecznione starorzecza D unajca. Zbadano starorzecze w K rościenku n a praw ym brzegu D unajca w odległości m od rzeki oraz zbiorniki w starym, wypłyconym korycie D unajca na rozległym tarasie zalewowym,, zarzuconym w dużym stopniu okrąglakam i na lewym brzegu rzeki w pobliżu Sromowców W yżnych. R ośliny b łotne z a ra sta ją w lecie nasłonecznione odcinki starorzeczy szerokim przybrzeżnym pasem. Można tu wymienić liczne turzyce m. in. Gar ex hirta, ponadto J uncus inflexus, J. articulatus, Sparganium sp., Scirpus silvaticus, Alism a plantago-aquatica, Equisetum arvense, Heleocharis palustris, Glyceria fluitans, Poa chaixii, Myosotis palustris, Mentha sp., Ranunculus sp. i Nasturtium officinale. Z roślin wodnych poza glonami tworzącym i okresowo m iejscam i obfite skupienia, spotykałem : M yriophyllum spicatum, Elodea canadensis i Polygonum amphibium. B ujność i skład roślinności zależy oczywiście od pory roku. W wodzie w ystępują często bardzo obficie glony nitkow ate oraz wywłócznik i m oczarka kan ad y jsk a. Na ogół w porównaniu z innym i typam i zbiorników, np. okresowymi oraz wodami płynącym i, koleopterofauna starorzeczy uderza swoim bogactw em gatunkow ym. Złowiono tu najw iększą liczbę gatunków 43 gatunki, a więc około 64,3% liczby wszystkich gatunków złowionych w Pieninach. Bogactwo gatunków w ykazują wszystkie badane rodziny. Niewątpliwie niewysychalność zbiorników i stosunkow o stabilne w arunki życia, ja k również obfitość p ożywienia, bo g ata flora i fauna są tu isto tn y m i czynnikam i zapew niającym i k o rzy stn e w arunki egzystencji dla większości gatunków z w yjątkiem reofilnych. Do gatunków dom inujących okresowo należały: Potamonectes depressu# (70-96% ), Goelamhus impressopunctatus (45,4-52%, koniec m aja), Laccophilus minutus (35-40 %, koniec m aja i pierw sza połow a września), H aliplus laminatus

14 240 K. Galewski 14 {50-88 %, koniec lipca i września), okresowo też H. haydeni (55 %, październik 1973) oraz H. obliąuus (50%, maj 1972), Laccobius minułus (45-82% ), L. alutaceus (30-68%, lipiec i wrzesień 1973, 72), L. striatulus (37%, wrzesień 1971) oraz Helophorus brevipalpis (68%, czerwiec 1971). b. Starorzecze D un ajca w olszynie. B adaniam i objęto niewielkie sta ro rzecze w odległości 0,5 km od Czorsztyna w pobliżu drogi do Niedzicy, położone w olszynie m iędzy szosą a D unajcem (około m od rzeki), całkowicie zacienione. Je st to rów o szerokości 2-3 m i głębokości około 1 m. Dno pokryw a g ru b a w arstw a gnijących liści olchy. Roślinność jest skąpa, składa się z traw i ziół po brzegach, poza tym m iejscam i w ystępują glony nitkow ate oraz Lemna trisulca L. W ylew ający okresowo rów tworzy kałuże i bajora zarośnięte częściowo traw am i, turzycam i i ziołami, byw a ponadto zasilany wodą z D unajca, a w padający doń strum yk u trz y m uje naw et w okresie suszy dosyć wysoki poziom wody. N iekorzystne w arunki zacienienie i niezbyt wysoka tem peratura wody, pewne zakwaszenie środowiska (substancje humusowe), jak również uboga flora i fauna są przyczyną jakościowego i ilościowego ubóstw a koleopterofauny. D otyczy to zarów no chrząszczy drapieżnych ja k i roślinożernych. Złowiono 9 gatunków Dytiscidae, jeden gatunek Haliplidae (Haliplus ruficollis tylko jeden okaz!) oraz 7 gatunków Hydrophilidae. Dominowały Hydroporus marginatus (45-60 %, kwiecień, koniec m aja), H. palustris (41-50%, lipiec i sierpień), Anacaena limbata (34%, m aj 1972), Helophorus dorsalis (52%, początek lipca 1972) oraz II. brevipalpis (63%, lipiec, sierpień). c. Zbiornik zastoiskowy Krośnicy utw orzony przez spiętrzenie wody za jednym z progów rzeki, połączony z głównym nurtem, nieduży rozlewający się staw ek (powierzchnia około m 2), o m aksym alnej głębokości do 1 m. Poziom wody, głębokość i rozległość tego zbiornika w ahają się w zależności od przyboru wody w potoku. Dno zbiornika jest silnie zamulone, dom inują rośliny błotne: traw y, turzyce, skrzypy i jeżogłówka; miejscami w ystępują glony i rzęsa wodna. F auna zbiornika jest uboga, przew ażają tu w przeciwieństwie do samej K rośnicy g atu n k i lenityczne. Złowiono cztery g atu n k i Dytiscidae, cztery g a tu n k i H aliplidae oraz cztery g atu n k i Hydrophilidae R zeki i duże potoki dolinne Badaniam i objęto D unajec, Białkę oraz potoki Krośnicę i Grajcarek. W szystkie charakteryzują się w porównaniu z mniejszymi strum ieniam i górskim i znacznym w olum enem wody, głębokością, w olniejszym n u rte m i zw iązaną z tym niewysychalnością. Oczywiście poziom wody w rzekach i potokach też ulega znacznym w ahaniom sezonowym, ale na ogół środowiska te m ożna uznać za znacznie bardziej stabilne niż drobne potoki i strum ienie, również

15 15 Goleoptera aquatica 241 pod względem term icznym, zawartości tlenn, chemicznym itp. U kształtow anie dna jest różne; przeważa kam ieniste, kamienisto-żwirowe, kam ienisto-m uliste, żwirowe lub żwirowo-muliste. Skład roślinności jest także różny, na ogół jest ona bardzo skąpa i w ystępuje w yłącznie po brzegach, niekiedy b ra k jej zupełnie. Ze względu n a znaczne różnice poszczególne rzeki i p otoki om aw iam oddzielnie; w każdym z nich wyróżniono zasadniczo dwa środowiska prądow e oraz zastoiskowe. Ina ogół fauna rzek i większych stałych potoków jest bardzo uboga, szczególnie w środowisku prądow ym. R uch wody, niska tem peratura, uboga flora i niekorzystna stru k tu ra dna odstraszają większość gatunków od osiedlenia się tu ta j. a. Dunajec. Zbadano odcinek rzeki przy zakolu w pobliżu wapiennego urw iska w odległości około 1 km na południe od Czorsztyna w pobliżu szosy. W tym miejscu dolina D unajca jest w ąska i ograniczona po obu stronach w znoszącą się łagodnie sk arp ą porośniętą olszyną. Brzeg D un ajca je st kam ienisty, m iejscami kamienisto-żwirowy, nasłoneczniony, na ogół pozbawiony roślin, m iejscam i w y stęp u ją tra w y i niewielkie skupiska glonów m iędzy k am ieniami. Okresowo rzeka silnie przybiera i wylewa w ypełniając całą dolinę. ISTurt rzeki jest na badanym odcinku łagodny, wnda miejscami tw orzy zastoiska łączące się okresowo ze zbiornikam i d etrytusow ym i n a brzegu. Środowisko prądow e okazało się znacznie bogatsze w gatunki być może ze względu na obecność glonów i traw przy brzegu niż kam ieniste zastoiska i rozlewiska pozbawione niem al roślinności. Przypuszczalnie pewne gatunki dostają się do D unajca z sąsiednich zbiorników detrytusow ych, gdy w arunki tam stają się niekorzystne, np. na skutek przegęszczenia, zbytniej eutrofizacji i niedotlenienia. W D unajcu w okresie występow ania chrząszczy łowiono także liczne larw y widelnic, jętek i muchówek przy brzegu, które m ogły stanowić zdobycz dla gatunków drapieżnych, z kolei glony dostarczały pożyw ienia g a tunkom roślinożernym oraz być może kryjów ek dla wielu chrząszczy obu grup. Znaleziono tu 4 gatunki Dytiscidae oraz po dwa gatunki Haliplidae i Hydrophilidae. Dominował w yraźniz Platambus maculatus (71-100% ), a tylko raz Bidessus geminus (76%, koniec lipca 1971). Ubóstwo jakościowe i ilościowe Hydrophilidae wynika, podobnie jak i w wielu innych środowiskach lotycznych, z braku odpowiedniego pożywienia (np. pew nych skorupiaków) dla drapieżnych larw. Zastoiska uderzają niezwykłym ubóstw em koleopterofauny złowiono tu tylko jeden gatunek pływ akow atych Platambus maculatus. Środowisko okazało się zresztą jałow e dla innych grup owadów w odnych, k tó ry c h p rzed staw icieli nie obserw ow ano w nim zupełnie. b. Białka. Zbadano odcinek rzeki przy moście niedaleko wsi F rydm an środow isku prądow ym przy brzegu oraz w zastoiskach. B iałka w yróżnia się spośród w szystkich rzek i potoków P ien in znaczną czystością w ody, zwłaszcza b a d a n y odcinek dosyć znacznie oddalony od osiedli daw ał rękojm ię odło 16

16 242 K. Galewski 16 wów fauny w środow isku stosunkow o bardzo m ało zanieczyszczonym i um ożliwiał porów nanie z rzekam i i potokam i o silnym stopniu zanieczyszczenia. W związku z projektem zapory na D unajcu, rozpoczęły się na terenach okolicznych w.1972 roku prace w stępne, k tó ry c h konsekw encją było p rzemieszczenie znacznej ilości m ateriału z koryta i brzegu rzeki. Znaczna część koryta Białki m iędzy innym i badany odcinek został zarzucony świeżym rumoszem z terenów okolicznych, co zmieniło zdecydowanie konfigurację dna i bieg wody. Znaczna część pasa przybrzeżnego badanego uprzednio została w ten sposób zniszczona. O dław iane przed 1973 r. chrząszcze zniknęły tu zupełnie. Mimo intensyw nych połowów w latach 1973 i 1974 nie odnaleziono ani jednego gatunku. Być może części populacji gatunków bardziej ruchliwych udało się przem ieścić do odcinków spokojniejszych, o nienaruszonej linii brzegowej. Środowisko prądowe. Zbadano pas przybrzeżny zarośnięty częściowo po brzegach traw am i i m cham i, o dnie kam ienistym, żwirowym lub żwirowo- -piaszczystym. K onfiguracja brzegu bardzo nierówna, prąd m iejscami bardzo silny tw orzył tu i ówdzie w dołkach i załam aniach brzegu spokojniejsze miejsca o ruchu wody często wirowym. Złowiono trzy gatunki, w tym dwa Dytiscidae: Oreodytes septentrionalis, Platambus maculatus oraz jeden H aliplidae: BrycMus elevatus. Zastoiska. Zbadano przybrzeżne zastoiska w korycie przy bocznym nurcie o bardzo słabym ruchu wody. Dno było tu kam ieniste, gdzieniegdzie ślady glonów. Chrząszcze łowiono w rumoszu, ukryw ały się one pod kam ieniam i p rzy najlżejszym ru ch u sia tk i; przy połowie usuw ano kam ienie i po energicznym zbełtaniu wody odławiano chrząszcze siateczką. Stwierdzono pojedyncze okazy jednego g a tu n k u pływtakow atych: Oreodytes rivalis. c. G rajcarek. Z badano silnie zanieczyszczony odcinek w Szczaw nicy m i dzy centrum m iasta a ujściem potoku do D uuajca oraz wtzględnie czysty odcinek w Białej tzw. B iałą W odę w pobliżu Jaw orek. B adaniam i objęto praw y pas przybrzeżny: w Szczaw nicy nasłoneczniony o n a ogół dobrze rozw iniętej roślinności przybrzeżnej oraz częściowo zacieniony w Białej, o dnie zarzuconym obficie rum oszem, słabo zarośnięty lub niezarośnięty. Środowisko prądow e charakteryzow ał wyraźny prąd wody i dno złożone z grubych otoczaków (Biała W oda) lub otoczaków i żwiru pokrytych miejscami m ułem (Grajcarek). W Szczawnicy brzegi potoku są częściowo obetonowane. Środowisko jest tu silnie zmienione i zanieczyszczone ściekami z m iasta, brak było zupełnie stenotopowycli reobiontów lub reofilów. G atunki eurytopow e wrystępują w G rajcarku zdecydowanie obficiej niż w potoku Homole czy w Białce. Znaleziono: w Szczawnicy (Grajcarek) trzy gatunki Dytiscidae oraz jeden H aliplidae, w Białej (B iała W oda) jeden g atu n ek Dytiscidae. Zastoiska. Zbadano nasłonecznione rozlewiska w Szczawnicy przy brzegu obficie zarośnięte traw am i i glonami, o dnie bardzo silnie zam ulonym oraz zacienione zastoisko w Białej o dnie żw m rw ato-piaszczystym, bardzo słabo

17 17 Coleoptera aquatica 2 43 zarośnięte na brzegu przez mchy. F au n a zastoisk G rajcarka jest wyraźnie bogatsza niż fauna środow iska prądow ego zarów no pod względem składu gatunkow ego ja k i również ilościowo. W pływ a na to niew ątpliw ie istnienie m iękkiego m ulistego lub piaszczystego d n a oraz względnie bogatej flory um ożliwiającej egzystencję szeregu gatunków lim netycznych. N atom iast w Białej złowiono tylko jeden, reofilny zresztą, gatunek Dytiscidae. W Szczawnicy zebrano dwa gatunki Dytiscidae, dwa gatunki Haliplidae oraz jeden gatunek Hydrophilidae (Anacaena limbata), w Białej wyłącznie przedstaw iciela Dytiscidae, Oreodytes rivalis. F au n a zastoisk, podobnie jak środowiska prądowego, jest w G rajcarku zdecydowanie bogatsza niż w Białej W odzie; różnice są tu naw et wuększe niż w środowisku prądow ym. Głównym składnikiem fauny był w G rajcarku Platambus maculatus (67-100% ) i Brychius elevatus (76-100% ). d. K rośnica. Z badano odcinek za m ostem od b ro d u do ujścia p o toku Łonnego, m iędzy dwoma progam i, oraz rozlewisko w pobliżu brodu; zarówno środowisko prądowe jak i rozlewisko nasłonecznione, o dnie (pas przybrzeżny) m ulistym zarzuconym otoczkam i lub m ulisto-żw irow ym, o brzegach zarośniętych traw am i i ziołami (Boa chaixii, Mentha longifolia, Nasturtium officinale). K rośnica jest znacznie zanieczyszczona ściekam i z K rościenka. Środowisko prądowe. Pobierano próby z pasa przybrzeżnego o niezbyt silnym prądzie i o dosyć regularnie u kształtow anym oraz całkowicie zarośniętym brzegu. F auna okresowo dosyć bogata ilościowo, liczba gatunków jednak raczej nieduża, podobnie ja k w G rajcark u i D unajcu, skład gatunkow y i liczebność gatunków jed n ak nieco inne. Podobnie ja k w środow iskach w ym ienionych powyżej b ra k reofilów tak ic h ja k np. Oreodytes rivalis czy reobiontów O. septentrionalis lub Deronectes platynotus co w ynika być m oże z zanieczyszczenia środowiska. Złowiono po trzy gatunki z rodzin Dytiscidae, Haliplidae (w tym jeden reofilny: Brychius elevatus) i Hydrophilidae. Dom inował Platambus maculatus (85-93% ) i H aliplus laminatus (33-70% ). Zastoisko. W rozlew ającym się odcinku w pobliżu b rodu obficie zarośniętym traw am i znaleziono podobną liczbę gatunków jak w środowisku piądow ym, ale skład gatunkow y i liczebność niektórych gatunków były nieco inne. B rak było dwóch gatunków reofilnych w ystępujących w środowisku prądow ym (P. depressus i B. elevatus), a z kolei jednego z gatunków lim netycznych (A. lim bata) łowionych w zastoisku brak było w środowisku prądow ym. Liczebność innych gatunków lim netycznych (H. laminatus i B. elevatus) była znacznie większa niż w środowisku prądow ym. Zdecydowanym dom inantem był Platambus maculatus ( %) oraz H aliplus laminatus (33-80 %) M ałe p o toki i strum ienie Zaliczono tu drobne potoki i strum yki o dosyć szybkim nurcie biorące swój początek na wyższych wzniesieniach w reglu dolnym. C harakteryzują się w górnych p a rtiac h znacznym spadkiem i stosunkow o nierów nym n u rtem

18 244 K. Galewski 18 tw orzącym miejscami wyraźne wiry, turbulencje i wodospadziki. Stosunkowo m ałe w aliania term iczne dobowe i roczne, niskie średnie tem p e ra tu ry aczkolwiek płytkie zastoiska mogą się znacznie nagrzewać przy intensywnej insolacji i wysoki stopień natlenienia, to dalsze ich właściwości. Dno potoków jest kam ieniste, kamienisto-żwirowe, żwirowo-piaszczyste, miejscami zamulone. Roślinność jest na ogół skąpa, składa się z traw, mchów, ziół i porasta wyłącznie brzegi, niekiedy brak jej zupełnie. Dno w miejscach zacienionych pokryte je st gnijącym i szczątkam i roślinnym i. W szystkie strum ienie i potoki o szybkim nurcie charakteryzuje bardzo uboga koleopterofauna, zwłaszcza w reglu dolnym w odcinkach zacienionych, o znacznym spadku wody. Mimo znacznej obfitości pokarm u np. licznych larw jętek, widelnic, chruścików, m uchów ek czy skorupiaków, niewiele g a tu n ków chrząszczy m ożna wymienić jako stałych mieszkańców tego środowiska; część złow ionych tu gatunków to przypadkow i, sporadyczni przybysze z p o bliskich zbiorników okresowych. Chrząszcze w y stępują w reglu niem al w y łącznie w zam ulonych, dosyć obficie zarośniętych rozlewiskach i zastoiskach. B rak tu zupełnie stenotopowych gatunków reobiontycznych czy reofilnych. Te o sta tn ie łowiono w odcinkach potoków położonych niżej n a terenach otw artych, tylko w niewielkim stopniu (i miejscami) zacienionych przez krzewy. W zw iązku ze zróżnicow aniem w arunków i składu koleopterofauny w yróżniam odcinki potoków i strum ieni dolnoreglowe o szybszym na ogół nurcie, częściowo lub całkowicie zacienione oraz odcinki w niższych położeniach, wchodzące w doliny lub dolinki, o słabszym nurcie i na ogół dobrze nasłonecznione. W każdym z tych odcinków wyróżniono środowisko prądow e i zastoiskowe. a. O dcinki o szybszym nurcie w reglu dolnym. B adaniam i objęto górn bieg potoków Pienińskiego, Łonnego, Homole, Pod W ysoki Dział oraz H arczy G runt. Zacienienie, znaczny spadek, miejscami spiętrzenia, wirowiska, kaskady itp. charakteryzują te odcinki. Poziom wody w strum ieniach i potokach ulega w ciągu roku znacznym zmianom w zależności od intensywności opadów, co nic pozostaje bez wpływu na skład fauny. F auna w środowisku prądow ym ogranicza się najczęściej do larw widelnic, jętek, chruścików, muchówek oraz kiełży, chrząszcze natom iast w ystępują niem al wyłącznie w zastoiskach, w środowisku prądow ym łowiono sporadycznie pojedyncze gatunki. Nie poławiano niektórych gatunków reofilnych czy reobiontów (rodzaje Oreodytes S e i d l., Deronectes S i i a b p., Brychius elevatus P a n z.), charakterystycznych dla nasłonecznionych, niżej położonych odcinków. Środowisko prądow e. Nieliczne dorosłe chrząszcze łowiono wyłącznie przy brzegu, w spokojniejszych miejscach wśród traw lub mchów i pod kamieniam i, larw nie łowiono, być może nie znajdują one tu odpowiedniego pożywienia (brak wielu drobnych larw JDiptera i Ephemeroptera w ystępujących w zastoiskach). Złowiono 5 gatunków z rodziny Dytiscidae, jeden g a tu n e k H aliplidae

19 19 Coleoptcra aquatica oraz trzy gatunki Hydrophilidae. Głównym kom ponentem był zdecydowanie Agabus guttatus (50-100% ). Zastoiska. W porównaniu ze środowiskiem prądow ym zastoiska w ykazują faunę dosyć bogatą. B rak wyraźnego prądu wody, m uliste dno, miejscami dosyć b o g ata roślinność i niew ątpliw ie wyższa niż w sam ych potokach te m p e ra tu ra wody, um ożliw iają egzystencję licznym g atunkom chrząszczy z n a j dującym tu obfity pokarm, dogodne kryjów ki i m iejsca do składania jaj. D o tyczy to przede wszystkim kałużnicow atych, których jest dw ukrotnie więcej niż w środow isku prądow ym. P ływ akow atych jest niewiele, zaznacza się w y raź n a przew aga limnofilów. Bardziej liczne gatunkow o niż w środow isku p rą dow ym są flisakow ate. Okresowe nieraz znaczne wysychanie lub wylewanie potoków, nie pozostaje bez wpływu na zarówno gatunkow y jak i ilościowy skład koleopterofauny, analogicznie jak w kałużach efemerycznych dolinnych. Obserwuje się znaczne w ahania zarówno w ilości gatunków jak i ich liczebności. Zebrano 5 gatunków z rodziny Dytiscidae, dwa gatunki Haliplidae oraz 10 Hydrophilidae. D om inowały: Agabus guttatus (60-100% ), Hydroporus discretus (47-67% ), Laccobius alutaceus (33-60% ), sporadycznie Anacaena limbata (67%, koniec lipca 1971). b. Odcinki o spokojniejszym nurcie. Nasłonecznione, położone wśród łąk i pastw isk na mniej strom ych stokach i w padające do dolin odcinki potoków i strum ieni o stosunkowo spokojniejszym nurcie kryją swoistą faunę dosyć znacznie różniącą się od fauny potoków w reglu dolnym. Kam ienisto-piaszczyste dno potoków na o d k ry ty m terenie zaw iera stosunkow o niewiele g n ijących szczątków organicznych i hum usu, brzegi potoków zarośnięte są obficiej traw am i, ziołami czy m cham i niż w zacienionych leśnych odcinkach, gdzie roślin b rak niekiedy zupełnie. F a u n a dolnego biegu strum ieni i potoków w y kazuje obecność w ybitnie potokowych i górskich gatunków przy znacznie słabiej reprezentow anych g atu n k ach lim netycznych. Zbadano nasłonecznione dolne odcinki potoków : Homole, Łonny, Ociemny i H arczy G runt. Środowisko prądow e. Podobnie ja k w odcinkach dolnoreglowych stw ierdzono występowanie znacznie uboższej koleopterofauny niż w zastoiskach. Szybki prąd wody wyraźnie nie sprzyja egzystencji gatunków i to nie tylko limnofilnych, ale również reofilnych a naw et reobiontycznych. Niektóre gatunki (np. Oreodytes rivalis) występow ały w środowisku prądow ym znacznie mniej licznie i rzadziej niż w zastoiskach, innych w niektórych potokach w ogóle nie łowiono w środowisku prądow ym (np. brak było Deronectes piatynotus w potoku Homole). Złowiono cztery gatunki Dytiscidae (Oreodytes rivalis, Deronectes platynotus, Platambus maculatus, Agabus guttatus) oraz dwa HydropM lidae: Anacaena limbata, A. globulus. Zastoiska. Obficiej zarośnięte brzegi k ry ją niekiedy szereg gatunków

20 246 K. Galewski 20 zarówno pływ akow atych jak i kałużnicow atych, aczkolwiek ilość ich okazała się m niejsza niż w zastoiskach dolnoreglowych silnie zam ulonych dotyczy to zwłaszcza rodziny Hydrophilidae. B rak zupełnie chrząszczy z rodziny Haliplidae. Być może gorsze w arunki pokarm owe w badanych potokach, tw arde, m niej gościnne dno i środowisko bardziej n arażan e n a w ysychanie (nasłonecznienie) nie sprzyja zasiedlaniu zastoisk dolnego biegu w takim stopniu jak to m a m iejsce w reglu. Złowiono: 7 gatunków z rodziny Dytiscidae i 6 g a tu n ków Hydrophilidae. W obu środowiskach dominował Oreodytes rivalis ( %), inne g a tu n k i w ystępow ały najczęściej pojedynczo. Środowisko petroreiczne. Pod kam ieniam i znaleziono tylko jeden gatunek z rodziny H ydrophilidae: Hydraena britłeni D robne strum yczki i rowki dolinne Są to drobne cieki wodne o słabym na ogół prądzie, zarośnięte traw am i, turzycam i, skrzypam i i m cham i, często również ziołami. W łaściwości fizyczne różnią je znacznie od potoków i strum ieni górskich o żw irow atym lub kam ienistym dnie i zbliżają raczej do kałuż i rozlewisk zasilanych przez wyżej wspomniane potoki. F auna om awianych środowisk jest raczej uboga, liczbą gatunków przypom ina stosunki spotykane w szybkich potokach i strum ieniach, skład gatunkow y jest jednak odm ienny, dotyczy to zwłaszcza rodziny Hydrophilidae. Z pływ akow atych niektóre g a tu n k i w ystępujące jedynie sporadycznie w szybszych potokach tu ta j wyraźnie dom inują (Agabus paludosus). Inne spotykane bardzo rzadko i pojedynczo w reglu (Platambus maculatus, Ilybiui fuliginosus), tu należą do częstych kom ponentów fauny. W row kach zasilanych przez s tr u m yki ze stagnującą miejscami wodą pływ akow ate są lepiej reprezentow ane niż w strum yczkach, natom iast stwierdzono mniej gatunków kałużnicow atych, co może być uw arunkow ane brakiem glonów w bad an y ch row kach. a. Strum yki o powolnym nurcie: zbadano nasłonecznione strum yki o b a r dzo słabym cieku wody w Krościenku i okolicy na lekko nachylonych stokach. Szerokość strum yczków nie przekraczała 0,3 m, głębokość w ahała się w zależności od opadów i tem peratury od 1 do 10 cm. Roślinność nieraz bardzo obfita składała się z turzyc, situ, sitowia, skrzypów, gdzieniegdzie jaskrów, mchów i traw. R oślinność z a rastała nieraz całe k o ry to strum yków. D no było d a r niowe lub piaszczysto-gliniane, niekiedy m uliste. Znaleziono trzy gatunki D ytiscidae, cztery Hydrophilidae oraz jeden g atu n ek H aliplidae. b. Row ki przydrożne: zbadano nieduże przydrożne rowki w K rościenku i okolicach, zasilane wrodą ze strum yków spływ ających ze stoków, częściowo zacienione nadbrzeżnym i krzakam i, o m ulistym lub m ulisto-glinianym dnie, czasem z gnijącym i liśćmi. Roślinność bardziej skąpa niż w nasłonecznionych strum ykach, m iejscami brzegi bez roślin. Pływ akow ate są tu gatunkow o znacznie liczniej reprezentow ane (7 gatunków ) niż w strum ykach, natom iast flisakow atych b rak zupełnie, a z kałużnicow atych złowiono tylko jeden gatunek (Laceobius alutaceus) (5 w strum ykach). W skazuje to n a bardziej sprzyjające

21 21 Coleoptera aq u atica warunki siedliskowe i pokarm owe dla chrząszczy drapieżnych, natom iast mniej korzystne (brak glonów) dla gatunków roślinożernych. Nie jest wykluczone, że obecność hum usów i wzrost ph środowiska odbija się niekorzystnie na występow aniu Hydrophillidae i Haliplidae, podobnie jak np. w zbiornikach w zaroślach. W obu środow iskach Agabus paludostis był gatunkiem najliczniej sp o ty kanym (50-80 %) Przecieki z rzek Ten bardzo charakterystyczny typ zbiorników zasilanych, spotykany np. na kam ieniskach i żwirowiskach w pobliżu Białki, wydzielam jako osobną k a te gorię wód zasalanych ze względu na specyfikę ich dna i faunę odbiegającą znacznie od fau n y innych zbiorników. Ja k o zbiorniki skrajnie efem eryczne w y k a zują pewne powinowactwo do kałuż, ty m niemniej zasilanie tych zbiorników przeciekam i z rzeki, tw orzącym i m iejscami strum yki o w yraźnym prądzie oraz stały proces ich odnawiania, skłoniły mnie do ich wydzielenia z grupy skrajnie okresowych stojących zbiorników wodnych i zgrupow ania z innym i środow iskam i lotycznym i. Przecieki w ysychające najczęściej w lecie ch arakteryzuje, prócz k am ienistego dna, bardzo obfita flora glonów nitk o w aty ch tw orzących obfite sk u pienia, a na dnie grubą w arstw ę detrytusu, obfite źródło pożywienia dla wielu organizmów m. in. licznych larw muchówek, zwłaszcza ochotek, które z kolei padają ofiarą licznych drapieżnych chrząszczy. Roślinożerne kałużnicow ate znajdują tu również bardzo dogodne w arunki bytow ania. W śród pływakowatycłi spotyka się gatunki gdzie indziej w Pieninach nie łowione np. Oreodytes borealis czy Potamonectes canaliculatus g atu n ek nie w ykazyw any d o ty c h czas w ogóle z K arp at. Inne gatunki np. Hydroporus marginatus w ydają się tu ta j bardziej obficie w ystępow ać niż w innych zbiornikach zasilanych. Z n a leziono 6 gatunków Dytiscidae, dw a Haliplidae oraz 6 gatunków HydropJiilidae. Zdecydowanym dom inantem był Oreodytes borealis (34-54% ), drugim co do liczebności Hydroporus marginatus (23%, sierpień 1972), następnie Haliplus lineatocollis (50-100% ), Helophorus brevipalpis (30-74%, lipiec, sierpień) oraz sporadycznie Laccobius minutus (63%, m aj 1972) Ź ródła Chrząszcze wodne znajdow ano wyłącznie w źródłach lim nokrenow ych, w źródłach reokrenowych, o silnym w ytrysku wody brak ich było zupełnie. Zbadano lim nokreny potoków Ociemnego, Pienińskiego, Łonnego, P od W ysoki Dział oraz ich dopływów. N iektóre z b a d a n y ch źródeł położone b y ły n a te re nach otw arty ch łąkach, pastw iskach lub polanach leśnych i podlegały silnem u nasłonecznieniu, inne położone na brzegach lasu, w zaroślach lub w lesie były stale zacienione. N iektóre ze źródeł położone były na silnie podtorfionych łąkach i w yróżniam je jako osobną kategorię źródeł torfow iskow ych.

22 2 48 K. Galewski 22 W związku z bardzo różnym położeniem i ekspozycją poszczególne źródła m ają bardzo zróżnicow aną morfologię (wielkość, głębokość, rodzaj dna), w y kazują też bardzo różny stopień w ahań term iki, poziomu wody itp. N iektóre ze źródeł wysychały w okresie suszy, inne m iały dość stabilny poziom wody. W związku z tym skład fauny był też bardzo różnorodny, aczkolwiek praw ie we wszystkich typach źródeł spotykano gatunki wspólne. N a ogół fauna źródeł jest podobna do fauny kałuż i rozlewisk strum yków czy potoków, niektóre jednak gatunki można określić jako typowo źródłowe, brak ich zupełnie np. w strum ykach. W ylew ająca się z misy źródła woda tw orzyła niekiedy kałuże i rozlewiska, w któ ry ch znajdow ano niektóre z gatunków chrząszczy. a. Źródła nasłonecznione spotykane licznie na stokach m asyw u Trzech K oron (źródła Ociemnego, dopływów Potoku Łonnego i Pienińskiego). Dno źródeł piaszczyste lub piaszczysto-muliste, brzegi porastają traw y oraz inchy, m iejscam i zioła. W ahania tem p eratu ry w zw iązku z okresow ym silnym n asło necznieniem są znaczniejsze niż w źródłach zacienionych. Złowiono tu jedynie dwa gatunki Dytiscidae (Hydroporus nigrita, Agabus guttatus) i dwa Hydrophilidae (Anacaena limbata, Limnebius truncatellus). U boga koleopterofauna n a słonecznionych limnokrenów w porównaniu ze źródłam i położonymi n a skraju lasu i posiadającym i bogatszą warstwę detrytusu na dnie, w ynika praw dopodobnie z braku odpowiedniego pokarm u np. dennych larw muchówek, skąposzczetów czy niektórych drobnych skorupiaków stanow iących pożyw ienie g a tunków drapieżnych oraz glonów, k tó ry m i się odżyw ia wiele gatunków chrząszczy. W p ły tk ich kałużach źródlanych znajdow ano jedynie Agabus guttatus. b. Źródła częściowo zacienione położone są na skraju lasu lub w zaroślach na łąkach i pastw iskach w niższych partiach zboczy. B ogata roślinność składa się z zarastających brzegi turzyc, traw, ziół oraz mchów, niekiedy z roślin błotnych jak sit, sitowie oraz glonów. Dno m uliste niekiedy w yraźnie podtorfione z bogatą w arstw ą szczątków roślinnych. Znaleziono tu znacznie większą liczbę gatunków niż w źródłach na terenach o tw arty ch : cztery gatunki D ytiscidae, jeden Haliplidae oraz 8 gatunków Hydrophilidae. W kałużach źródeł okresowo wysychających łowiono trzy gatunki z rodziny Dytiscidae, jeden g atu n ek H aliplidae oraz dwa gatunki Hydrophilidae. W obu środow iskach do m inował Agabus guttatus (53-100% ), okresowo Hydroporus discretus (07%, w rzesień 1971) i Anacaena limbata (64-100% ). c. Źródła całkowicie zacienione położone w reglu dolnym pozbawione są zupełnie roślin, dno ich zalega obfita w arstw a m ułu i gnijących liści. W okresach suszy zanikały całkowicie pozostaw iając jedynie w ilgotną w arstw ę szczątków roślinnych i mułu. F auna znacznie mniej liczna niż w źródłach częściowo lub całkowicie nasłonecznionych i zarośniętych. Złowiono tylko jeden gatunek z rodziny Dytiscidae (Hydroporus ferrugineus) oraz dwa z rodziny Hydrophilidae (Anacaena limbata, A. globulus). Ubóstwo fauny (poza chrząszczam i stw ierdzono

23 23 Coleoptera aquatica tu występowanie tylko nielicznych larw muchówek) w ynika praw dopodobnie z braku roślin, obecności grubej warstw y hum usu oraz niskiej tem peratury wody. d. Źródła torfowiskowe: m ają charakter lokalnych wysięków wód gruntowych i różnią się nieco od typow ych limnokrenów. Zbadano kilka źródełek na silnie zatorfionej łące (mhika) poniżej regla dolnego w K rościenku przy ul. K ingi. G ruba w^arstwa torfiastego m ułu n a dnie i b o g ata roślinność z a ra stająca brzegi charakteryzują te mikrozbiorniczki. Małe dołki i zagłębienia wypełnione są okresowo wodą (m aksym alna głębokość cm), w okresach suszy w ysychają całkowicie, w ahania poziomu wody są poza tym znaczne. N iektóre z ty ch zbiorników są częściowo zacienione. F a u n a źródeł torfow iskowych jest dosyć bogata i przypom ina faunę źródeł częściowo zacieńionych omówionych wyżej. Złowiono cztery gatunki z rodziny Dytiscidae {Hydroporus discretus, II. longicornis, H. nigrita, Agabus guttatus) i 7 z rodziny Hydropliilidae {Anacaena limbata, Laccobius alutaceus, L. minutus, Hydrobius fuscipes, Helopliorus brevipalpis, II. aquaticus, Hydraena riparia). Dom inowały okresowo: Hydroporus longicornis (86%, koniec lipca 1972), H. nigrita (67%, początek września 1973), Agabus guttatus (60%, koniec czerwca 1971) i Anacaena limbata (58-100% ). B ra k przedstaw icieli H aliplidae w ynika najpraw dopodobniej z całkowitego b ra k u glonów w b ad an y ch źródłach torfow iskow ych S tudnie Zbadano starą, nieużyw aną studnię w parku przy zam ku niedzickim. Studnia ta o betonowej cembrowinie, okresowo przykryw ana deszczułkam i, była całkowicie zacieniona. Dno studni pokryw ała obfita w arstw a szlam u i detrytusu, okresowo obserwowano znaczny rozwój glonów i rzęsy wodnej. F auna studni była raczej uboga. Z anotow ano w ystępow anie trzech gatunków D ytiscidae, jednego Haliplidae i trzech Hydropliilidae {Hydroporus discretus, H. palustris, Agabus guttatus, Haliplus laminatus, Anacaena limbata, Limnebius truncatellus, Hydraena riparia). N ajliczniej w ystępow ał H ydroporus discretus (30-100% ). Stosunkowo niska i stała tem peratura wody zbliża studnie do źródeł. Skład fauny obu tych środowisk jest na ogół podobny aczkolwiek zarówno poszczególne źródła ja k i studnie m ogą zaw ierać swoiste, gdzie indziej nie spotykane form y (G a l e w s k i 1971) Elementy ekologiczne wśród chrząszczy wodnych Pienin W yróżnić m ożna siedem grup g atunków zależnie od ich w ym agań ekologicznych i zakresu tolerancji środow iskow ej G atunki eurytopow e N ależą tu g atu n k i o szerokiej tolerancji ekologicznej, sp otykane w P ieninach zarówno w wodach stojących (stałych i okresowych) jak i płynących oraz zasilanych. J e s t to najliczniejsza gru p a gatu n k ó w : H aliplus haydeni, H. laminatus, Hydroporus nigrita, H. discretus, Agabus bipustulatus, Ilybius

24 250 K. Galewski 24 fuliginosus, Rhantus pulverosus, Bytiscus marginalis, Anacaena limbata, Limnebius truncatellus, Laccobius alułaceus, L. striatulus, L. minutus, Helophorus brevipalpis, H. aguaticus, Hydraena riparia. Ogrom na większość gatunków preferuje jednak drobne skrajnie okresowe i wysychające zbiorniki. Niektóre, jak np. Haliplus laminatus, Hydroporus discretus, H. nigrita, Ilybius fuliginosus, Hydraena riparia oraz Laccobius striatulus w ykazują upodobanie do wód płynących lub odnaw ianych (zasilane kałuże, rozlewiska, źródła i studnie). Można je określić jako gatunki zimnolubne G atunki limnofilne wód stałych i okresowych Są to gatunki w ystępujące w Pieninach w wodach stojących, zarówno stałych jak i okresowych, na ogół nie spotykane w wodach płynących. Należą tu ta j : Haliplus obliąuus, Noterus clavicornis, Hydroporus palustris, Goelambus impressopunctatus, Bidessus geminus, Agabus sturmi, Colymbetes fuscus, Enochrus affinis, E. ąuadripunctatus, Hydrobius fuscipes, Helophorus granularis, H. m i nutus G atunki limnofilne wód stałych Spotykane w Pieninach wyłącznie w stojących wodach stałych. Należą tu : Haliplus flavicollis, H. fulvus, Hygrotus inaequalis, H. versicolor, Porhydrus lineatus, Ilybius fenestratus, Rhantus bistriatus G atunki zbiorników efem erycznych Łowione w Pieninach w efemerycznych bajorkach, kałużach i rozlewiskach zasilanych przeciekam i z rzek lub starorzeczy. N ależą tu tylko dwa gatunki: Hydroporus marginatus i Oreodytes borealis. Pierw szy z w ym ienionych o szerszej skali możliwości ekologicznych, spotykano w kałużach zarów no zacienionych z gnijącym i liśćmi na dnie, jak i nasłonecznionych, kam ienistych zarośnięty c h glonam i lub roślinnością traw iastą, aczkolwiek był zdecydow anie liczniejszy w tych drugich, zwłaszcza w zasilanych rozlewiskach w pobliżu Białki. D rugi z wym ienionych gatunków spotykano wyłącznie we w spom nianych zasilanych kałużach n a kam ienistych terasach nadrzecznych (Białka). E fem eryczne podeszczowe kałuże nie m ają swoich gatunków w yłącznych G atunki wód stałych Należą tu gatunki w ystępujące w wodach stałych zarówno słabo płynących (rzeki, potoki) lub zasilanych, jak i w stałych stojących starorzeczach, staw kach czy bajorach: Haliplus lineatocollis, Potamonectes depressus, Platambus maculatus G atunki reofilne wód o słabym nurcie Spotykane w spokojniejszych miejscach strum yków, potoków i rzek, jak również w rozlewiskach, kałużach, zastoiskach itp. przez nie utworzonych. Zaliczam tu : Oreodytes rivalis, Agabus guttatus, A. biguttatus, A. paludosus, Brychius elevatus. D rugi i trzeci z w ym ienionych łowiono rów nież w źródłach.

25 2 5 Coleoptera aquatica R eobionty wód o szybkim nurcie Są to typow o g a tu n k i prądolubne w ystępujące wyłącznie w w odach p ły nących w m iejscach o w yraźnym przepływie wody. Należą tu : Oreodytes septentrionalis, Deronectes platynotus Fenologiczne zmiany w składzie gatunkowym koleopterofauny Z biorniki efem eryczne Stosunkowo najw iększą stabilnością fauny w różnych porach roku charakteryzow ały się m ikrozbiorniki leśne. Ich koleopterofauna była uboga, łącznie stwierdzono tu 5 gatunków, przy czym dwa Anacaena limbata oraz A. globulosus łowione b yły stale. D użym w ahaniom fenologicznym ulegał n a to m iast skład fauny kałuż nasłonecznionych, przy czym m aksim um pojaw u zaobserwowano w okresie wiosennym w kałużach traw iastych (o znacznie zresztą uboższej faunie niż w kałużach przydrożnych), drugie m aksim um zanotow ano w środku la ta (początek sierpnia) Okresowe zbiorniki detrytusow e Podobnie jak w nasłonecznionych kałużach skład jakościowy fauny ulegał tu znacznym wahaniom. Największe zm iany zaobserwowano w zbiornikach nasłonecznionych o m ulistym dnie przy czym m aksim um pojaw u stwierdzono p rzy końcu m aja oraz w sierpniu. W pozostałych zbiornikach notow ano m n iejsze zmiany fenologiczne, najw iększą liczbę gatunków poławiano w czerwcu w zbiornikach zacienionych oraz przy końcu m aja i w lipcu (w zbiornikach nasłonecznionych o dnie piaszczystym lub piaszczysto-m ulistym ) S tarorzecza D u najca Skład gatunkow y ulegał tu rów nież dużym w ahaniom sezonow ym i w poszczególnych latach. Największą liczbę gatunków łowiono późną wiosną oraz wczesnym latem w starorzeczu w K rościenku, przy końcu m aja i czerwca oraz w sierpniu i wrześniu w Sromowcach W yżnych oraz przy końcu m aja i w lipcu w Czorsztynie R zeki i duże potoki Najm niej stabilny skład gatunkow y zaobserwowano w D unajcu co wiązać się mogło z częstym i w^ylewami i na skutek tego niszczeniem starych i pow stawaniem nowych środowisk. M aksim um pojaw u gatunków przypadało w lipcu. W Białce oraz w Krośnicy i G rajcarku skład gatunkow y ulegał m niejszym zm ianom i n a ogół odbiegał pod ty m względem znacznie od zbiorników sto ją cych starorzeczy. Największą liczbę gatunków łowiono tu przy końcu lipca i we w rześniu (K rośnica), w sierpniu (G rajcarek) oraz w lipcu (B iałka). S to su n kowo najbardziej stabilnym składem fauny charakteryzow ał się potok Biała W oda, w którym łowiono zawsze tylko dwa gatunki chrząszczy: Platambus maculatus oraz Oreodytes rivalis.

26 252 K. Galewski Małe potoki i strum ienie Charakteryzow ały się względnie stabilnym składem fauny w środowisku prądow ym, n a to m ia st stosunko,wo m ałą stabilnością zastoisk i rozlewisk. N a j większą liczbę gatunków zanotowano przy końcu m aja i w czerwcu (Potok Pieniński), we w rześniu (Homole) oraz w czerwcu i lipcu (Ociemny) D robne strum yczki i row ki dolinne Zanotowano m ałą stabilność składu gatunkowego fauny. M aksimum liczby gatunków^ zaobserwowano w kwietniu, końcu m aja, czerwcu i na początku sierpnia (strum yczek i rowek na łące przy ul. Kingi w Krościenku), przy końcu m aja, na początku lipca i przy końcu sierpnia (przecieki Białki). Przecieki Białki charakteryzow ały się stosunkowo największym i wahaniam i składu fauny Źródła Stosunkowo najw iększą stabilność gatunkow ą fauny zresztą bardzo ubogiej wykazywało zarówno źródło całkowicie zacienione jak i całkowicie nasłonecznione, pierwsze z wymienionych stosunkowo słabo zarośnięte, drugie zupełnie pozbawione roślin. N atom iast źródła częściowo zacienione i obficie zarośnięte o znacznie bogatszej faunie wykazywało pod tym względem znaczne w ahania. N ajw iększą liczbę gatunków łowiono w m aju Studnia W ahania w składzie fauny by ły dosyć znaczne, m aksim um pojaw u g a tu n ków przypadało tu ta j n a początku sierpnia Porównanie składu jakościowego fauny poszczególnych środowisk Ze wszystkich zbadanych w Pieninach zespołów stosunkowo najm niej trw ałe okazały się zespoły gatunków wód stojących. G atunki wykazywały tu stosunkowo największą ruchliwość przemieszczając się często z jednych zbiorników do drugich. Skład fauny ulegał więc znacznym zm ianom sezonowym związanym z jednej strony z m igracją gatunków ze zbiorników np. n a zimowiska, w poszukiw aniu pożywienia, miejsc rozrodu, koncentracją gatunków w okresie suszy itp., z drugiej, z pojawem nowego pokolenia i wym ieraniem starego. Ogólnie m ożna było wyróżnić dwa szczyty pojaw u gatunków : późną wiosną jako efekt m igracji wiosennej z zimowisk oraz w lecie i na jesieni jako w ynik dyspersji nowego pokolenia. W czesną wiosną i późną jesienią obserw o wano najniższą liczbę gatunków w zbiornikach, prawdopodobnie w związku z w ędrów kam i n a zimowiska. Stosunkow o n ajbogatszy skład gatunkow y stw ierdzono w stałych sto ją cych zbiornikach w starorzeczach D unajca, z których nasłonecznione i bogato zarośnięte starorzecze w Krościenku zajmowało pierwsze miejsce w liczebności gatunków. M niejsze, w ysychające zbiorniki b ajo rk a i drobne staw ki sta ro

27 2 7 Goleoptera aqnatica 253 rzeczy okazały się faunistycznie mniej bogate, a skrajnie efemeryczne kałuże i rozlewiska wykazyw ały dosyć ubogą faunę. N ajuboższym środowiskiem z wód stojących były m ikrozbiorniki leśne, w których łowiono często tylko pojedyncze gatunki. N a ogół zbiorniki nasłonecznione, dobrze zarośnięte, wykazywały bogatszą faunę od zacienionych i słabo lub wcale nie zarośniętych. W przeciwieństwie do większości zbiorników stojących wody płynące, a zwłaszcza po to k i i strum ienie regla charakteryzow ały się ubogą fau n ą: k o n centrow ała się ona głównie w zastoiskach, kałużach i rozlewiskach potoków, gdzie spotykano niekiedy sporą liczbę gatunków. W środowisku prądow ym łowiono często tylko pojedyncze gatunki. Uboga fauna środowiska prądowego charakteryzow ała się jed n a k znaczną stabilnością składu gatunkow ego w ynikającą niew ątpliw ie ze stacjonarności gatunków tu w ystępujących: rzadko opuszczają one środow isko pozostając nawtet n a zim owanie w wodzie lub p o bliżu. W przeciwieństwie do n u rtu potoków zastoiska wykazywały znaczną oscylację sezonow ą w składzie gatunkow ym, co wiąże się niew ątpliw ie z sezonow ością sam ych środowisk. Z badanych źródeł jedynie źródła częściowo zacienione i dobrze zarośnięte w ykazyw ały dosyć b o g a tą koleopterofaunę o znacznie zm ieniającym się sezonowo składzie. Lim nokreny całkowicie zacienione i całkowicie nasłonecznione, a zarazem słabo zarośnięte, charakteryzow ały się bardzo ubogim, ale dosyć stabilnym składem gatunkow ym. Niewiele gatunków stwierdzono również w starej nieużyw anej studni, ale w ystępow ały one ta m względnie stale Porównanie stosunków ilościowych fauny poszczególnych środowisk Liczebność poszczególnych gatunków chrząszczy okazała się bardzo różna. N a ogół gatunki eurytopow e spotykane były w różnych rodzajach zbiorników wodnych, głównie jednak w wodach stojących {Haliplus laminatus, H. haydeni, Ilybius fuliginosus, Rhantus pulverosus, Hydroporus palustris, H. discretus, Anacaena limbata, Laccobius alutaceus, L. minutus, Helophorus brevipalpis, H. aquaticus) i wykazywały okresowo znaczną liczebność w przeciwieństwie do w yspecjalizow anych gatunków stenotopow ych zam ieszkujących w ody p ły nące lub odnawiane (Oreodytes rivalis, O. septentrionalis, O. borealis, Deronectes platynotus, Hydroporus nigrita, Agabus paludosus, A. biguttatus, A. melanarius, H aliplus fulvus, H. flavicollis, Brychius elevatus, Hydraena riparia), czy m ieszkańców wód stałych (Hygrotus inaeąualis, H. versicolor, Ilybius fenestratus, Rliantus exsoletus, Berosus luridus, B. signaticollis). W iększość gatunków niżowych, rzadko spotykanych w górach występowała nielicznie, łowiono pojedyncze okazy. Liczebność poszczególnych gatunków była różna w różnych porach ro k u i niekiedy rów nież w poszczególnych latach. G atunki eury topow e w y stępow ały często bardzo licznie w pew nych ty lk o zbiornikach w odnych, w innych natom iast były znacznie mniej liczne i rzadsze. G atunki te wxykazywały znaczną liczebność na wiosnę w skrajnie efem erycznych kałużach, a w lecie w głębszych zbiornikach w odnych, co w iązać się mogło z wiosennym poszu

28 254 K. Galewski 28 kiw aniem żeru w pły tk ich kałużach i letn ią m igracją (praw dopodobnie rów nież z pojaw em nowego pokolenia) do większych zbiorników. M igracje g a tu n ków zw iązane są też z suszą, zagęszczeniem osobników, w ędrów kam i na zim o wiska itp. U większości gatunków obserwujem y dosyć liczny pojaw wiosenny i niekiedy również wczesnoletni zw iązany z przybyciem starego pokolenia z zimowisk, a następnie jego wym ieraniem w miesiącach późniejszych. N astępny, często znacznie większy wzrost liczebności związany jest z pojawem nowego pokolenia w lecie i na jesieni. Niekiedy jednak u gatunków, których rozród przypada stosunkowo późno i których larw y zim ują (np. u Platambus maculatus czy Ilybius fuliginosus) obserw ujem y tylko jeden szczyt w zrostu p o p u lacji na wiosnę lub w lecie związany przede wszystkim z pojawem nowego pokolenia, a następnie stopniowe zanikanie osobników późną jesienią. Pow rót nielicznych dorosłych chrząszczy z zimowisk pokryw a się niekiedy z pojawem nowego pokolenia. U niektórych gatunków ogromna część populacji zim ującej ginie i chrząszcze spotyka się w iosną ty lk o sporadycznie w zbiornikach, wówczas obserwuje się tylko jeden, letni lub wiosenny, szczyt pojaw u. W nielicznych przypadkach (np. w źródłach u Agabus guttatus) następuje późną jesienią jeszcze jeden dodatkow y wzrost liczebności gatunku związany z koncentracją na zimowiskach. Część chrząszczy może zimować na dnie zbiornika i pojaw iać się na wiosnę w yw ołując w rażenie opuszczania zbiorników w zim ie i p rzy b y wania wiosną. W rzeczywistości m am y tu do czynienia z dwoma szczytam i pojaw u jesienno-wiosennym i letnio-jesiennym. Letnio-wiosenne m aksim um może być wynikiem pojaw u nowego pokolenia lub koncentracji osobników w okresie suszy. To ostatnie zjawisko może mieć również miejsce w większych, stałych zbiornikach wodnych, zaciem niając w znacznym stopniu obraz pojaw u chrząszczy nowego pokolenia. Liczebność gatunków w zbiornikach jest więc w znacznym stopniu regulowana sezonową dynam iką gatunków często różną w różnych zbiornikach wodnych i dającą naw et dla tego samego gatunku inny obraz ilościowy. F luktuacje z roku na rok, zarówno w składzie gatunkowym jak i wr stosunkach ilościowych, związane z różną rytm iką rozrodczą gatunków w ró żn y ch-latach, ja k rów nież z w ędrów kam i gatunków, przyczyn iają się dodatkow o do złożoności zjaw iska Wpływ człowieka na zmiany zachodzące w faunie Działalność człowieka rzutującą na skład i rozmieszczenie fauny na b ad a n ym obszarze m ożna zaliczyć do dwóch rodzajów : zm iany wielkości i to p o grafii zbiorników poprzez regulację rzek i potoków, budowę progów i zapór, um acnianie brzegów, wybieranie m ateriału dennego z koryta i nanoszenie nowego, zasypyw anie starego i budow a nowego koryta itp. oraz zm iany chemizm u i w arunków fizycznych środow iska (natlenienie, tw ardość dna). B udow a progów i zapór, pow staw anie zw iązanych z nim i zastoisk i rozlewisk w pobliżu rzeki czy potoku, wpływa w sposób zasadniczy na skład fauny sp rzyjając osiedlaniu się gatunków lim nofilnych przy jednoczesnej emi- (

29 29 Coleoptcra aquatica gracji gatunków reofilnych i reobiontycznych. I tak np. wybudowanie progów w potokach Krośnica i G rajcarek przyczyniło się do przybycia tu wielu mieszkańców wód stojących lub gatunków eurytopow ych, jednocześnie jednak do zaginięcia wielu g atunków reofilnych. Dalszym i czynnikam i wpływającym i w sposób istotny na zmianę fauny b y ła regulacja brzegów i k o ry ta potoków i rzek um ocnienie przez obetonowanie brzegów np. niektórych odcinków potoku Grajcarek. Tw arde podłoże u tru d n iało lub wręcz uniem ożliwiało zarastanie brzegów i ty m sam ym uniemożliwiało osiedlanie się wielu gatunków służących jako pokarm chrząszczom drapieżnym, bądź też pozbawiało tych ostatnich odpowiednich kryjów ek, miejsc składania jaj czy po prostu miejsc przyczepu (np. dla larw w czasie pobierania powietrza). Doprowadziło to do zubożenia fauny wielu odcinków G rajcarka i Krośnicy. B rak w pierwszym z wym ienionych takich gatunków rzeczno-potokowych jak Platambus maculatus, Ilybius fuliginosus czy Potamonectes depressus, reofila Brychius elevatus, często spotykanego w wodach płynących lub zasilanych Haliplus laminatus gatunków niekiedy wręcz pospolitych w odcinkach zarośniętych wskazuje na niegościnność brzegów uregulow anych. Oczywiście, wpływ zanieczyszczeń również m a tu pewne zn a czenie, ale jest on na pewno m niejszy w odniesieniu do gatunków eu ry to p o w ych, zw iązanych z różnym i ty p am i wód. Odprowadzenie ścieków do rzek i potoków np. Krośnicy i G rajcarka czy D unajca, szczególnie rozpowszechnione w obrębie większych miejscowości (np. Krościenko, Szczawnica), doprow adza oczywiście do znacznego zatru cia środowiska i wpływa negatyw nie na egzystencję zwłaszcza tych organizmów, k tó re k o rzy stają z tlenu rozpuszczonego w wodzie. D otyczy to przede w szystkim larw gatunków z rodziny Haliplidae oraz niektórych grup z rodzin Hydrophilidae i Pytiscidae (Hydroporinae). Z drugiej strony obecność szkodliwych związków chem icznych np. fenoli i siarczanów, w pływ a negatyw nie na obecność wielu organizmów zwierzęcych jak i roślinnych. Choć silnie opancerzone chrząszcze w ydają się podlegać w m niejszym stopniu wpływom czynników chemicznych niż inne owady, to jednak i dla nich zatrucie środowiska nie może być obojętne zwłaszcza dla postaci m łodocianych pozostających aż do przepoczw arczenia się w środow isku w odnym. Reasum ując, wpływ czynników antropogenicznych jest dwojaki. Z jednej strony poprzez regulację i zmianę koryta zbiorników i zanieczyszczanie wód ogranicza się możliwości egzystencji wielu gatunków, zwłaszcza stenotopowych reofilów oraz reobiontów. Z drugiej strony poprzez konstrukcję progów, zastaw, zapór itp., zwolnienie n u rtu, tworzenie zastoisk i rozlewisk, stw arza się warunki dla wielu gatunków lim nofilnyeh. W sumie działalność człowieka prow adzi zdecydow anie do lim n ety zacji fauny. K a szczególną uw agę zasługuje rzeka B iałka. K a skutek p rac p rzy g o to wawczych związanych z budową zapory na D unajcu, koryto tej rzeki uległo w niektórych m iejscach znacznej zm ianie. K aniesienie znacznej ilości obcego

30 2 5 6 K. Galewski 30 m ateriału skalnego (rumoszu) zmieniło w znacznej mierze konfigurację koryta i brzegów oraz n u rt rzeki. R ezultatem było zniszczenie koleopterofauny i częściowo ogółu fauny na badanym odcinku między starym i nowym m ostem. N iektóre gatunki (np. Oreodytes rivalis czy O. septentrionalis) praw dopodobnie nie przeżyły kataklizm u wywołanego zasypaniem brzegów rumoszem, inne, ja k np. Platambus maculatus, bardziej ruchliwe przeniosły się w spokojniejsze miejsca. Od jesieni 1972 r., w którym zapoczątkowano prace, nie spotkałem tam ani jednego okazu O. rivalis, O. septentrionalis, P. maculatus czy Brychius elevatus, choć g a tu n k i te łowiono w roku 1971 oraz w iosną i latem ro k u Fauna potencjalna, prognoza fauny Ja k już wspomniano wyżej, koleopterofauna regla dolnego, zwłaszcza fauna potoków, jest uboga i koncentruje się niem al wyłącznie w zastoiskaeh potoków oraz w źródłach limnokrenowych. Cechą charakterystyczną fauny potokowej regla jest więc w yraźna przewaga gatunków limnofilnych i eurytopowych, reofilów jest niewiele, a gatunków reobiontycznych b ra k zupełnie. K oleopterofauna może się tu utrzym ać jedynie w miejscach stosunkowo płaskich, w dolinkach, w których nurt wody ulega znacznem u zwolnieniu tworząc m iejscami kałuże i rozlewiska. W odcinkach o gwałtowniejszym nurcie chrząszcze są po prostu spłukiwane, porywane w dół, zwłaszcza larwy nie znajdują tu w aru n ków odpow iednich do przeżycia. W ydaje się też, iż fauna regla ze względu na swoje ubóstwo tylko w m inim alnym stopniu zasila faunę zbiorników dolinnych i to przede w szystkim faunę prądow ą. Zasilanie fauny m a tu m iejsce z odcinków m niej n a ra ż o nych na sk u tk i gospodarki człowieka i stosunkow o w m ałym stopniu zm ienionych, ze stanow isk wyspowych, z których niektóre osobniki w ędrują na sk u tek przegęszczenia do miejsc rzadziej zasiedlonych. Można przewidywać, iż w związku z zagospodarowywaniem potoków, rzek i strum ieni dolinnych przez człowieka i w zrostu zanieczyszczeń będzie nasilać się proces lenityzacji tych środowisk zastępowanie gatunków reofilnych i reobiontycznych przez gatunki lenityczne i eurybiontyczne mniej wrażliwe na zanieczyszczenia i mniej wybredne co do warunków środowiskowych. Proces kolonizacji środowisk przez gatunki wyżej wspom niane oczywiście postępuje do okresu, wt którym stężenie zanieczyszczeń i zanieczyszczenie środowiska jest ta k silne, iż naw et gatunki o dużej tolerancji ekologicznej nie m ogą się utrzym ać i giną lub wędrują do środowisk mniej zanieczyszczonych. W ydaje się, że los te n grozi wielu potokom i rzekom dolinnym, k tó ry c h pew ne od cinki stają się wyraźnie abiotyczne, takim jak np. K rośnica, G rajcarek czy m iejscam i D unajec, a w dalszej przyszłości być może również znanej do n iedaw na ze swej czystości Białce. Zniknięcie reobiontów i niektórych reofilów, ta k przecież charakterystycznych dla wód górskich, jest w skaźnikiem i sygnałem ostrzegaw czym. Proces lenityzacji fauny wykazują także odcinki potoków i rzek sztucznie.zmieniane w zw iązku z regulacją i zagospodarow yw aniem terenów nadbrzeż

31 3 1 Coleoptera aq u atica 2 57 nych. Betonowanie koryta, brzegów, budow a progów i śluz zwalniających szybkość n u rtu to na pewno również czynniki przyciągające gatunki lenityczne i eurybiontyczne z okolicznych starorzeczy, łach, a n iektóre również ze środow iska prądow ego. Oczywiście zm iany tak ie są m niej groźne, gdyż nie do prow adzają do zniszczenia środow iska i fauny, ja k w p rzy p ad k u zanieczyszczeń, a niektóre limnofile i eurybionty mogą się utrzym ać naw et w środowisku prądow ym na sk u tek w tórnego zam ulenia dna, z a rastan ia, odnaw iania środow iska i fauny. Osobnym zagadnieniem jest przew idziana budow a zapory na D unajcu, która niewątpliwie zmieni radykalnie stosunki ekologiczne w tym rejonie, naruszy obecne układy biocenotycznej równowagi, na jak długo trudno przew idzieć. J e s t rzeczą oczyw istą, iż naruszenie u k ład u hydrologicznego te renu spiętrzenie wody i zalanie dużego obszaru nie tylko bezpośrednio wpłynie na skład gatunkow y fauny wodnej w tym rejonie, ale również poprzez zm iany m ikroklim atyczne, florystyczne, troficzne, wpłynie na skład fauny, głównie w odnej, ale również lądow ej, naw et w m iejscach oddalonych od zalewu. Stw orzenie w P ieninach dużego zbiornika wodnego ty p u jeziornego p rz y ciągnie niewątpliwie wiele gatunków lim netycznych nizinnych i dolinnych, d o tąd bardzo słabo w Pieninach reprezentow anych, być może rów nież n iektóre gatunki reofilne, które w środowisku lotycznym zalewu mogą znaleźć w arunki zbliżone do w arunków w rzekach i potokach. W płynie to niewątpliwie n a zwiększenie różnorodności koleopterofauny pienińskiej, wzbogaci skład g a tunkow y zarówno pływ akow atych, kałużnicow atych jak i flisakowatych. Byłoby niewątpliwie bardzo ciekawe prowadzenie okresowych sukcesywnych badań w nowo pow stałym zbiorniku nad procesem jego stopniowego zasiedlania, jak również w innych zbiornikach wodnych i porów nanie wyników z uzyskanym i przed budow ą zapory. 4. W YKAZ ZEBRA N Y C H G A TU N K Ó W Haliplidae 1. Peltodytes coesus D u f t. G atunek subm edyterraneński znany praw ie z całej Polski. W Pieninach tylko jedno stanow isko: Krościenko starorzecze D unajca, 2 Y II 1972, 1 okaz. Złowiono w nasłonecznionym, dobrze zarośniętym odcinku starorzecza o m ulistym dnie. 2. Brychius elevatus P anz. G atunek eurosyberyjski znany praw ie z całej Polski. Nowy dla fauny K arpat. W Pieninach łowiony wr dolinie D unajca (D unajec, starorzecze D unajca w Srom ow cach W yżnych, bajorko przy D unajcu w Czorsztynie); w Białce (D ębno-frydm an) oraz w G rajcarku i K rośnicy. Zebrano około 30 okazów od m aja do w rześnia. 17

32 258 K. Galewski Haliplus laminatus Schall. G atu n ek europejski, w ystępuje praw ie w całej Polsce. W Pieninach łowiony w dolinie Dunajca (starorzecza w Krościenku i Sromowcach Wyżnych, kałuże przydrożne w Krościenku oraz w pobliżu Dunajca w Czorsztynie, Dunajec), w potoku Krośnica (Krościenko), w odnodze rzeki Białki (Dębno-Frydman), w kałużach i Potoku Pienińskim, a pojedyncze okazy w nieużywanej studni w Czorsztynie. Złowiono ponad 200 okazów od kwietnia do października. 4. Haliplus obliquus F a b r. G atunek europejsko-subpontyjski, w ystępuje praw dopodobnie w całym kraju. W Pieninach łowiony w starorzeczach Dunajca (Krościenko, Sromowce Wyżne, Czorsztyn) oraz w bajorkach w starym korycie Dunajca w Sromowcach Wyżnych. Zebrano około 70 okazów od kwietnia do października. 5. Haliplus fulvus F a b r. Szeroko rozmieszczony gatunek palearktyczny, znany niem al z całego kraju, na ogół jednak dosyć rzadki. W Pieninach tylko jedno stanowisko: Sromowce Wyżne, starorzecze Dunajca, 2 VIII 1971, 1 okaz. 6. Haliplus flavicollis S turm. G atu n ek subm edyterraneński, znany praw ie z całej Polski. W Pieninach łowiony w Krościenku w starorzeczu Dunajca i w zbiorniku zastoiskowym potoku Krośnica oraz w Sromowcach Wyżnych również w starorzeczu Dunajca. Rzadki, wyłącznie w nasłonecznionych starorzeczach i zastoiskach. 7. H aliplus lineatocollis Mar sh. G atu n ek zachodniopalearktyczny, znany praw ie z całej Polski, w P ien i nach pospolity, podany przez H ildta (1914) oraz Siemaszków (1934). Łowiony w dolinie Dunajca (starorzecza i bajorka starorzeczy w Krościenku i Sromowcach Wyżnych), w Krośnicy i w zbiorniku zastoiskowym tego potoku oraz w zasilanych rozlewiskach w pobliżu Białki (Dębno-Frydman). Zebrano około 60 okazów. S potykany dosyć licznie w potoku K rośnica przy brzegu zarośniętym traw am i, w miejscach o słabym prądzie i zam ulonym dnie, łowiony również w zbiorniku zastoiskow ym tego potoku. W starorzeczach w yłącznie w nasłonecznionych i zarośniętych m iejscach (zawsze obficie glony). S p o ty k a n y rów nież w mniejszych, okresowych zbiorniczkach starorzeczy oraz w skrajnie efem erycznych przeciekach n a żwirow iskach i kam ieniskach n a d B iałką. N a j liczniej w ystępuje w wodach płynących i zasilanych.

33 33 Coleoptera aquatica Haliplus inaydeni W e h n c k e G atunek eurosyberyjski, w Polsce w ystępuje praw dopodobnie wszędzie. W Pieninach znajdowany zarówno w dolinach jak i w reglu dolnym w najrozmaitszych środowiskach: w starorzeczach Dunajca i zbiornikach z nimi związanych (Krościenko i Sromowce Wyżne), w kałużach trawiastych (Czorsztyn) oraz przydrożnych (Krościenko), w zbiorniku zastoiskowym Krośnicy, w kałużach Potoku Pienińskiego oraz w źródełku dolnoreglowym dopływu Ociemnego. Zebrano około 80 okazów od kwietnia do listopada. 9. Haliplus ruficollis D e g. G atunek eurosyberyjski, w górach dochodzi dość wysoko, np. w Pirenejach łowiony do 2500 m n.p.m. Z nany praw ie z całego k raju. W Pieninach łowiony tylko w dolinie Dunajca: w starorzeczach Dunajca oraz w mniejszych zbiornikach starorzeczy w Krościenku, Sromowcach Wyżnych i Czorsztynie. Występował od kwietnia do listopada, podobnie jak H. haydeni. 10. Haliplus wehnckei G e r h. G atunek eurosyberyjski, w górach, np. w P irenejach, dochodzi do w ysokości 2500 m n.p.m. W Polsce w ykazany z wielu regionów, praw dopodobnie w ystępuje w całym kraju, z w yjątkiem być może wschodniej części, w górach dotychczas nie b y ł w ykazyw any. W Pieninach złowiono tylko 1 okaz (prawdopodobnie imigrant) w starym korycie Dunajca w Sromowcach Wyżnych, 1 VII Jedyne znane pojedyncze stanowisko w Pieninach nasłonecznione bajorko, okresowo silnie wysychające, zarośnięte przez trawy, turzyce i glony, nie może oczywiście dać pojęcia o wymogach ekologicznych gatunku w Pieninach. Dytiscidae 1. Noterus clavicornis D e g. G atunek eurosyberyjski, znany praw ie z całej Polski. W Pieninach łowiony w starorzeczu Dunajca w Krościenku, w Sromowcach Wyżnych w bajorku detrytusowym połączonym okresowo ze starorzeczem oraz w Sromowcach Wyżnych-Kątach w małym stawku w pobliżu Dunajca. Zebrano trzy okazy od końca maja do połowy czerwca. 2. Hydroporus nigrita Fabr. G atunek eurosyberyjski, w Polsce znanych jest wiele stanow isk na całym obszarze. P raw dopodobnie w ystępuje też w całym łuku K a rp a t. W Pieninach znajdowany był w dolinach i w reglu dolnym: na zatorfionej łące (młaka) w Krościenku, w zbiornikach w starym korycie Dunajca w Krościenku i Czorsztynie oraz w kałużach w pobliżu Białki (Dębno-Frydman) i w źródle dopływu Potoku Łonnego. Łowiony

34 260 K. Galewski 34 był pojedynczo od maja do lipca i w większej ilości we wrześniu. Najliczniej wystąpił w dołku torfowym (10 okazów) i kałużach leśnych (6 okazów). Łącznie złowiono ponad 20 okazów. W ydaje się preferow ać zbiorniki o chłodnej wodzie zacienione lub zasilane o m ulistym lub to rfiasty m dnie. 3. Hydroporus discretus F airm. G atunek palearktyczny, w ystępuje głównie w niższych górach i piętrze podalpejskim wyższych gór, na niżu rzadszy. W Polsce wiele stanow isk na całym obszarze kraju. W K arpatach notow any dotychczas z Bieszczad, T atr i ogólnie z Beskidów. W Pieninach łowiony zarówno w dolinach jak i reglu dolnym, na bardzo różnorodnych stanowiskach: rzeki (Dunajec), stałe zbiorniki w starorzeczu (Sromowce Wyżne), zbiorniki na młace (Krościenko), zbiornik w olszynie (Czorsztyn) i studnia w Nidzicy. Stanowiska dolnoreglowe to źródła (na skraju lasu) przy szlaku na Trzy Korony oraz źródło Potoku Pienińskiego i sam Potok Pieniński. Najliczniej występował w środowiskach zacienionych. Łowiono w tych zbiornikach od 3 do 15 okazów, na innych stanowiskach tylko pojedynczo. Złowiono około 70 okazów od kwietnia do listopada. H. discretus wykazuje w yraźną predylekcję do stanow isk zacienionych. W wodach płynących jest bardzo rzadki, w D unajcu złowiono tylko 1 okaz, k tó ry być może dostał się tu ta j z w padających doń strum yków. 4. Hydroporus ferruginous (St e p h.) G atunek europejski, górski i podgórski. W Polsce znany z Beskidów, Bieszczad, T atr, Sudetów oraz Śląska. Prawdopodobnie w ystępuje w całej polskiej części luku K a rp a t. W Pieninach łowiony jedynie w reglu dolnym w leśnym źródełku Potoku Łonnego z gnijącymi liśćmi na dnie. Łowiony był pojedynczo od czerwca do sierpnia', łącznic złowiono 6 okazów. Źródło w Pieninach jest typow ym okresowo w ysychającym lim nokrenem o powierzchni około x/4 m 2, w reglu świerkowym z liściastym podszyciem, całkowicie zacienionym z obfitą w arstw ą gnijących liści pokryw ającą m uliste dno. Omawiany gatunek wiedzie praw dopodobnie częściowo podziem ny try b życia znikając z w odam i źródlanym i w okresie suszy i pojaw iając się n a p o wierzchni po podniesieniu się lu stra w ody gruntow ej. 5. Hydroporus marginatus D u f t. G atunek europejski. W Polsce podany był dotychczas z okolic W arszaw y (stanow isko w ątpliw e), Dolnego i Górnego Śląska, W yżyny K rakow sko-w ieluńskiej, zachodnich Sudetów oraz zachodniego B eskidu (K ytro). W Pieninach znajdowany wyłącznie w dolinie Dunajca (Czorsztyn zbiornik w olszynie, Sromowce Wyżne zbiorniki w starym korycie na łąkach) i Białki (zbiorniki na kamienistej terasie nadrzecznej). Postacie dojrzałe łowiono od kwietnia do sierpnia, larwy przy końcu lipca. Łącznie złowiono około 50 okazów.

35 3 5 Goleoptera aquatica H. marginatus jest gatu n k iem drobnozbiornikow ym, w yraźnie p referującym zbiorniki okresowe. 6. Hydroporus longicornis Sh a r p. G atu n ek holarktyczny, w ystępuje głównie w rejonach górskich i na podgórzu. W Polsce dotychczas znany jedynie z Bieszczad i T a tr. W Pieninach dwa stanowiska: dolinne w Krościenku przy ulicy Kingi (źródło na młace) oraz reglowe, w źródle przy szlaku na Trzy Korony (skraj lasu). Postacie dojrzałe łowiono w kwietniu, czerwcu, lipcu i wrześniu, najliczniej w lipcu i wrześniu na młace. Łącznie złowiono 18 okazów. 7. Hydroporus palustris L. P ospolity g atu n ek euro syberyjski (znany również z Azji M niejszej i Z a kaukazia). W Polsce w ystępuje wszędzie, w górach dochodzi do p ię tra kosodrzew iny i hal. W górach łowiony dotychczas w B ieszczadach, T a tra c h, B eskidzie Żyw ieckim, zachodnich S udetach. Łowiony wyłącznie w dolinach: w okresowych, detrytusowych i stałych zbiornikach starorzeczy Dunajca (Krościenko, Czorsztyn, Sromowce Wyżne) oraz w okresowych przeciekach z rzek (dolina Białki). Najliczniej (około %wszystkich zebranych okazów) spotkano ten gatunek w zacienionym odcinku starorzecza Dunajca. Zebrano około 150 imagines i kilkanaście larw od kwietnia do listopada (larwy od czerwca do sierpnia). 8. Hydroporus planus F a b r. Szeroko rozm ieszczony g a tu n e k zachodniopalearktyczny. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie wszędzie. W górach dotychczas łowiony w Bieszczadach, T a tra c h, K otlinie N ow otarskiej, Beskidzie Żyw ieckim (B abia Góra) oraz w Sudetach. Łowiony w dolinach i w reglu dolnym: w zbiornikach starorzecza Dunajca (Krościenko, Sromowce Wyżne, Czorsztyn), w rowkach przydrożnych (Krościenko), av zbiorniku zastoiskowym Potoku Pienińskiego oraz na młace (Krościenko). Zebrano tylko 10 okazów od kwietnia do lipca oraz w listopadzie. Je st to gatunek eurybiontyczny, ale w Pieninach dość rzadki, łowiony zawsze pojedynczo. 9. Hydroporus striola (Gy l l.) Szeroko rozmieszczony gatunek holarktyczny, znany praw ie z całej Polski, z K a rp a t dotychczas nie w ykazany. W Pieninach tylko jedno stanowisko w potoku Grajcarek (Szczawnica), 1 okaz, 3 IX 1973, przy brzegu w miejscu o słabym prądzie, zarośniętym mchem i trawami, mulistym dnie i brzegach utwardzonych kamieniami. Ponieważ potok był dosyć znacznie zanieczyszczony, nasuwa się przypuszczenie, że był to imigrant z innych terenów.

36 262 K. Galewski H ydroporus scalesianus S t e p h. G atunek europejski, w ykazany z całej niem al Polski, m iędzy innym i z Sudetów. Je d y n e znane stanow isko karpackie tego g a tu n k u w ykazane zostało z Pienin przez K inela (1949), niestety bez bliższych danych. Mimo usilnych poszukiwań, nie udało mi się gatunku odnaleźć ani w Pieninach ani w innych częściach K a rp a t. Ponieważ na innych terenach w ystępuje głównie w zbiornikach torfowisk sfagnowych oraz w zbiornikach leśnych, w Pieninach należałoby go oczekiwać w zbiorniczkach to rfiastych przyleśnych lub n a polanach i łąkach. 11. Porhydrus lineatus ( F a b r.) G atunek euro syberyjski. W Polsce praw dopodobnie wszędzie pospolity. W K arpatach znaleziony dotychczas na Pogórzu Przem yskim, w Beskidzie Zachodnim oraz w T atrach (Staw Smreczyński). W ykazany był również z Sudetów. ^ W Pieninach tylko jedno stanowisko w starorzeczu Dunajca, w Krościenku zebrano 1 okaz 30 V 1971 w środowisku typowym dla gatunku: przy brzegu obficie zarośniętym roślinami wodnymi i błotnymi o mulistyin dnie, w nasłonecznionym odcinku starorzecza. 12. Graptodytes pictus F a b r. G atunek europejski znany prawie z całej Polski. W K arpatach notow any z Pogórza Przemyskiego, T atr i Beskidu Żywieckiego. W ykazany również z Sudetów. W Pieninach jedno stanowisko: częściowo wysychające bajorko w starym korycie Dunajca w Sromowcach Wyżnych (1 VII okaz i 10 IX okaz). 13. Hygrotus inaeąualis (F a b r.) G atunek palearktyczny. W Polsce prawdopodobnie wszędzie. W górach w ykazany dotychczas z T atr, Pogórza Przem yskiego, Beskidu Żywieckiego oraz Sudetów Zachodnich. W Pieninach tylko jedno stanowisko dolinne w starorzeczu Dunajca w Krościenku, zarówno w odcinku nasłonecznionym jak i częściowo zacienionym na prawym brzegu rzeki. Złowiono od kwietnia do lipca 4 imagines i 1 larw^ę. 14. Hygrotus versicolor (Schall.) G atunek eurosyberyjski, w ystępuje praw ie w całej Polsce z w yjątkiem wyższych partii gór. W Pieninach znaleziony tylko w nasłonecznionym, zarośniętym odcinku starorzecza Dunajca wr Krościenku (prawry brzeg rzeki). Zebrano w lipcu i wrześniu 3 okazy dorosłe.

37 37 Coleoptera aquatica Goelambus impressopunctatus (L.) G atunek holarktyczny, w Polsce wszędzie pospolity. W K a rp a ta c h n o to w any dotychczas z Pogórza Przem yskiego, T a tr i B eskidu Żywieckiego. W Pieninach występuje wyłącznie w zbiornikach dolinnych: w starorzeczu Dunajca (Krościenko, Sromowce Wyżne, Kąty). Znajdowany od kwietnia do września, larwy łowione były w lipcu i sierpniu (najliczniej w lipcu). Łącznie złowiono około 30 okazów. Łow iony zarów no w nasłonecznionych, dobrze zarośniętych odcinkach s ta rorzeczy i mniejszych zbiornikach, jak i częściowo lub całkowicie zacienionych ze skąpą roślinnością i z gnijącym i liśćmi na dnie, najliczniej jed n a k w zbiornikach nasłonecznionych. 16. Potamonectes depressus (F a b r.) G atunek holarktyczny, w ystępuje praw dopodobnie w całej Polsce, w górach zadki i lokalny, w ykazany dotychczas w K arpatach tylko z K otliny Nowoarskiej i B eskidu Żywieckiego. Ł ow iony też w S udetach i Górach Św iętokrzyskich. W Pieninach na licznych stanowiskach, ale wyłącznie w dolinach. Łowiony wrdunajcu (Czorsztyn) oraz w jego starorzeczach i drobnych zbiornikach detrytusowych, zarówno nasłonecznionych, zarośniętych, jak zacienionych i pozbawionych roślinności (Krościenko, Sromowce Wyżne, Kąty). Zbierany był też w Krośnicy (Krościenko). Od kwietnia do listopada zebrano ponad 50 imagines i około 20 larw II i III stadium. Maksimum pojawu owadów dorosłych w październiku i listopadzie, a larw we wrześniu i pierwszej połowie października. W wodach płynących niezbyt liczny, przebyw a wyłącznie w miejscach zarośniętych o słabym prądzie i kam ienisto-m ulistym dnie. 17. Potamonectes canaliculatus (Lac.) G atunek subatlantycki, przez Polskę przebiega wschodnia granica zasięgu gatunku. Podaw any był dotychczas z Mazowsza (Rogoźno pow. Łowicz) oraz z W ielkopolski (Klonowice i M iędzychód). Znalezisko w P ieninach jest n a j bardziej n a wschód w ysuniętym stanow iskiem tego g atu n k u. W Pieninach tylko jedno stanowisko, dolinne: rozlewiska z przecieków Białki (na lewym brzegu) w pobliżu starego mostu (Dębno-Frydman). Łowiono pojedyncze osobniki dorosłe (14 IX 1971, 5 okazów) należące prawdopodobnie do drugiego pokolenia (na niżu rozród obserwowano późną wiosną i w lecie). 18. Deronectes piatynotus (Germ.) G atunek europejski, górski (Alpy, Sudety, K arpaty). W Polsce w ystępuje prawdopodobnie w całym łuku K arpat, znaleziony dotychczas w Bieszczadach, T atrach, Kotlinie Nowotarskiej, Beskidzie Zachodnim i W schodnim, Sudetach Zachodnich i W schodnich, na Dolnym i Górnym Śląsku, a ostatnio również i w Pieninach.

38 264 K. Galewski 3 8 W Pieninach dwa stanowiska: w dolnych odcinkach potoków Homole (Jaworki) i Harczy Grunt (Czorsztyn). W potoku Homole złowiono dwa okazy 25 V 1972 i 14 IX 1971 w pobliżu progu, w odcinku o spokojnym nurcie i żwirowato-piaszczystym dnie, przy brzegach zarosłych trawami i mchami, nasłonecznionych. Trzeci okaz złowiono w potoku Harczy Grunt w nńejscu zacienionym, o kamienistym dnie i obficie zarośniętych brzegach. 19. Deronectes latus (St e p h.) G atunek europejski, znany z całej Polski, w ystępuje m iędzy innym i w S u detach Zachodnich oraz w Beskidzie W schodnim i Zachodnim. W Pieninach znane jest tylko jedno stanowisko podane przez T e n e n - b a tjm a (1938) z Krościenka. Mimo usilnych poszukiwań nie udało mi się odnaleźć gatunku ani w podanym środowisku, ani w żadnych innych. Kie jest w ykluczone, że nie w ystępuje on już w Pieninach. 20. Scarodytes halensis (F a b r.) G atunek paleark ty czn y notow any z zachodniej części Polski. W Pieninach złowiony przez T e n e n b a u m a na dwóch stanowiskach: w Szczawnicy 9 VIII 1928, 1 okaz oraz w Kluszkowcach 20 VII 1928, 2 okazy, niestety brak bliższych danych ekologicznych. 21. Oreodytes rivalis (Gy l l.) G atunek eurosyberyjski. W Polsce łowiony dotychczas w T a tra c h, B eskidzie Zachodnim, Bieszczadach, Kotlinie Nowotarskiej, w Sudetach Zachodnich i W schodnich oraz na Górnym Śląsku. Prawdopodobnie w ystępuje w całym luku K arpat. W Pieninach wyłącznie w dolinach: w potoku Homole (Jaworki), Biała Woda oraz w Białce (Dębno-Frydman). Zlorviono od kwietnia do października około 20 okazów imagines. Najliczniej występowały w lipcu. W potokach spotykany w odcinkach o spokojnym nurcie przy brzegach zarośniętych traw am i i m cham i lub pod kam ieniam i w rum oszu. 22. Oreodytes septentrionalis (Gy l l.) G atunek eurosyberyjski. W Polsce wykazany dotychczas z T atr, K otliny N ow otarskiej, Beskidu Zachodniego, Sudetów Zachodnich i W schodnich oraz Górnego i Dolnego Śląska. W Pieninach odnaleziono tylko jedno stanowisko dolinne: Białka (Dębno-Frydman), przy nasłonecznionym brzegu zarośniętym trawami, w miejscach o żwirowato-piaszczystym czy żwirowato-ilastym dnie, o wyraźnym, ale niezbyt silnym prądzie. Zebrano tylko dwa okazy dorosłe 3 VII 1972 i 14 IX Oreodytes borealis (Gy l l.) G atunek borealno-górski. W Polsce wykazany dotychczas tylko z T atr, K otliny N ow otarskiej i Beskidu Zachodniego.

39 39 Coleoptera aquatica W Pieninach jedno stanowisko: w kałużach utworzonych z przecieków Białki, w pobliżu starego mostu. Występowała tu obfita flora glonów nitkowatych, których szczątki pokrywały dno kałuży grubą warstwą. Chrząszcze łowiono w kwietniu, lipcu i wrześniu,, najliczniej przy końcu lipca oraz we wrześniu. Larwy łowiono w lipcu. 24. Bidessus geminus (F a b r.) G atu n ek p alearktyczny, znany praw ie z całej Polski. W Pieninach znajdowany niemal wyłącznie w dolinach zbiorniki w starym korycie Dunajca w Sromowcach Wyżnych, Krościenku, nad Dunajcem w pobliżu zamku niedzickiego, na kamienistych żwirowiskach (terasach) Białki w pobliżu wsi Frydman (Dębno) oraz w Dunajcu w pobliżu Czorsztyna. Jedyne stanowisko w reglu znajduje się w Potoku Pienińskim przy szlaku na Trzy Korony. Łącznie złowiono ponad 80 okazów od maja do września. W ystępuje -w różnych typach wód: stojących jak starorzecza, drobne zbiorniki detrytusow e i kałuże; płynących jak rzeki (Dunajec) i potoki (Potok Pieniński), a tak że zasilanych (rozlewiska w pobliżu Białki). 25. H yphydrus ovatus (L.) G atu n ek eurosyberyjski znany praw ie z całej Polski. W Pieninach tylko jeden okaz z Krościenka bez bliższych danych, zebrany został p r z e z T e n e n b a u m a. Sądząc na podstaw ie upodobań środowiskowych obserwowanych na innych teren ach należałoby się spodziewać go w starorzeczach czy łachach D unajca w stałych, dobrze zarośniętych zbiornikach. Mimo poszukiwań nie udało mi się odnaleźć tego g atu n k u w Pieninach. 26. Laccophilus minutus (L.) G atunek palearktyczny znany z całego kraju z w yjątkiem wyższych wzniesień. W Pieninach stanowiska wyłącznie dolinne: starorzecze i mniejsze zbiorniki w starym korycie Dunajca w Sromowcach Wyżnych. Łącznie złowiono 10 okazów dorosłych od maja do września i trzy larwy III stadium w lipcu. 27. Laccophilus hyalinus (D e g.) G atunek p alearktyczny, w Polsce notow any z wielu stanow isk, praw dopodobnie w ystępuje wszędzie z w yjątkiem północnej części kraju i wyższych partii gór. W Pieninach łowiony, podobnie jak poprzedni gatunek, wyłącznie w dolinie Dunajca: av nasłonecznionym, dobrze zarośniętym starorzeczu Dunajca w Krościenku, przy brzegu, w miejscu zamulonym. Zebrano dwa okazy 26 IV Agabus bipustulatus (L.) G atunek palearktyczny, w Polsce wszędzie pospolity, w górach sięga do piętra kosówki. W K arpatach notow any z Beskidu Zachodniego, T atr i Bieszczad. P odaw any był również z Sudetów.

40 266 K. Galewski 40 W Pieninach łowiony głównie w dolinach: w zbiornikach starorzecza Dunajca (Krościenko, Sromowce Wyżne, Czorsztyn). Pojedyncze okazy łowione również av pobliżu Białki (Dębno-Frydman) oraz w zbiorniku zastoiskowyni Krośnicy. W reglu znane tylko jedno stanowisko: w zastoisku Potoku Pienińskiego. Imagines łowiono od kwietnia do listopada, larwy w maju. Różnorodność środowisk w jakich łowiono om awiany gatunek wskazuje na m ałą jego specjalizację ekologiczną. Najczęściej łowiony był w drobnych zbiornikach od skrajnie efem erycznych kałuż podeszczowych do w y sy ch ających bajorek (również zasilanych) zarówno nasłonecznionych, z traw am i, roślinam i b ło tnym i i glonam i, jak i zacienionych, praw ie bez roślin, z g n iją cymi liśćmi na dnie. W większych zbiornikach i w wodach płynących łowiono pojedyncze okazy. 29. Agabus guttatus (P a y k.) G atunek eurosyberyjski, znany praw ie z całej Polski. W Pieninach łowiony zarówno w dolinach jak i w reglu dolnym. Stanowiska dolinne to zbiorniki w olszynie (Czorsztyn), odcinek Potoku Ociemnego w pobliżu ujścia, strumyk i zasilany rów w Krościenku, potok Grajcarek w Szczawnicy oraz studnia w pobliżu zamku niedzickiego. Stanowiska dolnoreglowe obejmują kilka źródeł potoków (dopływów Ociemnego, Łonnego i Pienińskiego) oraz sam Potok Pieniński i jego rozlewisko przy szlaku na Trzy Korony. Imagines łowiono w Pieninach od kwietnia do listopada, najliczniej na wiosnę oraz w lecie. Larwy łowiono głównie w lipcu i sierpniu, w maju pojedynczo. W ystępow anie w Pieninach nie odbiega zasadniczo od w ystępow ania w innych górach. Je st to gatunek reofilny, w ystępuje najliczniej w źródłach lim nokrenow ych, najczęściej w m iejscach zacienionych. 30. Agabus biguttatus (O l.) G atunek p aleark ty czn y, w ykazany praw ie z całej Polski prócz części p ó ł nocnych. W Pieninach znane są tylko dwa stanowiska: Potok Pieniński przy szlaku na Trzy Korony (2 okazy zebrane 27 IV 1972 i 23 V 1972) oraz starorzecze Dunajca w Sromowcach Wyżnych (1 okaz w źródełku w Zagroniu 29 V 1971). Typow e środow iska tego g atu n k u to zastoiska rozlew ających się stru m y ków i źródeł lub rozlewiska przez nie zasilane, rzadziej same strum yki, potoki łub źródła. Stanowisko dolinne w starorzeczu D unajca dosyć zaskakujące, być może chrząszcz dostał się do D unajca w okresie dużego przyboru, a n astępnie podczas zalewu do starorzecza. \ 31. Agabus melanarius (A ube) G atunek europejski. W Polsce wykazany dotychczas z Niziny W ielkopolsko-k ujaw skiej, Górnego Śląska, Gór Św iętokrzyskich, Sudetów Z achodn ich i W schodnich, B eskidu Żywieckiego, T a tr i Bieszczad.

41 41 Goleoptera aquatica 267 W Pieninach łowiony tylko na dolnoreglowym stanowisku: w źródle jednego z dopływów Potoku Ociemnego, na skraju lasu przy szlaku na Trzy Korony 9-11 IX 1971, 2 okazy. 32. Agabus nebulosus. (F orst.) G atunek subm edyterraneński znany niem al z całego obszaru Polski z w y jątk iem jej w schodniej części. W Pieninach tylko jedno stanowisko: w rozlewisku zasilanym przeciekami z Białki (Dębno-Frydman), na kamienistym żwirowisku złowiono 3 YII 1972 larwę III stadium. Miejsce to było obficie zaglonione, natomiast pozbawione innych roślin; dno kałuży pokrywała obfita warstwa detrytusu. 33. Agabus sturmi (Gy l l.) G atunek eurosyberyjski. W całym k ra ju znany z wielu stanow isk. W Pieninach łowiony tylko w dolinie Dunajca: po dwa stanowiska w zbiornikach starego koryta w Krościenku oraz w Sromowcach Wyżnych. Postacie dojrzałe kmione od maja do września, larwy (II i III stadium) od czerwca do sierpnia. Łącznie złowiono około 10 owadów dojrzałych i 10 larw. 34. Agabus paludosus (F a b r.) G atunek eurosyberyjski, w ystępuje praw odopodobnie w całym k raju. W Pieninach łowiony głównie w dolinie Dunajca w zbiornikach przy ulicy Kingi w Krościenku: jeden okaz złowiono w reglu dolnym w Potoku Pienińskim przy szlaku na Trzy Korony, w wysychającym strumyczku na łące obficie zarośniętym turzycami oraz w rowie przydrożnym zasilanym przez strumyk. W potoku łowiony w odcinku nasłonecznionym o szybszym nurcie. Zbierany był od kwietnia do października, najliczniej w kwietniu i czerwcu, stosunkowo rzadko w lipcu, co mogło być spowodowane wymieraniem starego pokolenia. 35. Platambus maculatus (L.) G atunek eurosyberyjski. W ystępuje w całej Polsce. W Pieninach łowiony głównie w dolinach: w Krościenku (stare koryto Dunajca), Czorsztynie (olszyna) i Sromowcach Wyżnych, jak również w zbiornikach zasilanych (w pobliżu ujścia Potoku Ociemnego w Krościenku). Poza tym znajdowany w potokach: Krośnica, Grajcarek, Biały Potok, Homole i Szczawny (Czorsztyn) oraz w rzekach: Dunajcu (Czorsztyn) i Białce (Dębno-Frydman). W reglu łowiony w Potoku Pienińskim przy szlaku na Trzy Korony oraz w źródle dopływu Potoku Ociemnego. Imagines łowiono w Pieninach od maja do października, larwy w październiku i listopadzie. Najobfitsze połowy postaci dojrzałych przypadają na okres od czerwca lub lipca do września lub października. S p otykany głównie w w odach płynących lub zasilanych w m iejscach o słabym prądzie. W potokach przebyw a zwykle w środowisku prądow ym przy brzegu zarośniętym traw am i i m cham i, w zastoiskach na ogół mniej liczny. W yjątek stanowi Potok Ociemny, w którym gatunek występował najliczniej

42 268 K. Galewski 42 w zastoisku w pobliżu ujścia (okresowo łowiono tu po kilkadziesiąt okazów). Być może związane to było z sąsiedztwem D unajca, z którego P. maculatus mógł m igrować do zastoiska. W innych środow iskach nieczęsty i nieliczny. 36. Ilybius fuliginosus (F a b r.) G atunek palearktyczny, podaw any z całego kraju, m iędzy innym i z Beskidu Zachodniego, K o tlin y N ow otarskiej, Bieszczad i Sudetów Zachodnich. W Pieninach łowiony wyłącznie w dolinach: w zbiornikach starego kory ta D unajca oraz przydrożnych przy ulicy K ingi w K rościenku, w starorzeczu w olszynie w pobliżu D unajca (Czorsztyn), w stary m korycie w Sromowcach W yżnych, w pobliżu D unajca w w C zorsztynie-przystani, w Sromowcach W yżnych (K ąty) oraz w potokach Krośnica i Ociemny (w pobliżu ujścia) w K rościenku. Zebrano 90 okazów dorosłych i około 15 larw II i I II stadium. Postacie dojrzałe łowiono w Pieninach od m aja do listopada, larw y od sierpnia do listopada. N ajliczniejszy pojaw owadów dojrzałych zanotow ano latem, w niektórych środowiskach do w rześnia. W Pieninach łowiony w bardzo różnych środowiskach, najczęściej jednak w wodach płynących lub zasilanych. W ydaje się, iż środowiska odnawiane o m ulistym dnie lub dnie pokrytym gnijącym i liśćmi są przedkładane w Pieninach nad zbiorniki o dnie piaszczystym lub piaszczysto-m ulistym o stojącej lub słabo zasilanej wodzie. Prawdopodobnie postacie dojrzałe m igrują okresowo z większych stałych zbiorników wodnych, gdzie ma miejsce ich rozród, do m ałych, okresow ych zbiorników, w poszukiw aniu pożyw ienia. 37. Ilybius fenestratus (L.) G atunek eurosyberyjski; w Polsce prawdopodobnie wszędzie z w yjątkiem wyższych wzniesień. W górach w ykazany dotychczas jedynie z Sudetów Z a chodnich oraz z K o tlin y N ow otarskiej. W Pieninach znane jest tylko jedno stanow isko: starorzecze D unajca w Krościenku. Złowiono tu 1 okaz 31 V II 1972 w nasłonecznionym odcinku, przy brzegu obficie zarośnięty m roślinnością w odną i błotną, o dnie m ulisto-piaszczystym. 38. Rhantus pulverosus (S t e p u.) G atunek półkosm opolityczny, w Polsce wszędzie, w K arpatach notow any dotychczas z Beskidu Zachodniego i W schodniego (m. in. z Bieszczad), K otliny N ow otarskiej, T a tr oraz Bieszczad. W ykazany również z Sudetów W schodnich i Zachodnich. W Pieninach łowiony wyłącznie w dolinach: w zbiornikach starego k oryta D unajca w K rościenku i Sromowcach W yżnych, w zbiornikach przydrożnych w K rościenku, w k a łu żach łąkowych w Czorsztynie i w Sromowcach W yżnych, w zbiorniku K rośnicy oraz w zbiornikach Białki w pobliżu starego m ostu. Łącznie złowiono około 60 im agines i o larw III stadium. Postacie dojrzałe zbierano najliczniej w czerwcu i sierpniu, larw y zebrano we wrześniu.

43 43 Coleoptera aquatica 26 9 Środowiska w jakich zbierano Rh. pulverosus różniły się bardzo zarówno pod względem naśw ietlenia (od zacienionych do nasłonecznionych), ja k ch arak te ru dna (piaszczyste, m uliste), a tak że roślinności. 39. Rhantus bistriatus (B e r g s t r.) G atunek palearktyczny, w Polsce w ystępuje praw dopodobnie wszędzie. W K arpatach notow any dotychczas w Beskidzie W schodnim i Zachodnim (między innym i B abia Góra), Tatrach oraz w Bieszczadach (stanowiska dolinne). W ykazany rów nież z Sudetów Zachodnich. W Pieninach tylko jedno stanow isko dolinne w starorzeczu D unajca w Krościenku. 3 okazy złowiono w dobrze nasłonecznionym i zarośniętym odcinku (23 V 1972 i 31 V II 1972), 1 okaz w odcinku zacienionym, praw ie bez roślin (26 IV 1972). Stanowiska w Pieninach m ają charakter nietypowy, ponieważ na ogół gatu n ek te n zw iązany je s t ze skrajnie drobnym i i efem erycznym i zbiornikam i. 40. Rhantus exsoletus ( F o r s t.) G atunek eurosyberyjski, w Polsce prawdopodobnie wszędzie. W górach w ykazany dotychczas z B eskidu Zachodniego i W schodniego, T a tr oraz Sudetów Zachodnich. W P ieninach znane są stanow iska av stary m korycie D unajca, w K rościenku, w s ta łym starorzeczu i m niejszym zbiorniku z nim połączonym. W starorzeczu g atu nek w y stępow ał w dobrze nasłonecznionym i obficie zarośniętym odcinku o m ulistym dnie i w o d cinku częściowo zacienionym o skąpej roślinności (30 V okazy), trzeci okaz z n a leziono w zacienionym b ajo rk u połączonym okresowo ze starorzeczem. 41. Golymbetes fuscus (L.) G atunek subm edyterraneński, w Polsce w ykazany ze środkow ej i po łu d niowej części k raju. W K a rp a ta c h dotychczas notow any w zachodnich B ieszczadach i T atrach. W Pieninach łowiony wyłącznie w dolinach: w starym korycie D unajca w K rościenku oraz Sromowcach W yżnych. Złowiono trz y okazy: 26 IV 1972 (starorzecze w Krościenku), 1 V II 1972 i 24 V 1972 (starorzecze i bajorko w Sromowcach W yżnych). 42. Graphoderus austriacus (S t u r m ) G atunek eurosyberyjski, notow any praw ie z całej Polski. W K arpatach znaleziony dotychczas w Beskidzie Zachodnim. W Pieninach tylko jeden okaz złowiony w starorzeczu D unajca w K rościenku (31 V II 1972), przy dobrze zarośniętym brzegu w m iejscu nasłonecznionym, o dnie m ulisto-piaszczystym. 43. A cilius canaliculatus (N ic.) G atunek eurosyberyjski, w Polsce praw dopodobnie wszędzie z w yjątkiem wyższych wzniesień. W górach notow any tylko z Bieszczad oraz Sudetów W schodnich i Zachodnich.

44 270 K. G-alewski 44 W Pieninach tylko jedno stanowisko dolinne: starorzecze D unajca av K rościenku, nasłonecznione, dobrze zarośnięte przy brzegu, złowiono 3 okazy 31 V II Acilius sulcatus (L.) G atunek palearktyczny. W Polsce w ystępuje praw dopodobnie wszędzie. W T a tra c h dochodzi do regla górnego, w ykazany poza ty m z B eskidu Żywieckiego i Pogórza Przem yskiego. W Pieninach złowiony w zacienionym starorzeczu D unajca w olszynie, 31 VI okaz. 45. Dytiscus marginalis L. G atunek holarktyczny, w Polsce prawdopodobnie wszędzie, w górach w reglu dolnym. W K arpatach w ykazany z Beskidu Zachodniego, T atr, Bieszczad i Pogórza Przem yskiego. K otow any również z Sudetów Zachodnich. W Pieninach łowiony wyłącznie w dolinach: w zbiornikach w starym korycie D unajca w K rościenku oraz Sromowcach W yżnych, w ta k zw anym M łyńskim Staw ku w Srom owcach W yżnych, w pobliżu D unajca w Czorsztynie, oraz zbiorniku K rośnicy w K rościenku. Ł ącznie złowiono 10 imagines i 15 larw I, II i I II stadium. Postacie dojrzałe spotykano w m aju, lipcu oraz wrześniu, najliczniej we wrześniu w starorzeczu w K rościenku. L arw y łowiono od m aja do lipca. Liczny pojaw postaci dojrzałych we w rześniu jest praw dopodobnie zw iązany z pojaw em nowego pokolenia na jesieni. Gyrinidae 1. Orectochilus villosus (M u l l.) G atunek eurazjatycki, w ystępuje w całej Polsce. W K arpatach łowiony w B eskidzie Z achodnim i T atrach, znany jest tak ż e z Sudetów. W Pieninach odnaleziono tylko jedno stanow isko: w starorzeczu D unajca w K rościenku, 28 VI 1971, 1 okaz. W ykazyw any na ogół z wód płynących i jezior. Stanowisko w Pieninach nietypow e: w wodzie stojącej stosunkow o niewielkiego starorzecza, p rzy częściowo zacienionym brzegu praw ie zupełnie pozbaw ionym roślin. H ydrophilidae 1. Anacaena limbała F a b r. G atu n ek p alearktyczny. W ystępuje praw dopodobnie w całej Polsce. W Pieninach łowiony zarówno w dolinach jak w reglu dolnym. W dolinie D unajca spotykany w zbiornikach w starym korycie w Krościenku i Sromowcach W yżnych, w zbiornikach na łące w pobliżu D unajca i przy ulicy Kingi, w P otoku Ociemnym i na młace (K roś

45 45 Goleoptera aquatica 2 71 cienko), w stu d n i w N iedzicy, w zbiorniku w olszynie w pobliżu C zorsztyna oraz w s tru m yku na łące w Sromowcach N iżnych. Łow iony poza ty m w zbiorniku K rośnicy w K rościenku, w p o to k u G rajcarek w Szczawnicy oraz w zbiornikach przydrożnych leśnych w p o bliżu Białki. Stanow iska dolnoreglowe to rozlewiska P otoku Pienińskiego w pobliżu m ostka, źródła dopływów P otoku Ociemnego i P otoku Łonnego oraz m ikrozbiorniki przydrożne położone w zdłuż tego ostatniego potoku oraz na podtorfionej łące w pobliżu potoku Pod W ysoki Dział. Łow iony od kw ietnia do w rześnia, najliczniej w m aju, czerw cu i we w rześniu niekiedy naw et po kilkadziesiąt okazów w jednym zbiorniku. G atu n ek w yraźnie eurybiontyczny w ystępujący w najprzeróżniejszych ro dzajach zbiorników wodnych, od ta k skrajnie efem erycznych jak wypełnione wodą deszczową dołki od kopyt końskich do stałych zbiorników starorzeczy. W środow isku prądow ym A. limbata w ystępuje sporadycznie i n a ogół nielicznie. Je st też rzeczą ciekawą, iż w bardzo drobnych zbiorniczkach leśnych chrząszcze w ystępow ały zawsze pojedynczo być może w ynikało to z ograniczoności zajmowanej przestrzeni, a w konsekwencji z ograniczoności bazy pokarm owej. Omawiany gatunek koegzystuje często z A. globulus. 2. Anacaena globulus P a y k. G atunek palearktyczny, w ykazany niemal z całej Polski. W K arpatach notow any dotychczas z Beskidu Żywieckiego (Babia Góra), oraz T a tr (piętro reglowe). W Pieninach łowiony niem al w yłącznie w reglu dolnym : w potoku Homole (górny bieg), w źródłach P otoku Łonnego oraz w m ikrozbiornikach wzdłuż tego potoku, w źródle dopływ u P otoku Ociemnego, w P otoku Pienińskim przy szlaku na Trzy K orony oraz w s tru m yczku powyżej potoku Homole. Jedyne stanowisko dolinne to zastoisko p o to k u Homole niedaleko ujścia (Jaw orki). Łowiony był od m aja do września, przew ażnie pojedynczo, znacznie rzadszy od poprzedniego gatu n k u. Często w ystępuje razem z A. limbata. 3. Limnebius truncatellus T h u n b. G atunek eurosyberyjski. W ystępuje praw dopodobnie w całym kraju. W K arpatach notow any dotychczas z Beskidu Zachodniego (Babia Góra aż do pasa kosodrzewiny, na wysokości m). W Pieninach łowiony zarówno w dolinach jak i reglu dolnym. W dolinie D unajca znajdow any był w starorzeczach w K rościenku, Sromowcach W yżnych i Czorsztynie, w m u- listych kałużach przydrożnych w K rościenku i w stu d n i w Niedzicy. Stanow iska dolnoreglowe to częściowo zacienione źródło P otoku Ociemnego, źródło nasłonecznione dopływ u P o to k u Łonnego, rozlewisko P otoku Pienińskiego oraz m ikrokałużki leśne w zdłuż P otoku Łonnego. Łowiony przeważnie pojedynczo, od kw ietnia do listopada. 4. Laccobius minutus F a b r. G atunek eurosyberyjski, w ystępuje praw dopodobnie wszędzie w Polsce. W K arpatach notow any dotychczas z T atr (piętro regla) oraz z pasm a Czarnohor skiego.

46 2 7 2 K. Galewski 46 W Pieninach łowiony niemal wyłącznie w dolinach: w zbiornikach starego koryta D unajca w K rościenku, Sromowcach W yżnych i Czorsztynie (olszyna), w kałużach p rzy drożnych w Krościenku, na łące w C zorsztynie-przystani, oraz na młace w Krościenku. S potykany również w dolinie Białki na kam ienistym żwirowisku (D ębno-frydm an). Jedyne stanow isko w reglu to źródło dopływu P otoku Ociemnego. Postacie dojrzałe łowiono od kw ietnia do października, najliczniej od sierpnia w starorzeczach i zbiornikach z nim i p o łączonych oraz w rozlew iskach o żw irow atym dnie. Łącznie zebrano ponad 250 okazów. 5. Laccobius alutaceus Th o m s. G atunek subm edyterraneński. Znany z całej praw ie Polski, w górach dotychczas notow any tylko na Podkarpaciu, sygnalizowany również z rejonów podgórskich w Czechosłowacji. W Pieninach łowiony w dolinach i w reglu dolnym. Stanow iska dolinne to starorzecze D unajca i m ałe zbiorniki starorzeczy w K rościenku i Sromowcach W yżnych, kałuże p rz y drożne, rów i dołek trofow y w Krościenku, bajorko przy brzegu D unajca w Czorsztynie, staw ek w Sromowcach W yżnych, jak również strum yczek w pobliżu D unajca w Srom ow cach W yżnych. Jedy n ym znanym stanow iskiem dolnoreglowym jest P otok P ieniński (rozlewisko i sam potok). Łowiony od kw ietnia do października, na ogół nielicznie, większą liczbę okazów złowiono jedynie w m iesiącach letnich i jesiennych. Łącznie zebrano około okazów imagines. G atunek niew ątpliw ie eurytopow y, łowiony w bardzo różnych środowiskach, ale głównie w różnorodnych zbiornikach stojących. W przeciw ieństwie do poprzedniego gatunku spotykany również' w potokach i strum ieniach, a także częściej i liczniej w źródłach. B rak go n ato m iast w zbiornikach żwirowisk, w których gatunek poprzedni bardzo licznie występował. W yraźnie m niej liczny w Pieninach niż L. minułus F a b r. 6. Laccobius striatulus F a b r. G atunek subm edyterraneński. W ystępuje w całej praw ie Polsce. W polskich K arpatach notow any dotychczas tylko z okolic Babiej Góry (wyłącznie w dolinie Skawicy). W Słowacji łowiony był również w W ysokich T a tra c h. W Pieninach, podobnie jak gatunki poprzednie, w ystępuje zarówno w dolinach jak w reglu dolnym, ale w reglu jest znacznie rzadszy. W dolinie D unajca znajdow any n a p o dobnych stanow iskach w wodach stojących jak L. m inutus F a b r., nie łowiony jedynie w" s ta rorzeczu w olszynie. S potykany również na wielu stanow iskach lotycznych, w których L. m inutus nie był łowiony: w D unajcu, Krośnicy, w potokach Homole i H arczy G runt oraz w strum yczku w Sromowcach W yżnych. Ponadto łowiony w przeciekach z B iałki. Stanow iska w reglu to P otok Pieniiiski oraz częściowo zacienione źródło dopływ u P otoku Ociemnego. Łow iony od kw ietnia do października, najliczniej w m aju, kiedy zbierano k ilkanaście, a naw et i kilkadziesiąt okazów w jednym zbiorniku. G atunek eurytopow y łowiony w bardzo różnych środowiskach, najczęściej spotykany w wodach stojących. W ystępował w starorzeczach i m niejszych zbiornikach z nim i zw iązanych, w skrajnie efem erycznych kałużach p rz y

47 47 Goleoptera aquatica 273 drożnych pozbawionych roślin i traw iastych, w rzekach i potokach, niekiedy naw et w środowisku prądow ym, znaleziono go też w jednym źródle. Łowiony był też w przeciekach rzecznych. 7. Hydrobius fuscipes L. G atu n ek holarktyczny, w ystępuje praw dopodobnie w całej Polsce. W K a r patach w ykazyw any dotychczas z Beskidu Zachodniego (do górnej granicy kosodrzewiny) oraz T atr (piętro regla). W K arpatach poza Polską w ykazywany również z Czarnohory. W P ieninach łowiony głównie w dolinach: w zbiornikach D unajca w K rościenku i Czorsztynie, w K rościenku w zbiornikach w pobliżu ulicy Kingi, w zbiornikach w pobliżu D unajca w Sromowcach W yżnych-p rzystani oraz na młace przy ulicy Kingi. Stanow iska dolnoreglowe to rozlewisko P otoku Pienińskiego oraz m ikrozbiornik koło P oto k u Łonnego. Łowiony od m aja do września, przeważnie pojedynczo; większą liczbę okazów złowiono tylko w dołku torfow ym oraz w bajorku na łące w K rościenku w pobliżu ulicy Kingi, na obu stanow iskach w m aju. G atunek o dużej tolerancji ekologicznej spotykany w najrozm aitszych środow iskach od kałuż skrajnie efem erycznych do zbiorników stałych. 8. Enochrus affinis T h u n b. G atunek palearktyczny, znany z całego praw ie kraju. Z K arp at dotychczas u nas w ykazyw any tylko z P odkarpacia; znany też z Podkarpacia w Czechosłowacji. W P ieninach znaleziony na trzech stanow iskach o odm iennym ch arakterze: w zbiornikach starego k o ry ta D unajca w K rościenku i Sromowcach W yżnych oraz w rozlewisku Potoku Pienińskiego przy szlaku na Trzy K orony. Złowiono 6 okazów od m aja do września. Mimo, że E. affinis uw ażany jest za gatunek kwasolubny, w Pieninach w zbiornikach to rfiasty ch nigdy go nie łowiłem. 9. Enochrus quadripunctatus H e r b s t. G atunek palearktyczny, w Polsce w ystępuje praw dopodobnie wszędzie z w yjątkiem wyższych p a rtii gór. W Pieninach łowiony wyłącznie w dolinach: w zbiornikach starego k o ry ta D unajca w Krościenku, Sromowcach W yżnych i Sromowcach W yżnych-k ątach oraz w zbiorniku zastoiskow ym K rośnicy w K rościenku. Łącznie zebrano 25 okazów od m aja do sierpnia. Nieliczne stanow iska w Pieninach nie pozw alają na określenie upodobań ekologicznych g a tu n k u n a ty m terenie. W ydaje się, że g atu n ek zasiedla głównie stałe zbiorniki wodne. N ajczęściej sp o ty k an y by ł w starorzeczach nasłonecznionych, dobrze zarośniętych. W odcinku częściowo zacienionym o skąpej roślinności łowiono gatu n ek tylko raz, za to w iększą liczbę (15) okazów. 18

48 274 K. Galewski Berosus signaticollis S h a r p. G atunek zachodniopalearktyczny, w ykazany praw ie z całej Polski. W K a r patach znany z Beskidu Zachodniego (Babia Góra), podaw any był także z K arp a t W schodnich (ZSRR). W P ieninach znaleziony tylko n a jednym stanow isku: w starorzeczu D unajca w* K rościenku wr nasłonecznionym odcinku przy dobrze zarośniętym brzegu, w m iejscu o mulisty m dnie, 23 V Berosus luridus L. G atunek palearktyczny, spotykany praw ie na całym obszarze Polski. W K arpatach notow any z T atr (staw y: Toporowy i Zadni). W Czechosłowacji w y k azan y b y ł również z P o d k arp acia. W P ieninach na jednym stanow isku: starorzecze D unajca w Sromowcach W yżnych, jeden okaz przy dobrze zarośniętym brzegu, na piaszczysto-m ulistym dnie z kam ieniam i, 28 V Helophorus brevipalpis B e d e l G atunek subm edyterraneński, znany z całej Polski, w K arpatach z Beskidu Zachodniego (B abia Góra) i B eskidu W schodniego. W y kazany był też z czeskiego P odkarpacia. W Pieninach w ystępuje pospolicie w dolinach i na nielicznych stanowriskach wr reglu. W dolinie D unajca znajdow any był w zbiornikach w stary m korycie w K rościenku, S romowcach W yżnych oraz Czorsztynie, wr zbiornikach przydrożnych w K rościenku i na łąkach w pobliżu D unajca w C zorsztynie-przystani, w K rościenku i w Sromowcach W yżnych u podnóża Facim iechu (strum yki), jak również w zbiornikach K rośnicy w K rościenku i w zbiornikach w pobliżu Białki (Dębno). Stanow iska dolnoreglowe to rozlewisko P otoku Pienińskiego, źródło dopływu P otoku Ociemnego oraz m ikrozbiorniki wzdłuż P otoku Łonnego. Łowiony od kw ietnia do września, najliczniej w kałużach w czerwcu i lipcu (niekiedy kilkadziesiąt i więcej okazów, naw et do 200 okazów w jednej kałuży!). Bardzo liczny pojaw g atu n k u wr lecie w skazuje na pojaw ienie się w ty m okresie nowego pokolenia. G atu n ek eurybiontyczny łowiony w najprzeróżniejszych ty p a c h zbiorników w odnych, głównie jed n ak drobnych. Z najdow any zarów no w nasłonecznionych jak i zacienionych miejscach o bardzo różnym stopniu w ykształcenia roślinności. N ajliczniej i najczęściej sp o ty k an y w w odach stojących lub okresowo zasilanych, przy tym najobficiej łowiony w skrajnie okresowych kałużach, bajorkach lub rozlewiskach. W wodach płynących spotykany sporadycznie i na ogół nielicznie. Postacie dojrzałe przem ieszczają się z łatwością do nowych środow isk: w okresie suszy często spotykane są w głębszych zbiornikach w odnych, gdzie też praw dopodobnie zim ują. 13. Helophorus minutus F a b r. G atunek palearktyczny, w ykazany w Polsce dotychczas tylko ze Śląska (stanow isko w ątpliw e) oraz z pogranicza W ielkopolski i P om orza. Rozm iesz

49 49 Goleoptera aquatica czenia gatunku w kraju jednak trudno ustalić, gdyż był prawdopodobnie m ylony z innym i gatunkam i. Nowy dla K a rp a t. W Pieninach dosyć rzadki, w ystępuje wyłącznie na stanow iskach dolinnych. Łow iony był w stary m korycie D unajca w Krościenku, Czorsztynie i w Sromowcach W yżnych, w p rz y drożnych zbiorniczkach w K rościenku, rozlewiskach na łące w pobliżu D unajca w Czorsztynie-P rzystani oraz na kam ienistym żwirowisku w pobliżu Białki (D ębno-frydm an). Łowiony od m aja do sierpnia, przew ażnie pojedynczo; w iększa seria 15 okazów b yła złow iona w bajorku w starym korycie D unajca w sierpniu, a 6 okazów wyłowiono z małej kałużki przydrożnej w czerwcu. Zasiedla różne rodzaje zbiorników stojących zarówno sk rajn ie efem e ryczne jak i później w ysychające i stałe o bardzo różnie w ykształconej ro ślin ności i dnie, zarówno na otw artym terenie jak i np. w olszynie; spotykany również w wodach zasilanych przeciekam i ze starorzeczy. B rak tego gatunku w wodach płynących i źródłach. 14. Helophorus flavipes F a b r. G atunek eurosyberyjski znany praw ie z całej Polski. W K arpatach w ykazany z Beskidu Zachodniego (Babia Góra), K otliny Now otarskiej oraz T a tr; w ykazyw any był również z Czarnohory. W Pieninach złowiono tylko dwa okazy 30 V 1972 w 6ilnie zacienionym starorzeczu D unajca w olszynie (Czorsztyn), w zbiorniku praw ie zupełnie pozbaw ionym roślin o dnie inulistym, pok rytym w arstw ą gnijących liści. 15. Helophorus granularis L. Gatunek palearktyczny, notow any z całej Polski. W K arp atach w ykazany z B eskidu Zachodniego (B abia Góra) ja k również z N iskich T a tr (Czechosłowacja) oraz Czarnohory. W Pieninach znane są tylko dwa stanow iska: w stary m korycie D unajca oraz w kałuży przy ulicy K ingi w K rościenku. Zebrano 3 okazy. G atunek o ekologii i biologii mało znanej, a szczupły m ateriał zebrany na badanym terenie nie pozwala na określenie upodobań ekologicznych gatunku w Pieninach. 16. Helophorus arvernicus M u ls. G atunek europejski, m eldow any w Polsce dotychczas z K arkonoszy, D olnego i Górnego Śląska, Gór Kaczawskich, Boztocza, Pobrzeża B ałty k u oraz z B eskidu Zachodniego. Poza granicam i k ra ju w ykazyw any był m. in. z C zarnohory. W Pieninach łowiony główmie w dolin ach : starorzecze D unajca, K rośnica oraz Ociemny (w pobliżu ujścia do D unajca), strum yczek w pobliżu D unajca u podnóża Facim iechu w Sromowcach W yżnych. Jedyne stanow isko dolnoreglowe to P otok Pieniński przy szlaku na Trzy Korony. Łowiony od m aja do w rześnia, głównie w m aju (23 i 25 V 1972), najliczniej w zasilanym bajorku w zaroślach wierzby ( 1 2 okazów), poza ty m przeważnie pojedynczo.

50 276 K. Galewski 50 W ystępuje głównie w wodacli płynących lub zasilanych. W ydaje się przedkładać zacienione miejsca, słabo zarośnięte nad nasłonecznione o obfitszej roślinności. 17. Helophorus dorsalis M a r s h. G atunek eurosyberyjski, w ykazany niem al z całej Polski. W K arpatach w ykazany b y ł dotychczas tylko z Czarnohory. Łow iony w P ieninach zarów no w dolinach ja k i w reglu. Stanow iska dolinne to sta ro rzecza D unajca w Srom ow cach W yżnych oraz w Czorsztynie, kałuże przydrożne w K rościenku i na łące w pobliżu D unajca w Sromowcach Niżnych u podnóża Facim iechu oraz na kam ienistym żwirowisku w pobliżu Białki. W reglu dolnym łowiony w źródle jednego z dopływów P otoku Ociemnego oraz wr rozlewisku P otoku Pienińskiego. Łowiony od m aja do sierpnia, najliczniej w czerwcu i lipcu (po 2 0 okazów w jednym zbiorniku) w kałużach przydrożnych i rozlew isku wr olszynie; przeważnie jed n ak pojedynczo. W ystępuje głównie w drobnych zbiornikach w odnych: kałużach, rozlewiskach, m łakach również zasilanych o bardzo różnym dnie m ulistym, żw irow ato-kam ienistym z gnijącym i liśćmi, o bardzo różnie w ykształconej roślinności, w starorzeczach je st rzadszy Helopliorus aquaticus L. G atunek palearktyczny, spotykany w całej prawie Polsce. W K arpatach notow any z B eskidu Żywieckiego (B abia Góra) oraz T a tr (piętro regla). Poław iany w Pieninach zarówno w dolinach jak i w reglu. Stanow iska dolinne to zbiorniki starorzecza D unajca w K rościenku i Sromowcach W yżnych oraz Czorsztynie, przydrożne kałuże w K rościenku oraz na łące w C zorsztynie-przystani, stru m y k i u p o d nóża Facim iechu oraz przecieki na żw irowisku w pobliżu B iałki (D ębno-frydm an). S ta nowisko dolnoreglowe to rozlewisko P otoku Pienińskiego przy szlaku na T rzy K orony. Ł ącznie zebrano ponad 100 okazów. Łowiony zarówno w zbiornikach płytkich, skrajnie efemerycznych, jak i w zbiornikach głębszych, o różnym stopniu rozwoju roślinności. Spotykany w w odach płynących o w olnym nurcie i zasilanych (strum yki, przecieki). 19. Hydraena riparia K u g e l G atunek palearktyczny. W ystępuje prawdopodobnie w całej Polsce. W K arpatach notow any z Beskidu Żywieckiego (Babia Góra). Poza granicam i kraju w ykazany również z K arp at W schodnich. Łowiony był w Pieninach na dwóch stanow iskach dolinnych: na młace w K rościenku i w stu d n i koło zam ku w Niedzicy. W dolnym reglu łowiony był w P otoku Pienińskim i w zbiorniczku przy P o to k u Ł onnym. Zebrano 4 okazy od 2 VI 1971 do 1 V III W szystkie stanow iska w Pieninach charakteryzow ały się n iską te m p e ra tu rą wody. Zw raca jednak uwagę brak omawianego gatunku w kam ienistych potokach i strum ieniach o szybkim prądzie wody. W ydaje się, że H. riparia je st g atunkiem bardziej lenitycznym od H. hritteni.

51 51 Coleoptcra aquatica Hydraena britteni J o y. G atunek europejski, w Polsce w ykazany dotychczas z Górnego i Dolnego Śląska, Sudetów, Pobrzeża Bałtyckiego (Gdańsk, Goleniów) oraz Pom orza (Szczecin). G atunek nowy dla fauny K arpat. W P ieninach odnaleziono tylko jedno stanowisko dolnoreglowe w P o to k u Łonnym, pod kam ieniam i (1 VI 1971). P oza P ieninam i w ykazyw any zarów nń z płynących ja k i stojących wód. In sty tu t Zoologii PAN W arszaw a, W ilcza 64 PIŚM IEN N IC TW O G a l e w s k i K P ływ akow ate (Coleoptera, Dytiscidae) Bieszczadów. Fragm. faun., W arszaw a, 17: H i l d t L K rajow e ow ady wodne. Hydrocanthares. P am. fizyogr., W arszawa, 22, I I I : 1-129, tt K i n e l J Hydradephaga Polski. III. Deronectes S i i a r p - Z i m m e r m a n n. Pol. Pism o en t., Lwów, 13: , 1 f., t. 5. K i n e l J Hydradephaga Polski i sąsiednich krain. Pol. Pism o ent., W rocław, 18: S ie m a s z k o J., S i e m a s z k o W O wadorosty polskie i palearktyczne, III. Pol. Pism o en t., Lwów, 1 2 : , tt. IX - X. T e n e n b a u m S z Nowe dla Polski oraz rzadsze gatunki i odm iany chrząszczy. V III. Fragm. faun. Mus. zool. poi., W arszaw a, 3: PE3IOME [3 a rjia B u e : H aliplidae, D ytiscidae, Gyrinidae u Hydrophilidae (Coleoptera) IT p h hh ob ] P a ó o T a n p eflc T a B J u ie T p e3 y jn > T a T H e T B ip e x jie T n n x n c c jie A C B a H H ił n o b o a - H o ił K O J ie o n T e p c (j)a y H e ITeHHHOB. K o H C T a r a p o B a jin B c e r o 7 6 b h a o b b o a h b ix acykob. H 3 hm x 4 5 b h a o b g t h o c h t c r k cem eh C T B y D ytiscidae, 10 b h a o b k c e M e iic T B y Haliplidae, o a h h b h a k c e M c iłc T B y Gyrinidae u 2 0 b h a o b k cem eh C T B y Hydrophilidae. O r p c M n o e G o jib m n H C T B o b h a o b (6 9 ) n e ó l i j i h a o H a c T c m n e r o B p e M e H n H 3 B ect E b i H 3 IleH H H O B, 3 b h A a o K a 3 a jin c B H O B bim n a ji» (jia y b b i K a p n a T, a o a h h h 3 h h x H e 6 b u i B c c ó i n e o T M e - u e H b r o p a x. H e y A a n o c b H aiit H u e T b ip e x b h a o b, K O T o p b ie j io b h a h b IT eh H H ax o k o a o 5 0 jie T H a3aa -

52 2 7 8 K. Galewski 52 O r p o M n o e SojibuiH H C TBo H aitneh H Lix b TTeHHHax b h a o b s t o BH/ibi n ajieapk T H - HecKHe, K >ro-3anaa H onajieapk TH M eck H e, a Tax>xe eb p o n eitcx o -C H G n p cx H e. H em H o ro H n c- JieHHbie OTHOCflTCH K TOJiapXTHHeCXHM M ebponehckhm, ABa BHAa K rophbim H eawhhh- Hbie k 6op eajib H O rrop H b im, eb poneh C X o-noh TH H ecxh M h n on yxocm o n o n H T H H ecx H M. C t o h - KH 3peHHH HX npohcxoxcaehhji GoJIbUIHHCTBO BHAOB, no-bhahmomy, CB5I3aHO c cebephoh h j i h cpea H eh HacTbK) EBpa3H H C H 6npbK ) h peh TpajibH O H A3HeH, H ek O Topbie nce b b jijilotca abtoxtohhblmh ebponehcxhm H, HeMHOrOHHCJieHHbie AHpKyMnOAJipHbie BHAbI B 03- h h x j i h, M o ^ e T 6 b it b, n.a c e B e p e CeBepH OH A M e p n x n. O a y H a b o a h m x xcyxob ITeHHHOB n p e3b b m H H O SeA H a He t o jil k o n o cpab H eh H io c (jiay- H o ii HHbix n a c T e ii K a p n a T, H anph M ep, 3anaA H bim H EecxH A am H, E em aa am H h jih T a T p a - m h, ra e HaHAeHo r o p a 3 A o G o jib in e b h a o b n jia B y H p o B. O H a GeAHa c t o h x h 3peHHH BepTH - x a jib H o r o pacnpoct p ah eh H Ji b h a o b, ccog eh H o b h h 5x h c m n o n c e, h t o, no-bhahm OM y CBH3aHO, C OAHCH CTOpOHbl, CO CpaBHHTeJTbHO HeGoJIbWCH njiohjaablo riehhhob, a C A p y - r o i i CTOpOHbl, c o cn eip n ^ H H ecxoh x o H ijw r y p a im e H r o p x p y x b ie c k j io h h, cn jib H b iii y x jio H h H enocto flh H oe p y c n o m h o t h x n o T o x o B b hhxchcm n o n c e. OTcyTCTBHe B binie j ie x a n j n x n o c r o n H H b ix c t o b h h x b o a o c m o b, x a x n x m h o t o b E eck H A ax h jih b T a T p a x n B jin et cn T axnce (JiaxT opom, orpah H H H BaioujH M p a c n p o c T p a n e H H e paccm at ph B aem O H (J)ay- Hbl. O rpo M H O e ÓOJlbUIHHCTBO CoSpaHHbIX B IleH H H ax BHAOB CJIOBJieHbl B HHnce AeJKanjHX B O A oem ax b AOJiHHax. T o jibk o 2 BHAa n jia B y n n o B h o a h h b h a b o a o jiio 6 o b s t o BHAbi HCKjnoHHTeJibHO H H xcnero n p y c a. A b t o p BbiAejiHJi 7 o c h o b h b ix x o M m ie x c o B b h a o b, 3aceji5nonj,H X c jie A y io m n e THnbi BOAoeMOB: 1. co B ep m eh H o 34)eM eph bie ny>xh h 3aT on jieh H b ie b o a c h M ect a (ocb ein eh H b ie co jih p em n p H A O p o x H b ie x a x h n e c H b ie ), 2. M ejixh e BpeM eh Hbie 3 a n jieh b ie BOAoeM bi (c h jih c - TblM HJIH necn ah b lm AHOM, C THHIOinHMH Ha AHe JIHCTbBMH 3aTeM H eh H bie), 3. noctonhhbie BO A oem bi, j io x a n n ie b AOJiHHax (ocb em eh H b ie con H ijem c T a p n n b i ^ y H a iin a b K p o c - T e n x o, C p o M O B n a x BbincHHx, a T axnce 3aTeM HeHHbie b o jib in a H iix a x ; 3acT oiłh bih b o a o c m n o T o x a K p o c H H n a ), 4. p e x n h G o jiee x p y n H b ie n o T o x n b AOJiHHax ( p e x n ^ y H a e n n E n jix a h n o T o x n K p o ch H n a, r p a iin a p e x h E n jib iił), 5. ro p H b ie pyn b H h n o T o x n c 6bicT pbim T e- HeHHeM (notoxh riehhhcxhh, JlOHHblH, O nem H blh, IIlABHblH H T om O Jie), 6. MeJIXHe p y - HeHXH 11 pobxh B AOJiHHax C OHeHb M ajlblm yxaohom, 7. HCTOXH (notoxob H HX nphtoxob n e H H H e x o r o, J I o h h o t o, O n e M H o r o ; ocb em eh H b ie c o jih h c m, nacthhho 3aTeH eh H bie, 3 a - TeHeHHbie, T op(jinh bie h x o jio A A b i ^JopnrrbiH ). B T e x y n n x BOAax a B T o p BbiAejiHJi G n o T o n c o 6 ct B eh H o TexyHHX b o a h 3aBoACH, a T axxce n e T p o p e iih e c x iih. H a n G o J ie e M H o ro n n cjieh - H y io r p y n n y coct a B J iw o T 3B ph T onh bie b h a w, o G n a A a io m H e iu n p o x o H a x o jio rh H e cx o H B an eh T H oct b io, x o T o p b ie BCTpenaiO Tcn x a x b c t o h a h x, T a x h T e x y n u x BO Aax. M e H e e MHoroHHCJieHHbiMH n B jin iot cn r p y n n b i jnim HoijiHJibHbix b h a o b, B C T p en aioinh xcn x a x B noctohhhbix BO A oem ax, T a x h n e p e c b ix a io m n x. H on eh b H em H orolm cjieh H bim H n B jin iot cn r p y n n b i jih m h o ^ ih jio b, n p H ypon eh H b ix TOJibxo x n e p e c b ix a io n ih M BO AoeM am, n o c T o n H - HblX BOA (TexyHHX H CTOBHHX), peo([)hjlbi MeAHCHHblX TeXyiHHX H npotohhbix BOA H p e - OÓHOHTbl TexyHHX BOA. Kax xanect B eh H bih, T a x h xojihhectbehhbih c o ct a B x o jieo n T ep o (J )a y H b i b BO A oem ax noa B epxceh 3HaHHTejibHbiM xojie6ah H B M Ha npot jnxeh H H r o A a, h t o h c c o m h c h h o c b h - 3aH o c n ep H O A n n ecxoh M n r p a n n e H b h a o b, H anph M ep, H3 M eh b in u x b o a o c m o b b G o A b in n e

53 5 3 Coleoptera aquatica b n e p n o A 3 a cy x H, b n o n c K a x n a m u, M ect a j i r penpoa yk H H H, BCJieACTBue n ep eh a ceiieh H a HJ1H B CBH3H C ApyTHMH H esjiaronph H TH blm H H3MeHCHHflMH B BOAOeMaX, nephoahheckhmh M HrpapwflM H Ha 3 h m o b k h, KaK h BbiMHpaHHeM C T a p o ro nokojiehhh h ncjib jieh H em h o - B o r o. Pa3JIHHH3 B BHAOBOM COCTaBe H B HHCJieHHOCTH O C c6eił H asjllo ^ aio T C B TaK^ce MOK- A y OT AC JlbHBlMH TOAaMH. KjiHMaTHHecKHe H3MeHeHHB, KaK h H3MeHeHHH b jiah A inacjrre, H an p H M ep, b p act H - TejibHOM n o r p o B e, KOH^HrypapHH h TeppwTopHM r n A p o rp a ^ M B eck cił cet H, CBH3aHHbie T a K x e h c xo3bhctbehhoił AeBTejiŁHOCTBK) H ejiob ek a, p ery jin p o B a H H e pek h i i o t o k o b H 3arpB3HeHHH BOA HBJ15HOTCH TyT HeCOMHeHHO CymeCTBeHHblMH (J)aKTGpaMH, BJIH5UOia h m h Ha H3MeHenH5i b c o d a B e 4>ayHbi. 3H ah H TejibHoe 3arp«3H eh H e h 3 a p ery jih p o B a H H e m h o t h x ynactkob pek h i i o t o k o b, H anph M ep, JJynaH n a, K p och H ijb i, T pam p ap K a h E b j ik h n ob jih B jio, M o x e T 6b it b, Ha Mcne3H0BeHHe b o m h o t h x M e c r a x peot )H JibH bix h j i h p e o b n o - t h h c c k h x b h a o b, KaK, H anph M ep, O reodytes rivalis (G y ll.), O. septentrionalis ( G y ll). h j ih Derocenctes platynotus Germ. C A p y r o ii C T opoh bi, CTpoHTejibCTBo n o p o r o B h nnot H H, 3aM ea neh H e T eh enn a h co3a ah H e b o m h o t h x M ect ax 3 a B o A eił c ó o r a T H J io 6 b i, h c c o m h c h h o, 4>ayHy JiHMHO(j)HjibHbiMH 3JieM em am H. Bo3M05KHO, HTO HCHe3HOBeHHe HeKOTOpbIX BHAOB, H3 AOJIHHbl ^ y H a iip a KOTOpbie OTMenaAHCb TyT 50 jiet H a3aa h K O Topbix He y A a jio c b HaHTH T e n e p b H acm O Tpa na ycnjieh H bie n on ck H, jibjuietcji nocjiea C T B nem H3MeHeHHH, npoh cm ea ih H X c t o t o B pem eh ii b AOJiHiie ^yhaiipa h b BO A oem ax c h h m C B im H H b ix h m c h h o BcjieACTBne X03HHCTBeHHOH ACBTCJlbHOCTH H enobek a. SUM M AEY [The aquatic Coleoptera (Haliplidae, Dytiscidae, Gyrinidae and Hydrophilidae) of the Pieniny Mts]. Altogether 76 species of aquatic Coleoptera have been found in the Pieniny M ts; 45 of these species belong to the fam ily Dytiscidae, 10 to the fam ily H aliplidae, one to the fam ily Gyrinidae and 20 to the fam ily Hydrophilidae. A great m ajority (69) have not been recorded from Pieniny before, 3 species turned o u t to be new to the Carpathians, and one of these has not been previously recorded from the m ountain areas in Poland. F our species collected about 50 years ago in P ieniny have n o t a t present, how ever, been found again there. Most species collected have a Palearctic, or South-W est Palearctic or E uro-s iberian d istribution, several species are H olarctic, several others E u ro pean, two m ontane, one Boreo-M ontane and one E uro-pontic and another semi-cosmopolitic (it has been found in Eurasia, N orth Africa, Indonesia, Polynesia, New Zealand, New Caledonia and A ustralia) faunal elem ents. The m ajority of species originated m ost probably in E urasia somewhere in Siberia or Central Asia, some are probably of autochtonie origin, a few circum polar species originated m ost p ro b ab ly in C anadian province.

54 280 K. Galewski 54 The Pieniny coleopterofauna turned out to be strikingly poor n ot only in comparison w ith the whole P oland s fauna b u t also as related to the fauna of other m ountain regions T atra Mts, w estern Beskids or Bieszczady Mts. The poverty of the aquatic coleopterofauna can certainly be accounte d for by a relatively small area of Pieniny as such, on the other hand, however, a high slope gradient and swift and irregular flow of its stream s and brooks in the forest belt, as well as the absence of perm anent stagnant ponds and pools there (they abound by contrast in other m ountain areas), certainly bears on the poor fauna composition. The m ajority of species were exclusively or chiefly found in th e valleys. Only two species of Dytiscidae and one species of Hydrophilidae are exclusively confined to th e forest belt. Seven groups of species inhabiting various types of w ater-bodies are distinguished, nam ely inhabitants of: 1. highly ephem eral rain-w ater puddles and pools (sunny road-side puddles, grassy meadow pools, forest puddles and m icro-puddles), 2. small drying up later (often not completely) detritus pools (with m uddy bottom and rich vegetation, w ith sandy bottom and sparser vegetation, w ith decaying leaves and alm ost devoid of vegetation). 3. perm anent w ater-bodies in valleys (D unajec by-channels an d K rośnica b a ck-w ater pond), 4. rivers and large valleys stream s (rivers Dunajec, B iałka; K rośnica, G rajcarek and Biała W oda stream s), 5. smaller m ountain stream s and brooks w ith a swift current (Pieniński, Łonny, Ociemny, H arczy G runt, Homole stream s), 6. Tiny stream lets and drains fed by them w ith a very slow current (valleys), 7. river - -side seepage pools (Białka) on stony-gravel ground, 8. springs [of Łonny, Pieniński and Ociemny stream s and their tributeries: sunny, p a rtly shaded, totally shaded and a special category on a peaty ground; also a disused well (Czorsztyn)]. I n ru n n in g w aters sites w ith current, pools a n d p etro rh eic enviro n m en t (sites b eneath stones and on stones) were distinguished. E urytopic species were found to be a m ost num erous group these were species w ith a high ecological plasticity found both in stagnant and running or renewed waters. Less numerous were limnophilous species found both in perm anent and tem porary stagnant w aters and limnopliils of exclusively perrenial w aters. Only few species were found to be exclusive denizens of ephem eral waters, or exclusive inhabitants of perm anent (both stag n an t and ru n ning) waters, rheophilous species found in slowly flowing and renew ed w aters or rheobionts of exclusively ru nning w aters. B oth qualitative and quantitative composition of the coleopterofauna in m ost of investigated water-bodies was found to vary profoundly in th e period from early spring to late autum n. This m ay certainly be due am ong other things to seasonal m igration of species e.g. from drying up to deeper w aters during drought, in search of breeding sites, food, escaping overcrowding, etc; in the autum n m igration to w inter quarters and in the spring the retu rn of beetles to their usual habitas m ay be here responsible and th e appearance of a new generation in the summer and autum n and dying out of th e old one in

55 55 Coleoptera aquatica winter plays certainly here a considerable role. In addition to the seasonal changes of the fauna, the changes from year to year in the fauna composition were also visible. A lterations in the flora composition and in the hydrography of the area linked, among other things, w ith m an s activity (river and stream regulation) and coupled w ith considerable w ater pollution bore and still bear certainly to a g reat e x te n t on th e com position of th e fauna. A strong pollution of m any p arts of rivers D unajec and Białka as well as stream s K rośnica and G rajcarek caused probably a com plete disappearance in m any sites of such rheophilous or rheobiontic species as Oreodytes rivalis (Gyll.), 0. septentrionalis (Gyll.), 0. borealis (Gyll.) or Deronectes platynotus Germ. On the other hand, the slowing of water-course in rivers and stream s by dam m ing and creating of river-side pools enriched certainly the fauna with limnophilous forms arriving from stagnant w ater in the vicinity, and m aybe also co n trib u ted to driving ou t stenotopic rheophilous or rheobiontic species. A complete vanishing in Pieniny of some species such as Deronectes latus (Steph.), Scarodytes halensis (Fabr.) or Hyphydrus ovatus (L.) collected there some 50 years ago m ay ju st have resulted from h a b ita t changes brought about by m an s activity in the area. Redaktor pracy dr hab. A. Liana